მომწონს ან არ მომწონს, მაგრამ რატომ?
მხატვრულ ტექსტებს განსაკუთრებულ ხიბლს სძენს მხატვრული საშუალებები.
მათზე დაკვირვება მარგებელი ინტელექტუალური გარჯაა. მკითხველს გემოვნება უყალიბდება და უვითარდება, ტექსტის სიღრმისეული ანალიზის უნარში იწაფება, ენობრივი და სტილისტური თავისებურებებისა და ავტორის სტილის შესახებ მკაფიო წარმოდგენა ექმნება და პასუხი კითხვაზე – რატომ მომწონს ან არ მომწონს ესა თუ ის ნაწარმოები – უფრო უმარტივდება.
განწირულთა „დამუშავება“
ლიტერატურის თეორია მოსაწყენი ინსტრუმენტების ნაკრები სულაც არაა. სკოლებში შესასწავლი ნაწარმოებები ხშირად „განწირული“ არიან იმისთვის, რომ მოსწავლეებმა რაც შეიძლება სწრაფად „დაამუშაონ“, შინაარსობრივად დაიმახსოვრონ, გამოცდისთვის საჭირო ასპექტები ამოიწერონ და მომდევნო პროგრამულ მასალაზე გადავიდნენ. პროგრამული მასალა, საპროგრამო ტექსტი – ამ სიტყვათშეთანხმების თანმდევი კონოტაციური შლეიფიც როგორი უსიამოვნოა…
ტკბობის ხიბლი
არადა, მხატვრული ტექსტები შემეცნებისგან მოგვრილი სიამოვნების ნამდვილი საბადოა, საგანძური.
ერთი, რომ ახალ სამყაროში აბიჯებ, გასაოცარი მოგზაურობა გელის, ხილვა არარსებული და (თუ კარგი მწერალია) ამავდროულად, საოცრად რეალური ადგილებისა, და მეორე – კითხვისას მოგვრილ სიამოვნებას ცოტა რამ თუ შეედრება. შევუპირისპიროთ ზევით ჩამოთვლილ უამურ სიტყვათშეთანხმებებს პრუსტის მადლენებივით „გემრიელი“ სიტყვათა წყვილი – „ესთეტიკური ტკბობა“ და ვაღიაროთ, რომ კითხვისას ესთეტიკური ტკბობა იმ ეფექტთაგანია, რომელსაც ასე ველით, ვეწაფებით.
აღქმის სამსახოვნება
მხატვრული ტექსტის აღქმა შეუდარებელი და ინტიმური აქტია. მკითხველი თავის ინდივიდუალურ, განუმეორებელ „პრიზმაში გაატარებს“ წაკითხულს, საკუთარი მეხსიერების, ემოციების, გამოცდილების კვალდაკვალ გარდაქმნის მას.
გოეთე მხატვრული ტექსტისადმი მკითხველის მიმართების სამ სახეს გამოყოფდა:
- ტკბობა განსჯა-ანალიზის გარეშე;
- განსჯა-ანალიზი ტკბობის გარეშე
- განსჯა ტკბობით და ტკბობა განსჯისა და მიმოხილვისგან მოგვრილი სიამოვნებით[1].
კირკიტის ბლაგვი ეკლები
როცა ვკითხულობთ, ძალაუნებურად იმ მოცემულობაში, იმ რეალობაში აღმოვჩნდებით, რომელიც ავტორმა შექმნა. იქ ავტორს თავისი წესრიგი აქვს, თავისი წესები. მკითხველი, მართალია, საპატიო სტუმარია ამ სამყაროში, რადგან ავტორმა ის პირადად მოიწვია, მისთვის შექმნა ეს სამყარო, მაგრამ ხომ არსებობს დაუწერელი ეთიკური ქცევის ნორმები. ჩემთვის ასეთია „კირკიტი“. კერძოდ, ბლაგვი ეკალივით უსიამოვნო და უადგილო კითხვა – „ხომ შეეძლო სხვანაირადაც დაეწერა“… ან „რატომ ასე (როგორც ტექსტშია) და არა ისე (როგორც მკითხველს წარმოუდგენია)“…
რას მტრობენ ტექსტის მტრები?
ამ მხრივ განსაკუთრებით არ სწყალობენ ხოლმე „ტექსტის მტრები“[2] ორიგინალურ გამომსახველობით ხერხებს, სიუჟეტურ ქარგას, კომპოზიციურ ელემენტებსა და მხატვრულ საშუალებებს, ტროპებს.
ჰიპალაგა ერთ-ერთია იმ მხატვრულ საშუალებათაგან, რომელსაც ყველაზე ხშირად ამოიღებენ ხოლმე სამიზნეში.
გაუწაფავი ყურისთვის, ჩაკეტილი თვალსაწიერისა და ვიწრო აღქმითი დიაპაზონისთვის უჩვეულო და მიუღებელია საგნებისა და ემოციების ტანდემი, ერთ მენტალურ კონტექსტში[3] ორი ისეთი ობიექტის გაერთიანება, რომლებსაც არაფერი აქვთ საერთო. მაგალითად, პრუსტის „ლაჟვარდოვანი ზედაპირი“, „ულმობელი კიბე“ , „მკაცრი, ღვთისმოსავი ნაოჭები“, „ერთგული სურნელი“ და „ზანზალაკების ოვალური ჟღარუნი“ ბევრისთვის გაუგებარი ტროპია. არადა, ასეთი მძლავრი და გამორჩეული გამომსახველობითი საშუალებისთვის ლიტერატურის თეორიაში სპეციალური ტერმინი არსებობს – ჰიპალაგა.
გახსოვთ გიორგი მერჩულის ბრწყინვალე ჰაგიოგრაფიული თხზულება რაოდენ მდიდარია მხატვრულ-გამომსახველობითი ხერხებით? მერჩულე ხშირად მიმართავს ჰიპალაგასაც. მაგალითად, „მყუდრო ქცევა“ და „მოხუცებულობა გონებისა“ სწორედ ჰიპალაგაა.
დავაკვირდეთ: სიტყვათა ამ წყვილში გვაქვს შეგრძნების, მახასიათებლის ან ემოციისა და იმ საგნის ტანდემი, რომლისთვისაც ეს შეგრძნება/მახასიათებელი ვერ/არ ექნება.
სხვა ნიმუშებიც ვნახოთ:
„მხიარული ნათება“, „მდუმარე ველები“, „მიმკვდარუნებული შარაგზა“. „მკვდარი სიჩუმე“, „უმანკო თეთრი“, „მწუხარე სხივი“, „თავნება ქარი“, „შეზარხოშებული ჰაერი“, „ზარმაცი მზე“, „სევდიანი ფანჯრები“…
ყველა დასახელებულ წყვილში სმენითი, აღქმითი, ემოციური მახასიათებლები მიეწერება სხვადასხვა ობიექტს, საგანს, აღსაწერს იმ მიზნით, რომ ერთიან კონტექსტში აღვიქვათ, უფრო მკაფიო წარმოდგენა შევიქმნათ და, რაც მთავარია, სწორი ემოციური მიმართება ჩამოვიყალიბოთ.
ეს მხატვრულ ტექსტებს განსაკუთრებულ ხიბლს სძენს. ჰიპალაგა ცნობილია ჯერ კიდევ ანტიკური ხანიდან. სიტყვა ბერძნულია და ჩანაცვლებას, რაიმეს ნაცვლად გამოყენებას ნიშნავს. ეს „ლექსიკური ანომალია“, ერთგვარი ენობრივი ალოგიზმი, მეტაფორული აზროვნების უკიდურესად სუბიექტური გამოვლინებაა. მსგავს მხატვრულ საშუალებებზე დაკვირვება არ მიემართება დოგმატურ და კანონიკურ ანალიტიკურ კითხვას – „რის თქმა სურდა ავტორს?“.
„ჭკვიანნი ვერ მიხვდებიან“
ტროპის სახეების, კონკრეტულად კი ჰიპალაგის, მშვენიერება სწორედ ისაა, რომ გრძნობისმიერს განეკუთვნება და არა რაციონალურ-ვერბალიზებულს. დაზუსტებით იმის გაშიფვრა, თუ რას ნიშნავს „ულმობელი კიბე“ და „ჩაღრმავებული ანალიზი“ იმის თაობაზე, რომ კიბე, სინამდვილეში, ვერ იქნება „ულმობელი“ „შეზღუდული თვალსაწიერის რაციონალისტის“ მცდელობაა, ამოხსნას „განტოლება“, რომლის ყველა წევრი ამოუცნობია. თუ ამ „ულმობელი კიბის“ საიდუმლოს გაგება გვსურს, პატარა მარსელის საძინებელ ოთახში დატრიალებული მთელი დრამის ერთ მთლიანობად წარმოდგენა დაგვჭირდება. კონკრეტულ აბზაცშიც კი, სადაც პრუსტი ამ ჰიპალაგას იყენებს, შეუძლებელია მისი „ამოხსნა“, თუ რამდენიმე ფურცლით უკან არ დავბრუნდებით და პატარა მარსელს, მამამისსა და საყვარელ დედიკოს კიბის უჯრედზე შეყოვნებულებს არ დავინახავთ. აი, სწორედ აქედან იწყება ამ ულმობელი კიბის კალეიდოსკოპი. პატარა მარსელი მამის ანარეკლს ხედავს, მაღლა-მაღლა მცოცავს (მამა კიბეზე ადის). უკვე გაზრდილი მარსელი დანანებით გვიზიარებს, ეგ კიბე კარგა ხანია, აღარ არსებობს, ისევე დაინგრა, როგორც ჩემში, შიგნით, ბევრი რამ, რაც მარადიული მეგონაო. ათიოდე გვერდის შემდეგ კი მწერალი აღწერს, როგორ უნდა მოხვდე „ულმობელი კიბის“ პირველ საფეხურზე. შესაბამისად, ეს ჰიპალაგა ერთგვარი საწვრთნელი ინსტრუმენტია – მკითხველის ყურადღებას წვრთნის და აწრთობს. მისი დამსახურებით კითხვის აქტი მეტად კონცენტრირებული, მედიტაციურია. ტკბობას ინტელექტუალური შრომისგან მოგვრილი კმაყოფილებაც ემატება. სიტყვების უჩვეულო შეხამება მწერლისთვის საჭირო, მნიშვნელოვან ემოციურ ეფექტად აისახა მკითხველზე.
კითხვა ყოვლისმომცველ, მარგებელ და შეუცვლელ საქმიანობად შეგვიძლია ვაქციოთ, დაუვიწყარ მოგზაურობად. ლიტერატურის თეორია კი სამარჯვებისა და სალაშქრო აღჭურვილობების საბადოდ, რომელიც საჭირო დროს საჭირო იარაღს გვთავაზობს სირთულეებისა და დაბრკოლებების გადასალახავად.
[1] ი. ბორევი, „ესთეტიკა“, გვ.437
[2] როლან ბარტის ციტატიდან: „ტექსტის მეგობართა საზოგადოებას არაფერი ექნება საერთო, მტრების გარდა. ესენი არიან აბეზარი მუდოები, რომლებიც ტექსტებს ხელშეუხებლობის ბეჭედს ასვამენ და მისგან სიამოვნების მიღებას კრძალავენ. ამას ტექსტის მტრები სხვადასხვა მიზეზით ამართლებენ – კულტურული კონფორმიზმი, შეზღუდული თვალსაწიერის რაციონალიზმი, პოლიტიკური მორალისტობა, ბლაგვი პრაგმატიზმი, სხვადასხვა ჯურის „კეთილგონივრულობა“.
[3] თამარ ლომიძე, „მეტონიმია ჟენეტთან“, სჯანი 2006.
