პრობლემური დავალებების გამოყენება საგანმანათლებლო სივრცეში დიდი ხანია აღიარებული მეთოდია. ამგვარი დავალებები მიმართულია მოსწავლის მიერ პრობლემის დამოუკიდებლად გადაწყვეტის უნარის განვითარებისკენ, კრიტიკული და შემოქმედებითი აზროვნების გააქტიურებისკენ, ზოგადი პიროვნული ზრდისკენ. ამ მიზნით ისტორიის სწავლებაში ეფექტურად გამოიყენება, ე.წ. სამსაფეხურიანი სქემა, რომელიც ეხმარება მასწავლებელს გაკვეთილზე პრობლემური სიტუაციის შექმნაში, პრობლემის სწორად გამოკვეთაში, პრობლემური შეკითხვის ჩამოყალიბებასა და მოსწავლეთა დამოუკიდებელი მუშაობის ორგანიზებაში.
3 პრაქტიკული ნაბიჯი:
1 ნაბიჯი – მასწავლებელი შესასწავლი თემიდან გამოკვეთს მნიშვნელოვან ისტორიულ მომენტს, ფაქტს, მოვლენას, იდეას, რომელიც შეესაბამება სასწავლო მიზანს და გამოაქვს ის განხილვისთვის;
2 ნაბიჯი – მოსწავლეები იწყებენ პრობლემის ალტერნატიული გადაწყვეტის გზის მოძიებას, რომელიც აღწერილი, გადმოცემული სიტუაციის საწინააღმდეგო იქნება;
3 ნაბიჯი – პრობლემის იდენტიფიცირების შემდეგ მოსწავლე გამოყოფს ძირითად პრობლემას, ანუ სვამს პრობლემურ შეკითხვას („პრობლემას დაუსვამს კითხვას“) და აყალიბებს დავალებას.
სასურველია, ისტორიის მასწავლებელმა პრობლემური დავალებების რამდენიმე ვარიანტი მოძებნოს, რომელიც დასახული მიზნის შესაბამისი იქნება. ეს დაეხმარება მას ჩაატაროს პრობლემის იდენტიფიცირებასა და გადაწყვეტაზე მიმართული გაკვეთილი, გაზარდოს მოსწავლეთა ინტერესი, გაააქტიუროს დამოუკიდებელი აზროვნება და შექმნას პიროვნული განვითარებისათვის პოზიტიური გარემო. მთავარია, მასწავლებლის მიერ მიწოდებულმა მასალამ კითხვები გაუჩინოს მოსწავლეს:
- „მაინც როგორ დასრულდა ეს ამბავი?..“ „როგორ მოხდა, რომ..“, „რატომ მოხდა ასე?..“, „ნუთუ შესაძლებელია….“ და ა.შ.
მასწავლებელი აუცილებლად შეამჩნევს, რომ ამ ტიპის შეკითხვებში ჩანს მოსწავლის გარკვეული ცოდნა მოცემულ საკითხზე, რომელიც არაა სრულყოფილი და ის უნდა შეივსოს, სრულყოფილ ცოდნად იქცეს. ამის გარეშე მოსწავლე ვერ განსაზღვრავს ზუსტად თავის ცოდნას – რა იცის და რა – არა, რა გაიგო და რა – ვერ.
დავალების მიცემისას – ანუ საორიენტაციო პრობლემის გამოკვეთისას – უნდა გავითვალისწინოთ ასაკობრივი და საფეხურისთვის დამახასიათებელი სირთულეებიც, რადგან დავალება დასაძლევი და მისაღწევი უნდა იყოს მოსწავლისათვის.
მოვიყვანოთ პრობლემური დავალებების კონკრეტული მაგალითები, რა ტიპის დავალებებზეც შეიძლება გაკეთდეს აქცენტი საგაკვეთილო მუშაობის დროს, ანუ მოვიყვანოთ ხელოვნურად გამოწვეული პრობლემური დავალებების ვარიანტები:
- მოცემულია გაკვეთილის თემა, რომელშიც ასახულია, შესწავლილია ასეულობით წლის წინანდელი მოვლენა, მაგრამ მოსწავლე ვერ ხედავს ფაქტის, მოვლენის დასწავლის აუცილებლობას, რადგან კარგად არ ესმის საკითხის არსი, ან შეიძლება დაისწავლოს, მაგრამ მხოლოდ მოვალეობის მიზნით. მაგრამ როგორც კი მასწავლებელი ამ მოვლენას „მიანიჭებს“ თანამედროვეობის უკეთ გაგებისთვის საჭირო ინფორმაციის ხარისხს, ანუ წინ წამოწევს მის აქტუალობას თანამედროვეობასთან მიმართებაში, ამით მოცემული თემა მოსწავლისთვის შეიძენს სულ სხვა შინაარსს – ის გადაიქცევა ნამდვილ პრობლემად და მის მიმართ მოსწავლის დამოკიდებულება აბსოლუტურად შეიცვლება. მთავარია, ამ დროს მასწავლებელმა ისე წარმართოს საგაკვეთილო პროცესი, რომ მოსწავლეს გაუჩნდეს შეკითხვები, მიღებული პასუხები კი შეადაროს ძველ და ახალ ცოდნას, დააკავშიროს ისინი ერთმანეთთან და ასე შეივსოს ის.
- მაგალითად, როდესაც სახელმძღვანელოში საუბარია XIX საუკუნის 70-იან წლებში რუსეთის იმპერიაში მიმდინარე რეფორმების შესახებ, ხოლო მასწავლებელი ხელოვნურად ქმნის პრობლემურ სიტუაციას და სვამს პრობლემურ შეკითხვებს ამ რეფორმების მიმდინარეობისა თუ შედეგების შესახებ, ამით ის მოსწავლეს საშუალებას აძლევს რეფორმების შესახებ უკვე არსებული ცოდნა გაიმდიდროს, შეივსოს. ამგვარად, მის წარმოდგენაში არსებული ცნება „რეფორმის“ შინაარსი კიდევ უფრო სრულყოფილი სახით ჩამოყალიბდება.
მსგავს უნარებზე მუშაობა მე-7 კლასიდან შეგვიძლია დავიწყოთ, მაგალითად, რომის იმპერიის შესწავლისას მოსწავლეებს შეუძლიათ დამოუკიდებლად განსაზღვრონ აჯანყებების, ზოგადად, სამოქალაქო დაპირისპირების მიზეზები. შემდეგ კლასებში ასევე დამოუკიდებლად შეისწავლიან გლეხთა ომებს და, ზოგადად, გამოყოფენ იმ ძირითად ნიშნებს, რაც ახასიათებს დიდ სახალხო მღელვარებას.
- ხელოვნურად გამოწვეული პრობლემური დავალების ჩამოყალიბებისთვის აქტიურად გამოიყენება ალოგიზმის პრინციპი, რომლის დროსაც თემის შესწავლისას დაშვებულია ყველანაირი ალოგიკური დაბოლოება, შესაძლებლობა იმისა, რომ მოცემულ ამბავს ექნება სრულიად განსხვავებული დასასრული, ვიდრე ეს ვინმეს წარმოედგინა. ასეთ მაგალითებს უხვად შევხვდებით სახელმძღვანელოების ფურცლებზეც, განსაკუთრებით XX საუკუნის პოლიტიკური ვითარების, სსრ კავშირის ისტორიისა და სხვა მაგალითების შესწავლის დროს. მასწვლებელს მათი მოძებნა არ გაუჭირდება.
ალოგიკური დასკვნების შესახებ შესაძლებელია კლასში დისკუსიაც გაიმართოს და მოსწავლეებს გაუჩნდეთ საკუთარი მოსაზრებები და კითხვები: „რატომ და რისთვის?“
- წარმატებით გამოიყენება ისეთი დავალებებიც, რომლებიც მოსწავლეს ორი სავარაუდო პასუხიდან ერთის არჩევის საშუალებას აძლევს;
- ეფექტურია სტანდარტული მასალების ჩანაცვლება აფორიზმებით, კარიკატურებით, ნახატებით, ოღონდ განსაზღვრული სიხშირით, რათა ზედმეტად არ გადაიტვირთოს სასწავლო პროცესი;
- 5. მნიშვნელოვანია მიზანმიმართული შეცდომა-პროვოკაციის გამოყენება, როდესაც მოსწავლემ თავად უნდა აღმოაჩინოს შეცდომა, მაგრამ ამისათვის შეცდომა უნდა იყოს ისეთი მკვეთრი, რომ მოსწავლემ შეძლოს მისი დანახვა.
- ასეთი „შეცდომები“ განსაკუთრებით ეფექტურია ისტორიულ პერსონალიებთან დაკავშირებით, როდესაც საუბარია მათ პოლიტიკურ ურთიერთობებზე, პარტიულ დაპირისპირებაზე და ა.შ.
- სწავლის მაღალ საფეხურზე შეგვიძლია ყურადღება გავამახვილოთ ისეთი ტიპის პრობლემურ დავალებებზეც, როდესაც ერთსა და იმავე საკითხზე სხვადასხვა მოსაზრებაა გამოთქმული და მოსწავლემ უნდა დაასაბუთოს საკუთარი პოზიცია, დაიცვას თავისი მოსაზრება.
- მაგალითად, მოსალოდნელი საფრთხის შესახებ ბევრი აფრთხილებდა სტალინს, მაგრამ არის ცნობები, რომ ის არ მოელოდა მსგავს პრობლემას, ან მოელოდა სულ სხვა მხრიდან, მაგალითად, იაპონიის მხრიდან და ა.შ. მოსწავლემ ამ საკითხის შესახებ თავისი მოსაზრება უნდა დაასაბუთოს, რაც სამივე პოზიციის დაწვრილებით განხილვას გულისხმობს.
ასეთი დავალებების დროს კარგად გამოიკვეთება მოსწავლის ცოდნის დონე, აზროვნება და ოპერირების უნარი – შეუძლიათ თუ არა პრობლემა დაინახონ სხვადასხვა მხრიდან.
არსებობს პრობლემური დავალებების სხვა მრავალი ვარიანტებიც, რომელთაგანაც ისტორიის მასწავლებელს შეუძლია, აირჩიოს თავისთვის საინტერესო და მისაღები ვარიანტი, მთავარია, რომ ამით საინტერესო და სახალისო გახდეს გაკვეთილი, ხელი შეეწყოს მოსწავლის პიროვნულ და შემოქმედებით ზრდას, კრიტიკული ანალიზისა და პრობლემის გადაწყვეტის უნარის გამომუშავებას, ცოდნის დაგროვებასა და სისტემატიზაციას, თვითგანვითარებას, თვითშეფასებასა და კორექციას. ამგვარი მუშაობით მოსწავლე გაცილებით „მდგრადი“ ხდება პრობლემების წინაშე, არ უშინდება მას, ეძებს და პოულობს გადაწყვეტის გზებს და მომავალშიც, სკოლის დასრულების შემდეგ, გაცილებით დაცული იქნება მოსალოდნელი საფრთხეებისგ
