ცოტა ხნის წინ ლუის კეროლის „ელისი საოცრებათა ქვეყანაში“ კიდევ ერთხელ წავიკითხე. ყოველთვის რთულ წიგნად მიმაჩნდა – ხანგამოშვებით რომ უნდა დაუბრუნდე და აუჩქარებლად, ფრთხილი ნაბიჯებით გაიარო გზა, რომელიც, საბოლოო ჯამში, არსად არ მიგიყვანს. მრავალი მკითხველივით, მეც ვფიქრობ, რომ ეს წიგნი უფროსების საკითხავი უფროა, ვიდრე ბავშვებისა, მიუხედავად იმისა, რომ მთავარ გმირს – ვიქტორიანულ ეპოქაში დაბადებულ პატარა გოგონას – ხშირად ამოუყენებენ ხოლმე გვერდით სხვა ზღაპრების პერსონაჟებს.
ერთი შეხედვით, ლუის კეროლი ლამაზ აბდაუბდას გვთავაზობს – ზღაპარს სიუჟეტის ლოგიკური განვითარების გარეშე, თვითმიზნურ თამაშს სიტყვებით, უპასუხო გამოცანებს და დიდ შეკითხვად ქცეულ სამყაროს, სადაც ყველაფერი შეიძლება მოხდეს – მოსალოდნელიც, მოულოდნელიც. ოღონდ წინასწარ ვერაფერს გამოიცნობ – სიუჟეტი ნებისმიერი მიმართულებით შეიძლება განვითარდეს, როგორც სიზმარში ან ნარკოტიკით გაბრუებულის წარმოსახვაში. ელისს უკან მიჰყვები, ფეხს მის ნაფეხურებზე ადგამ და, რადგან ბოლომდე ფხიზელი ხარ, ხვდები: ცნობისმოყვარეობა მეტისმეტად ძვირად გიჯდება.
ამ წიგნის მრავალი ინტერპრეტაცია არსებობს. ლუის კეროლის ზღაპარი არარერთხელ ქცეულა სერიოზული ფილოსოფიური თუ ფსიქოანალიტიკური კვლევების საგნად. ფსიქოანალიტიკური დაკვირვებები ზოგჯერ ძალიან სახალისოც კი შეიძლება აღმოჩნდეს, თუ ყველაფერი ინფანტილური სექსუალური ცნობისმოყვარეობის დაკმაყოფილებას დაუკავშირდება (ფემინისტური ვარიაციით: ელისის ცნობისმოყვარეობა სრულიად განსხვავდება პინოქიოს ცნობისმოყვარეობისგან და ა.შ.). აქვე ისიც უნდა ითქვას, რომ ჟაკ ლაკანი – დიდი ფრანგი ფსიქონალიტიკოსი – ამ ზღაპრის ანალიზის ერთადერთ შესაძლო გზად სწორედ ფსიქოანალიზს მიიჩნევდა. „ელისი საოცრებათა ქვეყანაში“ შესაძლოა ისევე აიხსნას, როგორც სიზმარი – ის ხომ, ავტორისავე განმარტებით, სიზმარია და მეტი არაფერი (ლუის კეროლს დრამატურგ ტომ ტეილორისთვის უთქვამს, სიზმარი რომ იყო, მინდოდა, მხოლოდ წიგნის დასასრულს გამემხილაო).
ბევრი წერს, რომ ეს წიგნი იმაზეა, თუ როგორ იზრდება ბავშვი, როგორ ხედავს სამყაროს, რომელიც სავსეა სისასტიკით, უსამართლობით, საშინელებებით, უაზრობით. გოგონა ზოგჯერ ძალიან პატარაა, ზოგჯერ – ძალიან დიდი. ორივე შემთხვევა დამზაფვრელია, როგორც იმის გაცნობიერება, როგორ უცებ იცვლება და უცხოვდება სხეული, რომელსაც ყველაზე კარგად იცნობ და საკუთარ თავთან მარტივად აიგივებ. არსებობს კარი, არსებობს გასაღები, ოღონდ კარის გასაღებით გაღება, სხვადასხვა მიზეზის გამო, შეუძლებელია ხოლმე. შეშინებული, დაბნეული გოგონა, რომელსაც დასაწყისში ვხედავთ, წიგნის დასასრულს მრავალჯერ შეცვლილი და გადასხვანაირებულია – გამბედავი და თავდაჯერებული გამხდარა, დედოფლის ბრძანებას არად აგდებს და ერთგვარ უხეშობასაც არ ერიდება („ბანქოს ქაღალდები ხართ და მეტი არაფერი!“).
ბავშვის თვალით დანახული სამყარო მართლაც აბსურდულია: არ არსებობს თამაშის წესები, რომლებიც ყველასთვის საერთო იქნებოდა; ყველაფერი მოძრაობს და ხელიდან გისხლტება – სათამაშოები ცოცხლები არიან; ნებისმიერ წუთს შეიძლება გაიგონო იმ კანონის შესახებ, რომელიც რაღაცას გიკრძალავს; რასაც თავს ევლები და თვალის ჩინივით უფრთხილდები, შეიძლება მეტისმეტად უმნიშვნელო რამ აღმოჩნდეს (ჰერცოგის ცოლის გოჭი); შეიძლება საკუთარი პირიდან ამოსული სიტყვებიც კი ვეღარ იცნო და ასე შემდეგ. იქნებ იმას გვეუბნებიან, რომ ეს ერთადერთი სწორი, ჯანსაღი ხედვაა? იქნებ ბავშვი ისევე აღიქვამს ჩვენს სამყაროს, როგორც ჩვენ აღვიქვამთ სიზმრების სინამდვილეს, სადაც ყოველ წუთს შეიძლება ფეხქვეშ მიწა გამოგვეცალოს?
„აბსურდის თეატრის“ წარმომადგენელი, რუმინული წარმოშობის ფრანგი დრამატურგი ეჟენ იონესკო ლუის კეროლის წიგნის შესახებ ამბობდა, ცხადია, ის ბავშვებისთვის არ არის განკუთვნილი, თუმცა კი უნდა ვაღიაროთ, რომ, ზოგადად, ბავშვის ხედვა სავსეა საშინელებებითო.
ეს ზღაპარი სწორედ მათთვისაა, ვინც უკვე გაიზარდა; ვინც კურდღლის სოროს თავი დააღწია და დაივიწყა, რას განიცდიდა მარტოდმარტო ბნელ დერეფანში.
წიგნის დასასრულს სასამართლო პროცესი იმართება – გულის ვალეტს ნამცხვრების მოპარვას აბრალებენ. ელისი უნებურად აღმოჩნდება ბრალდების მოწმედ. სათქმელი არაფერი აქვს – არაფერი იცის ნამცხვრებით სავსე ლანგარზე. მისი განაცხადი მეფისთვის ერთდროულად მნიშვნელოვანიც არის და უმნიშვნელოც („მნიშვნელოვანი… უმნიშვნელო… მნიშვნელოვანი… უმნიშვნელო…“ – ხმადაბლა იმეორებდა, თითქოს ცდილობდა გაერკვია, რომელი უფრო უკეთ ჟღერდა“). სიზმარი კი ისე წყდება, ვერ ვიგებთ, გადარჩა თუ არა საბრალო გულის ვალეტი. ალბათ გამოღვიძება – პროცესის შეწყვეტა – ერთადერთი გზაა მის გადასარჩენად.
სწორია ის, რაც უკეთ ჟღერს.
ლოგიკას, ენასა და აზროვნების უნარს შორის სიღრმისეული ურთიერთკავშირი არსებობს.
ლუის კეროლის ზღაპარში ენა ყველაფერია. ის ცა და მიწა, ცრემლების ტბა და გაჩერებული საათი, ჩაის ფინჯანი, ზღარბი და ფლამინგოა. სწორედ ენის წყალობით დავაბიჯებთ სხვის სიზმარში, ჩეშირულ კატას, შეშლილ მექუდეს, მუხლუხოს, გრიფონს, ჰერცოგის ცოლს, მეფეს და დედოფალს ვესაუბრებით და ხანდახან მაინც არ გვეშინია.
