დადგა უარის დრო?

(სოციალური ქსელების მნიშვნელობა დღევანდელ ცხოვრებაში)

პირველი ნაწილი

„სულ რაღაც ერთ თაობაში ბავშვები სახლებში შეიკეტა. ვეღარ ნახავთ მხიარულ თამაშებს ეზოებში. ისინი ჩაანაცვლა სტრუქტურირებულმა, უმეტესწილად ეკრანზე დაფუძნებულმა აქტივობებმა და ჩვენი შვილები უფრო მოუსვენარნი, შფოთიანნი და მარტოსულნი გახდნენ“.

ლინდა აკესონ მაკ-გურკი

შვედურ-ამერიკული წარმოშობის მწერალი, ავტორი ბესტსელერისა „არ არსებობს ცუდი ამინდი: სკანდინავიელი დედის საიდუმლო რეცეპტი, ჯანმრთელი, მხნე და თავდაჯერებული ბავშვების გასაზრდელად“

დღეს უკვე ხმამაღლა შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სმარტფონებმა და სოციალურმა მედიებმა საფუძვლიანად შეცვალეს ჩვენი შვილების ცხოვრება. ახალი ტექნოლოგიური პროდუქტების გაყიდვებისა და გამოყენების რაოდენობები გამაოგნებელია: გაყიდული სმარტფონების რაოდენობამ 2025 წლის მიმდინარე პერიოდისათვის, მონაცემთა საერთაშორისო კორპორაციის (International Data Corporation, IDC) ინფორმაციით, 1.24 მილიარდს მიაღწია(!), რაც 0.6%-ით მეტია 2024 წელთან შედარებით. გარდა აღნიშნული სმარტფონებისა, მობილურების ბაზარს ემატება დაახლოებით 370 მილიონი GenAI ტიპის სმარტფონი, რომლებიც ახალი ტიპისა და თაობის ტელეფონებია, რომლებშიც ინტეგრირებული იქნება ხელოვნური ინტელექტის შესაძლებლობები და ისინი უფრო ინტუიციური, მომხმარებელზე მორგებული, ტექნოლოგიურად აღჭურვილი და „ჭკვიანი“ იქნება.

მარკეტინგული პროგნოზებით, ეს ახალი სმარტფონები ბაზრის თითქმის 30%-ს დაიკავებს. ბაზრების ანალიტიკოსების თქმით, GenAI-სმარტფონები მალე გახდება საშუალო მონაცემების მქონე სმარტფონების განუყოფელი ნაწილი, რაც შეამცირებს მომხმარებლის აპლიკაციებზე (App-ებზე) დამოკიდებულებას და მობილური და ციფრული კავშირის ჩვეულებრივი ატრიბუტი გახდება.

სმარტფონების ეპოქაში უკვე გაისმის ხმები, „ციფრული“ საშიშროებისა და „დიქტატურის“ წინააღმდეგ. ერთ-ერთი ყველაზე ხმამაღალი ხმა და განცხადება, ალბათ ჯონათან ჰაიდტს (Jonathan Haidt) ეკუთვნის. შეგახსენებთ, რომ ჯონათან ჰაიდტი გახლავთ ნიუ-იორკის უნივერსიტეტის სტერნის ბიზნესის სკოლის პროფესორი, სოციოლოგი და ავტორი, რომლის წიგნმაც, „მშფოთვარე თაობა“ („The Anxious Generation: How the Great Rewiring of Childhood Is Causing an Epidemic of Mental Illness“ – „მშფოთვარე თაობა: როგორ გამოიწვია ბავშვობის საფუძვლიანმა „გადაკეთებამ“ ფსიქიკური დაავადების ეპიდემია“) უკვე შვა აშშ-ში ეროვნული მასშტაბის მოძრაობა, ბავშვების მიერ სმარტფონების გამოყენების შემცირებისა და მათ რეალურ სამყაროში დასაბრუნებლად. წიგნის გამოსვლიდან ერთ წელიწადში, აშშ-ს ყველა შტატმა ან უკვე მიიღო სმარტფონებისგან „თავისუფალი“ სკოლის კანონმდებლობა, ან აქტიურად განიხილავს მას.

ბევრი ავტორისა და აქტივისტის აზრით, „ბავშვობის დაბრუნების მოძრაობა“ (ინგლ. Movement for reclaiming childhood) ვერასოდეს იქნება სრულფასოვანი, თუ მას მხოლოდ მშობლები, პედაგოგები და განათლების პოლიტიკის ანალიზის სპეციალისტები გაუძღვებიან. იგი უნდა გახდეს იმ ახალგაზრდების მოძრაობა, რომლებმაც ეს „არასწორად“ თუ „უცნაურად“ შემოთავაზებული, დასრულებული ექსპერიმენტი“ (ციფრულ სამყაროში ცხოვრება) საკუთარ თავზე გამოცადეს. ამ თაობას ხშირად უწოდებენ „შფოთიან თაობას“ (ინგლ. Anxious generation) — და ბევრი მათგანი აღარ აპირებს „ახალ“ ტექნოლოგიებს – რეალურად კი, სმარტფონების ტექნოლოგიების ბაზრის, ან სმარტფონების მწარმოებელი კორპორაციების[1] კარნახსა და თავსმოხვეულ რეკლამას – დაუთმოს „ციფრულ“ სამყაროში „გამომწყვდეული“ ახალგაზრდობის წლები(!)

არაერთი გამორჩეული „Z თაობის“ (ე.წ. Gen-Z – ამერიკელებმა ასე შეარქვეს 1996-2012 წწ. დაბადებულ ახალგაზრდების თაობას, ლ.ა.) ავტორი და აქტივისტი მონაწილეობს ამ ახალ ამბოხში — ისინი იბრძვიან და ქმნიან ალტერნატიულ გზებს, რომლებიც რეალურ სამყაროსთან დაგვაბრუნებს.

ბევრი მასწავლებელი, ორგანიზაცია და უფლებადამცველი ცდილობს დღეს, დაეხმაროს „Z“ და მომდევნო თაობებს, რათა შესაძლო გახდეს სმარტფონებისა და სოციალური მედიის მარწუხებიდან ახალი თაობების ადამიანების დახსნა. ისინი იბრძვიან რეალურად შიშზე დაფუძნებული გადამეტებული კონტროლის (ციფრული „წესრიგის“ და კონტროლის ჩათვლით), სკოლების ტელეფონებისგან გათავისუფლებისა და იმ მშობლების წინააღმდეგ, რომლებიც დიდ ყურადღებას არ აქცევენ ბავშვების „ციფრულ“ რეალობაში გატარებულ დროს (!). ახალი წამოწყების მიზანია, არ მისცეს ბავშვებს სოციალური მედიაზე წვდომის უფლება მინიმუმ 16 წლამდე. როგორც აქტივისტები აცხადებენ, მათი მისიაა, გადაარჩინონ ბავშვობა, როგორც ადამიანის განვითარების ერთ-ერთი უმთავრესი ეტაპი.

აქვე უნდა დაისვას მწარე, მაგრამ აუცილებელი შეკითხვა: რა უნდა გავაკეთოთ ჩვენ, ვინც უკვე დავკარგეთ ბავშვობა?

ქვემოთ გთავაზობთ ამონარიდებს მოძრაობის ერთ-ერთი აქტივისტის, ამერიკელი ჟურნალისტის, ფრეია ინდიას (Freya India)[2] 2025 წლის 5 ოქტომბრის წერილიდან. ვფიქრობთ, მისი პოზიცია და დამოკიდებულება დღეს უკვე გაბატონებული „სმარტფონების“ რეალობისადმი, საყურადღებოა:

„ალბათ „Z თაობას“, ანუ დღეისთვის 12-დან 29 წლამდე ადამიანებს, შეუძლიათ ყურადღება პატარებზე გაამახვილონ — მათ ჯერ კიდევ შეუძლიათ ტელეფონების გარეშე გაიზარდონ; ჯერ კიდევ წინ აქვთ ასაკი, როცა შეუძლიათ ეზოში ითამაშონ, ერთმანეთს ეთამაშონ… ანუ იმედი არსებობს – წერს ინგლისელი ჟურნალისტი და მწერალი, ფრეია ინდია (Freya India). – მაგრამ ჩვენ? ჩვენ, „Z” თაობის უფროს წარმომადგენლებს რა გვეშველება? ჩვენ, ვინც სასკოლო წლები უკვე დავკარგეთ უსასრულო ჩათებში, სტორებსა და პოსტებში? ვინც ვუყურებდით, როგორ გადაიქცა მეგობრობა ზედაპირულ და მექანიკურ ურთიერთობად? ჩვენი ბავშვობის მოგონებები ხომ იმასაც მოიცავს, თუ როგორ „ვფოტოშოპავდით“ საკუთარ ბავშვურ სახეებს, ვსაუბრობდით უცნობებთან Omegle-ზე (დღეს, ეს ანონიმური სასაუბრო პლატფორმა აღარ არსებობს, ლ.ა.), ან როგორ ვზომავდით საკუთარ ღირებულებას „ლაიქებითა“ და „ფოლოუერებით“ — მაშინ, როცა ყველაზე დაუცველები ვიყავით. ჩვენ ხომ უკვე მაშინ, პირველ კოცნამდე, ვხედავდით პორნოგრაფიას… რეალურ სამყაროში გადაჭარბებულად გვიცავდნენ, მაგრამ ინტერნეტში სრულიად მიტოვებული ვიყავით“, – გვამცნობს მწარე სიმართლეს ფრეია ინდია. „ჩვენ ვიტანჯებით – Z თაობის თითქმის ნახევარს სურს, რომ TikTok და X (ყოფილი Twitter) საერთოდ არ არსებობდეს. ახლა ბოლოს და ბოლოს ვპოულობთ სიტყვებს, რომ აღვწეროთ, რა დაგვემართა — როგორ იმოქმედა ბავშვობაში ნანახმა პორნოგრაფიამ ჩვენს ტვინზე, რა უყო ალგორითმებმა ჩვენი ყურადღების უნარს, როგორ დავკარგეთ საკუთარი თავის აღქმაც კი. ვხვდებით, რომ ეს არ იყო ნორმალური, ეს არ ჰგავდა ბავშვობას. ჩვენ ამ სამყაროში ისე შევაბიჯეთ, რომ არ არსებობდა ასაკობრივი ზღვარი, არც დამცავი მექანიზმები… და როცა ვსაუბრობთ სხვა ახალგაზრდებთან — გოგოებთან, ბიჭებთან, სხვადასხვა კულტურის წარმომადგენელთან — მათთვის ერთნაირად საშინელია ის აზრი, რომ მათი მომავალი შვილები ამავე გზას გაივლიან: ბავშვობაში უყურებენ ძალადობრივ პორნოს, საკუთარ თავს აქცევენ სოციალური ქსელების ობიექტად, ან უბრალოდ სელფებს დადებენ ონლაინპლატფორმაზე, უცხო ხალხმა რომ შეაფასოს.

ჩვენ უნდა ვაღიაროთ, რა დავკარგეთ. ჩვენ ვიყავით პირველები, ვინც ცდილობდა ერთდროულად გაზრდილიყო და საკუთარი თავი „ბრენდად“ ექცია. პირველები, ვინც არ იცოდა მეგობრობა მანამ, სანამ ის SnapStreak-ად იქცა; არ იცნობდა საზოგადოებას, გარდა Instagram და Reddit-ისა; არ იცნობდა სიყვარულს – მანამ, სანამ ის “სვაიპინგად” და გამოწერის მოდელად იქცა. შემდეგ თაობას შანსი ჯერ კიდევ აქვს. ჩვენთვის კი მოზარდობა აღარ დაბრუნდება. ესაა ჩვენი რეალობა“ – ამბობს ინდია ფრეია.

მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ ამ მდგომარეობაში უნდა დავრჩეთ.

ჩვენ შეგვიძლია, გავუმკლავდეთ ამ დანაკარგს და ის ენერგიად ვაქციოთ. ჩვენ წინაშე მთელი ცხოვრებაა. ახლა თითქოს ყველა გვიყურებს და გვეკითხება — „რა ჩაიდინეთ?“ დროა ვუპასუხოთ — „რა შეგვიძლია გავაკეთოთ?“ ჩვენ უკვე ვიგლოვეთ ის, რაც არასდროს გვქონია; ახლა დროა ავაშენოთ რაღაც ახალი.

„უარყოფის სახელმძღვანელო“ (ინგლ. A Guide to refusal) გახლავთ გზამკვლევი, რომელიც მომზადებულია ფრეია ინდიას, გაბრიელა ნგუიენის (Appstinence[3] ) და შონ კილინგსუორთის (Reconnect[4]) მიერ და განკუთვნილია ჩვენთვის — იმ მილიონებისთვის, ვინც მზად არის ცვლილებისთვის, მაგრამ ჯერ კიდევ ეშინია ან ებრძვის საკუთარ დამოკიდებულებას. ჩვენ გვჯერა, რომ ცვლილება იწყება მცირე ნაბიჯებით — ჯერ გამოყენების შემცირებით, შემდეგ სრული თავისუფლებით. „უარყოფის სახელმძღვანელოში“, სამოქმედოდ ექვსი მთავარი საკითხია გამოყოფილი: 1) გააცნობიერეთ რეალობა – იყავით მართლაც გულწრფელი საკუთარ თავთან და გააცნობიერეთ, რამდენ საათს აცდენთ ონლაინ. დაფიქრდით, რა შეგიძლიათ შექმნათ (დახატოთ, დაწეროთ, ისეირნოთ, იმღეროთ ან იცეკვოთ, სხვა) ვებგვერდების დაუსრულებელი თვალიერების (ე.წ. „სქროლინგი“) ნაცვლად?

2) დააწესეთ საზღვრები – დაიბრუნეთ კონტროლი თქვენი დროის განკარგვაზე. არ არის აუცილებელი სულ ონლაინ იყოთ და პასუხობდეთ შეკითხვებსა თუ მოთხოვნებს; ნუ იხდით ბოდიშს თუ ონლაინ არ ხართ! არ ხართ ვალდებული იყოთ ინტერნეტ-ეთერში მუდმივად! აქ არის რამდენიმე ე.წ. „ტექნიკა“ არასაჭირო აპლიკაციებისგან თავის დასაღწევად: შეამცირე/Decrease, გათიშე/Deactivate, წაშალე/Delete, დააქვეითე/Downgrade და Depart/ მიატოვე და წადი – გვირჩევენ უარყოფის სახელმძღვანელოს“ ავტორები.

3) შექმენით ხელშეუხებელი (წმინდა) სივრცეები – ნელ-ნელა გამოყავით სახლში სივრცეები, სადაც დისპლეები და სოციალური მედია არ იქნება (სამზარეულოში ჭამისას, სააბაზანოში, სხვა); გამოიყენეთ ანალოგური ხელსაწყოები (ფიზიკური მაღვიძარა, ფოტოაპარატი, ბლოკნოტი და კალამი), სადაც ეს შესაძლებელია.

4) შეცვალეთ, არ აკრძალოთ! – ეცადეთ ცხოვრება შეავსო ისეთი საქმით, რომელიც კარგად გამოგდით ან გიყვართ; გაამახვილეთ ყურადღება, გამოიყენეთ თქვენი შემოქმედებითი ნიჭი და ინდივიდუალობა. ისწავლეთ უცხო ენა, ხელით შექმენით რაიმე (თუ გამოგდით), ან უბრალოდ დაფიქრდით, რამდენი რამის გაკეთებას შეძლებდით „სქროლინგის“ და ონლაინ-ყოფნის დროს. ეს დრო რეალურ სამყაროში გაატარეთ!

5) იპოვეთ ან შექმენით თანამოაზრეთა ჯგუფი – იგულისხმება რეალური საზოგადოება (და არა ონლაინ ჯგუფები): ისადილეთ ერთად, ისეირნეთ ერთად და ნუ იქონიებთ ტელეფონებს სუფრაზე და ლაშქრობის მარშრუტზე გასვლისას. ეცადეთ გქონდეთ, მეტი უშუალო კონტაქტი ერთად ყოფნისას!

6) შეუერთდით მოძრაობას (თუ ასეთი არსებობს!) ონლაინ ყოფნის დროის შესაზღუდად! თქვენ არ ხართ მარტო! დღეს უკვე მილიონობით ადამიანი ხვდება, რომ „ონლაინ-მახეშია“ მოხვედრილი!

გახსოვდეთ, რომ ჩვენი შვილები, ჩვენსავით გააგრძელებენ ამ უსაგნო და უაზრო „სქროლინგს“ და თავიანთი პერსონალური დროის ათასობით საათს გააცდენენ სხვისი შექმნილი ვიდეოების თუ სხვა ციფრული პროდუქცია-სქრინების თვალიერებაში. გახსოვდეთ, რომ ეს დრო დაკარგულია საკუთარი უნიკალური ნიჭისა და თვისებების განვითარებისთვის.

თუმცა ჯერ საკუთარ თავთან გულწრფელი დამოკიდებულება ვისწავლოთ. გავაცნობიეროთ და დავინახოთ, რა წაგვართვეს და ვცადოთ, დავიბრუნოთ ჩვენი ადამიანურობა.

(პირველი ნაწილის დასასრული)

[1] სმარტფონების მწარმოებელი გლობალური კორპორაციები – Apple Inc. (აშშ), Samsung Electronics (ს. კორეა), Huawei Technologies (ჩინეთის სახალხო რესპუბლიკა), Xiaomi Corporation (ჩინეთის ს.რ.), Oppo (BBK Electronics), Vivo (BBK Electronics), OnePlus (BBK Electronics), Realme (BBK Electronics), Lenovo Group – ყველა ჩინეთის ს.რ.), Sony Corporation (იაპონია), LG Electronics (ს. კორეა), Google (Alphabet Inc.)(აშშ), Asus (ASUSTeK Computer Inc.), HTC Corporation (ორივე ტაივანი), Nokia (HMD Global) (ფინეთი)

[2] Freya India, TIME TO REFUSE, ბმული: https://www.afterbabel.com/p/time-to-refuse?utm_source=chatgpt.com

[3] I’m Gen Z and don’t use a smartphone or social media: https://www.businessinsider.com/gen-z-no-smartphone-social-media-friends-2025-10

[4] “Phones aren’t bad. They just don’t belong in all social spaces.”: https://reconnectmovement.org/