ისტორია
ადგილის ნამდვილი და ძველი სახელწოდება ნავერძევია, რადგან ამ მხარეში ცხვრის კულტი ყოფილა. თავდაპირველად, აქ თურმე იყო ორი სოფელი. ერთის, ანანაურის, ნაშთები შემორჩა და საგანგებო ნიშნულიც დაგხვდებათ ზემო სართულებზე ამოსვლამდე. სოფლები ერთმანეთს საიდუმლო გვირაბებით უკავშირდებოდა.
მაინც რატომ შეიხიზნა მოსახლეობა ასეთ მიუვალ კლდეში?
შემოსევებისგან თავის დასაცავად – ნეტა თუ იყო დრო, როცა მესხეთში ომი არ ყოფილა? სწორედ ამავე მიზეზით გადაწყვიტა გიორგი III-მაც თავშესაფრის გამოკვეთა, მაგრამ მშენებლობის დასრულებამდე გარდაიცვალა. მშენებლობა თამარ მეფემ განაგრძო, ოღონდ სხვა დანიშნულებით – რაკი კლდეში ნაკვეთი თავშესაფარი თამარის მიერ მოძლიერებულ ქვეყანას უკვე აღარ სჭირდებოდა, ვარძია მონასტრად აკურთხეს და აქ რამდენიმე ასეული ბერი დასახლდა.
ამ დროიდან შემოგვრჩა სამრეკლო, რომელშიც თურმე უზარმაზარი ფოლადის ზარი ეკიდა. ზარი რამდენჯერმე ყოფილა ნაწრთობი, რომ რაც შეიძლება, ხმამაღალი ყოფილიყო. სამრეკლოს კედლები თითქმის მთლიანად გაშავებულია. თავიდან ვიფიქრე, ეტყობა, აქ ხალხი სანთლებს ანთებდა-მეთქი, მაგრამ არა – მთელ კომპლექსში ასეა. ჰოდა, ეს სიშავე ჭვარტლი არ გეგონოთ – ვარძიას 1551 წელს შაჰ თამაზი შემოესია, ყველაფერი გადაწვა და სრულად რომ მოეღო ბოლო, ბრძანა, კუპრი გამოეყენებინათ, რაკი იცოდნენ, რომ ასეთ შავ კვალს დატოვებდა. ერთი მხრივ, ამის გამოა და მეორე მხრივ, კი ოდნავ მოგვიანებით მომხდარი მიწისძვრის გამო, რომ ვარძიის კომპლექსის მხოლოდ შიდა მხარე შემოგვრჩა, გარე ოთახები დაინგრა. შაჰ თამაზმა კი იზრუნა, რომ კომპლექსი პირწმინდად აღეგავა და ამიტომ კუპრი ახრჩოლეს მიძინების ტაძარშიც, რათა კედლის მოხატულობა გაენადგურებინათ. თუ რამ ძვირფასი იყო, თან მიჰქონდათ: ვარძიის ღვთისმშობლის ხატი, მაგალითად, შემკულობისგან გაძარცვეს (თვალები ლალისგან ყოფილა დამზადებული).
ხატი დაიკარგა, ფრესკებს კი კუპრის შავი ბოლი დამცავ ფენად გადაეკრა, რის გამოც მოხატულობა სრულადაა შემორჩენილი. დღეისათვის ფრესკები გაწმენდილია და ფერებიც საკმაოდ მკვეთრი აქვს.
თვითონ მოხატულობა უცნაურად ზუსტი და სიმეტრიულია. ასეთ რამ არცერთ სხვა ტაძარში არ მინახავს. კომპოზიცია სამ პარალელურ ხაზადაა დაყოფილი. უცხო გეომეტრიულობაა. ტყუილად არ არის, ამ პერიოდს შუა საუკუნეების რენესანსად რომ მოვიხსენიებთ – როცა ქვეყანა დალაგებულია და ღირსეული მმართველი ჰყავს, ეს ყველაფერს ემჩნევა.
სატრაპეზო
შედიხარ თუ არა, მარცხნივ და მარჯვნივ გრძელი სკამია, კლდეში ნაკვეთი. წინ ასევე ნაკვეთი, წაგრძელებული ლოდები უწყვია – ეს მაგიდებია, მათზე ხის ფიცარი იყო გადაკრული. მაგიდა და სკამი კი ამგვარად განლაგებული იმიტომაა, რომ ტრაპეზობისას ერთმანეთს ზურგს არ აქცევდნენ, აუცილებლად პირისპირ სხდებოდნენ.
შუაში არის ერთი დიდი ორმო, ბოლოსკენ კონუსისებური ღარით. ასეთივე ფორმის, ოღონდ პატარა ორმოები ყველა ოთახშია. სავარაუდოდ, ეს შუაცეცხლის ადგილი იყო, კონუსისებური ღარი კი – საბერველი.
სატრაპეზო დარბაზი ერთ სართულზე რამდენიმეა. ზოგან შემორჩენილია თიხის მილების ნაკვალევი, ზოგან – თავად მილებიც. ასე მარაგდებოდა ვარძია წყლით – წყალი თიხის მილებით მიეწოდებოდა ზემო ვარძიიდან (იქ ახლა დედათა მონასტერია, ისტორიული ტაძრით). ტუალეტი აივნებზე იყო. ვარაუდობენ, რომ ჩარეცხვის სისტემაც ჰქონდათ.
პირველ სართულზე, ცხენების სადგომს რომ ამოსცდებით, შემოგხვდებათ წყლის რეზერვუარის ნაშთი – ეს იმ შემთხვევისთვის, თუ წყალგაყვანილობის სისტემა დაზიანდებოდა, რათა შეკეთებამდე ხალხს წყალი ჩვეულებრივ მისწოდებოდა.
გვირაბები და განათება
სოფლების ერთმანეთთან დაკავშირების სისტემა გიორგი III-მ შეინარჩუნა – ვარძია ერთი დიდი ლაბირინთია, საიდუმლო გვირაბებით. ასეთი გვირაბი რამდენიმეა და მათგან ერთს წყაროსკენ ჩაჰყავხარ. მოხრილმა უნდა იარო, ხელები უნებურად მარჯვნივ და მარცხნივ გამოჭრილი ნიშებისკენ გაგექცევა, მაგრამ ეს სახელურები როდია – არა, ჭრაქებისთვისაა, გასანათებლად.
რით ანთებდნენ ჭრაქს?
ფიქრობენ, რომ სოიას ზეთით – არ ხრჩოლავს და ამიტომ უფრო მოსახერხებელია.
კიდევ არის ვარაუდი, რომ ოთახებში გადასვლა-გადმოსვლა აივნებიდანაც შეგეძლო, ანუ არასაიდუმლო გზით, მაგრამ ვინაიდან კომპლექსის მხოლოდ შიდა მხარეს ვიცნობთ და აივნები არ შემორჩენილა, ეს მხოლოდ ვარაუდად რჩება.
