„ხეების სუნი აღარა აქვს კედის და მე ავტირდი“.
უილიამ ფოლკნერი, „ხმაური და მძვინვარება“
ორიოდ წლის წინ, ჩემი სპეციალური მასწავლებლობის ბოლო წელს, კერძო პრაქტიკით სამუშაოდ მომიყვანეს პირველკლასგავლილი გოგონა ნუშის თვალებით, ქერა თმითა და სიყვარულით სავსე გამოხედვით. არ მეტყველებდა. გაცნობისთანავე თითები, მაჯა-ხელები საგულდაგულოდ დამიყნოსა, ინტერესით აკვირდებოდა ჩემს სამუშაო მაგიდაზე არსებულ ნივთებს, რომლებსაც აღებისთანავე ყნოსავდა და ვგრძნობდი, მათი გემოც აინტერესებდა. განსაკუთრებული სიფრთხილე გახდა საჭირო წებოს, ჰიგიენური სითხისა და სხვა თხევადი ნივთიერებების მიმართ, პირთან რომ არ მიეტანა და არ დაელია.
ეს იყო აუტიზმის შემთხვევა სუნისა და გემოს გამძაფრებული შეგრძნებით. სტატიის მომზადებაც მაშინვე მომინდა, მაგრამ დაკვირვება ვამჯობინე. ცოტა ხნის წინ კი კარგად მოაზროვნე ბიჭი გამაცნეს, ოღონდ ენისა და მეტყველების თავისებური მდგომარეობით. აღმოჩნდა, რომ ყნოსვა მისთვისაც პრიმარული ფაქტორია.
წინამდებარე სტატიაში სწორედ აუტიზმის იმგვარი ფორმის შესახებ ვისაუბრებ, სადაც ყნოსვა თითქმის წამყვანი შეგრძნებაა.
საზოგადოდ, ცნობილია, რომ აუტიზმის მქონე ადამიანებთან ხშირია სინათლის, ხმების, ტექსტურებისა და სუნების მიმართ მომეტებული მგრძნობელობა.
ამ სტატიაში უფრო დეტალურად განვიხილავთ მომეტებულ ყნოსვით მგრძნობელობას, ანუ ჩვეულებრივზე ძლიერ ყნოსვის შეგრძნებას, ასევე – ყნოსვითი მგრძნობელობის ეფექტებს აუტიზმის მქონე ბავშვებში და იმას, თუ როგორ დავეხმაროთ ასეთ ბავშვებს სიმპტომების მართვაში.
ცოტა რამ ყნოსვითი სისტემის შესახებ
როგორც ცნობილია, ყნოსვითი სისტემა პასუხისმგებელია ყნოსვაზე. ეს სისტემა ჰაერში სხვადასხვა სუნს ცხვირისა და ცხვირის ღრუს მეშვეობით აღიქვამს და შემდეგ სიგნალებს ანუ ინფორმაციას უგზავნის ტვინს. ტვინიც ამა თუ იმ სურნელსა თუ სუნს გადაამუშავებს და უკვე არსებული ცოდნის საფუძველზე აანალიზებს. ტვინი დიდ როლს ასრულებს ყნოსვითი სისტემის მუშაობაში.
სხვა გრძნობების მსგავსად, ყნოსვაც დაკავშირებულია მოგონებებსა და ემოციებთან. შეიძლება, სუნი ჩვენი ცხოვრების განსაზღვრულ პერიოდს ან საკვებს დავუკავშიროთ. ვინაიდან გამოცდილება ინდივიდუალურია, ამგვარი ასოციაციებიც ინდივიდუალურია ყოველი ადამიანისთვის. ამასთან, ყნოსვითი მეხსიერება ყველაზე ხანგრძლივია.
აუტიზმი და გაძლიერებული ყნოსვა
მრავალი კვლევა ჩატარდა იმის დასადგენად, აქვთ თუ არა აუტიზმის მქონე ბავშვებს ყნოსვითი ჰიპერმგრძნობელობა. 2018 წელს ჩატარებულმა კვლევამ აჩვენა, რომ აუტიზმის მქონე ადამიანები, ნეიროტიპურთაგან განსხვავებით, ტვინის სხვადასხვა უბანს იყენებენ სუნების აღსაქმელად. კვლევებმა აჩვენა, რომ აუტიზმის მქონე ბავშვებს შესაძლოა გაძლიერებული ჰქონდეთ ყნოსვა.
აუტიზმის სპექტრის ზოგიერთი ბავშვი უსიამოვნო სუნს უფრო დიდი მანძილიდან შეიგრძნობს. ასეთი ბავშვის რეაქცია აუცილებლად იქნება თავის არიდება. ზოგი კი აქტიურად ეძებს ძლიერ სუნს იმ ადამიანებსა და საგნებში, რომლებიც მოსწონთ. კვლევები აუტისტ პირებში ჰიპერმგრძნობელობის უკეთ გასაგებად და მისი სიხშირის დასადგენად უცხოეთში ამჟამადაც მიმდინარეობს.
ძლიერი ყნოსვის გავლენა
სუნების მიმართ ჰიპერმგრძნობელობამ შესაძლოა გავლენა მოახდინოს ადამიანსა და მისი ფუნქციონირების უნარზე. აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვმა შესაძლოა შეამჩნიოს სუნები, რომელთა აღქმაც ჩვენ არ შეგვიძლია.
კვლევებმა აჩვენა, რომ არც ისე იშვიათი ყოფილა შემთხვევები, როდესაც მოჭარბებულ ყნოსვის შეგრძნებას თან ახლავს კომუნიკაციის უნარის დარღვევა. ამავდროულად, ჰიპერმგრძნობელობა შესაძლოა გამოიხატოს უჩვეულო ქცევით. სამყაროს განსხვავებული აღქმა გარშემო მყოფების მიერ შესაძლოა რთული აღმოჩნდეს აუტიზმის მქონე ბავშვისთვის ყოველდღიურ ცხოვრებასა და სოციალურ ურთიერთობებში. აუტიზმის მქონე პირთათვის ზრდასრულ ასაკში ყნოსვითი სისტემის გამძაფრებამ შესაძლოა გაართულოს ფუნქციონირება საზოგადოებრივ ადგილებში, მგზავრობისას ან სამუშაო ადგილზე. აუტიზმის მქონე ბავშვებს შესაძლოა პრობლემები შეექმნათ სხვადასხვა გარემოში.
აუტიზმის მქონე ბავშვებისთვის, რომლებსაც აქვთ ყნოსვის გამძაფრებული შეგრძნება, შესაძლოა რთული იყოს სხვადასხვა კვებით დაწესებულებაში, რესტორანსა თუ კაფეში ყოფნა, რადგან ამ სივრცეში უამრავი სხვადასხვა სურნელია, უცნობი ადამიანების უცნობი სურნელებით დაწყებული, საკვებისა და სასმელების მრავალფეროვნებით დამთავრებული, რამაც შესაძლოა ზედმეტი სტიმულაციური რეაქცია გამოიწვიოს სუნის მიმართ ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვებში. ახალ რესტორანში წასვლისას გასათვალისწინებელია რესტორნის ტიპი, მისი დატვირთულობა და გარემო. ამ ფაქტორებმა შესაძლოა გავლენა მოახდინოს იმაზე, თუ როგორ რეაგირებს ბავშვი რესტორანში ყოფნაზე.
გამძაფრებული სტიმულაციური რეაქციები
სტიმულაცია არის განმეორებადი ან უჩვეულო მოძრაობები ან ხმები, მათ შორის – ხელების ქნევა, თავის ქნევა, რხევა. ასეთი რეაქციები მხოლოდ აუტიზმის სპექტრის მქონე ადამიანებისთვის არ არის დამახასიათებელი. ნეიროტიპულ ადამიანებში სტიმულაციური რეაქცია შეიძლება იყოს ფრჩხილების კვნეტა, თმის ტრიალი ან ფეხის ქნევა. ეს ქმედებები ეხმარება აუტისტ პირებს ემოციების მართვასა და კომფორტის პოვნაში სენსორული გადატვირთვის დროს.
დამამშვიდებელი სურნელების საჭიროება
აუტიზმის მქონე ბავშვებს შესაძლოა დასჭირდეთ (მზრუნველის ან სათამაშოს) დამამშვიდებელი სურნელი სიმშვიდის შესანარჩუნებლად. ამან შესაძლოა შეზღუდოს ბავშვების სხვებთან ურთიერთქმედების გზები, რადგან მათ მხოლოდ კონკრეტული სურნელები სურთ. შესაძლოა, ყურადღება გადაიტანოთ ისეთმა სუნებმა, რომლებიც ნეიროტიპული ადამიანისთვის შეუმჩნეველია.
თუ თქვენს საკლასო ოთახში ასეთი მოსწავლე გამოჩნდა, აუცილებლად ჩართეთ სასწავლო კომპონენტად ბუნებრივი საგნები და მათზე ყნოსვითი დაკვირვება. გახსოვდეთ, ყნოსვით ამ ბავშვებს უამრავი ინფორმაციის მიღება შეუძლიათ ამა თუ იმ საგნისა და მოვლენის შესახებ. ამგვარი აქტივობების მოფიქრება არცერთ დისციპლინაში არ უნდა იყოს რთული, მთავარია, გული გულობდეს!
ამავდროულად, უნდა გვახსოვდეს: აუტიზმის მქონე ბავშვი შესაძლოა შეაწუხოს ისეთმა ქიმიურმა სუნმა, რომელიც ნეიროტიპული ტვინისთვის შეუმჩნეველია.
ძლიერმა უცნობმა სუნებმა, მაგალითად, სუნამოს ან საწმენდი საშუალების სუნმა, სენსორული გადატვირთვისა და კომუნიკაციის უნარების ნაკლებობის გამო შესაძლოა ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვის აჟიტირება გამოიწვიოს. საკლასო ოთახში აუტიზმის მქონე ბავშვს შესაძლოა გაუჭირდეს ფოკუსირება, სანამ მისი ტვინი გადაამუშავებს სუნებს, რომლებსაც სხვა ვერავინ ამჩნევს. სენსორული ძიების მქონე ბავშვს განსაზღვრულმა სუნებმა შესაძლოა ყურადღება გადაატანინოს, როდესაც ის სურნელთან მიახლოებას ცდილობს.
ბავშვმა შესაძლოა უარი თქვას არასასიამოვნო სუნის მქონე სივრცეში შესვლაზე.
ახალ სივრცეში შესვლამ, სადაც უცნობი სურნელებია (მეგობრის სახლი, ექიმის კაბინეტი, მაღაზია, რესტორანი) აუტიზმის მქონე ბავშვში შესაძლოა ინტენსიური რეაქცია გამოიწვიოს, რაც შეიძლება გამოიხატოს, მაგალითად, ხელების ქნევით, თავდასხმით ან გაქცევით.
როგორ დავეხმაროთ ბავშვს, რომელსაც ყნოსვითი ჰიპერმგრძნობელობა აქვს?
აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვებთან მომატებული ყნოსვითი მგრძნობელობა ჩვეულებრივ, ყოველდღიურ სურნელებს ძლიერ და ინტენსიურ სუნებად აქცევს. ისეთმა გავრცელებულმა სუნებმა, როგორიცაა, მაგალითად, ცხარე საკვების, სურნელოვანი შამპუნის ან ბენზინის სუნი, შესაძლოა ბავშვი დათრგუნოს. ასეთმა ბავშვებმა შესაძლოა უარი თქვან განსაზღვრულ საკვებზე, თავი აარიდონ გარკვეულ ადგილებს ან გამოავლინონ უჩვეულო ქცევა.
ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვის დახმარების უმარტივესი გზებია:
- მხოლოდუსუნოსაწმენდისაშუალებებისგამოყენება;
- სურნელოვანისანთლების, სუნამოებისადადეოდორანტების გამოყენებისთვისთავის არიდება;
- ოთახისკარგადგანიავება, ცხვირზეხელსახოცისანსხვადამცავისაშუალებისაფარების შეთავაზება.
სენსორული აღქმის მქონე ბავშვისთვის მუდამ თან იქონიეთ ქსოვილის ნაჭერი, რომელსაც მისი საყვარელი სურნელი აქვს, მოამზადეთ სურნელოვანი კერძები.
როდესაც შვილთან ერთად მუშაობთ მისი რეაქციების წყაროს დასადგენად, შეგიძლიათ, მოიფიქროთ გადაწყვეტა, რომელიც მას უსაფრთხოდ და კომფორტულად აგრძნობინებს თავს.
არსებობს რამდენიმე ინსტრუმენტი, რომელთა გამოცდაც შეიძლება თქვენს შვილთან ერთად. ერთი მათგანია ABA თერაპია – გამოყენებითი ქცევითი ანალიზი. ABA არის სტრატეგია, რომელიც შექმნილია, რათა დაეხმაროს ჰიპერმგრძნობიარე ბავშვებს კომუნიკაციის უნარების გაუმჯობესებაში. გაწვრთნილ ABA თერაპევტთან მუშაობით თქვენს შვილს შეუძლია, განივითაროს ენობრივი და კომუნიკაციის უნარები, გაიუმჯობესოს ყურადღება, კონცენტრაცია, სოციალური უნარები. ABA თერაპია აუმჯობესებს მეხსიერებასა და აკადემიურ მოსწრებას და შეუძლია, შეამციროს პრობლემური ქცევა.
ABA თერაპია მოქნილი და ინდივიდუალურია. მისი ერთ-ერთი მთავარი პრინციპია დადებითი განმტკიცება. ABA თერაპიის ხანგრძლივი კვლევები აჩვენებს დადებით შედეგებს ინტელექტუალური ფუნქციონირების, ენობრივი განვითარების, ყოველდღიური ცხოვრებისა და სოციალური უნარების კუთხით.
სენსორული მხარდაჭერის ინსტრუმენტები
სენსორული მხარდაჭერის ინსტრუმენტებია სათამაშოები და სხვა ნივთები, რომლებიც შექმნილია ერთი ან მეტი გრძნობის სტიმულირებისთვის. ისინი მიმზიდველია აუტიზმის სპექტრის მქონე ზოგიერთი ბავშვისთვის, რადგან შეუძლია, მოჰგვაროს ბავშვს სიმშვიდის შეგრძნება და მისცეს სასურველი სენსორული გამოცდილება მათი სენსორული საჭიროებების დასაკმაყოფილებლად.
კარგი დამხმარე საშუალებებია დამძიმებული ჟილეტები და საბნები, მოძრავი ბალიშები და ბალანსის დაფები, ფიჯეტ სპინერი, პოპიტი, ტყლარწი და რბილულა.
სოციალური ისტორიები
„სოციალური ისტორიები“ არის თხრობითი აქტივობა, რომლის მიზანია, აუტიზმის სპექტრის მქონე ბავშვებს დაეხმაროს სოციალურ სიტუაციებში გარკვევაში სათანადო კომუნიკაციისას. სოციალურ ისტორიებს შეუძლია, მნიშვნელოვნად გააუმჯობესოს აუტიზმის მქონე ბავშვების ურთიერთობა როგორც თანატოლებთან, ისე უფროსებთანაც. შეუძლია, აჩვენოს და ასწავლოს, როგორ მოიქცნენ (და როგორ არ მოიქცნენ) სოციალურ სიტუაციებში და პრობლემების წარმოშობის დროს. სოციალური ისტორიების გამოყენებით თქვენ აწვდით ინფორმაციას და სტრუქტურას, რათა დაეხმაროთ აუტიზმის მქონე ბავშვს სოციალურ სიტუაციებში ორიენტირებაში. სოციალური ისტორიის მაგალითი შეიძლება იყოს გადმოცემული კომიქსის ფორმით ან მარტივი წინადადებების სერიით, რომელიც ასახავს, რას უნდა ელოდოს ბავშვი და რატომ.
გამოყენებული რესურსები:
