უძველესი დროიდან ადამიანი უფერული და რუტინული ყოფითი, მატერიალური რეალობიდან მითების, ზღაპრების, ლეგენდების, ტრადიციების, წეს-ჩვეულებების, რიტუალების სამყაროში გადაინაცვლებდა. ამ მრავალფერიან განზომილებებში დარღვეული იყო დრო-სივრცის ჩვეულებრივი აღქმა, მოკვდავობის ჩარჩოები და ადამიანი ფანტასმაგორიული წარმოსახვების გზით უხილავს ეზიარებოდა. ტექნოლოგიების განვითარებამ ადამიანს გაუქრო პირველსაწყისებთან ერთიანობის განცდა და წყურვილი. საკრალური თანდათან განიდევნა და ადამიანი აღმოჩნდა სიცარიელის წინაშე, რომელმაც ათასნაირი შიში, სასოწარკვეთილება წარმოშვა. დანტესეული ჯოჯოხეთის წარწერამაც თითქოს დაბადების კართან გადმოინაცვლა: „თქვენ, აქ მომსვლელნო, იმედები დატოვეთ ყველა“ (ქება მესამე, კონსტანტინე გამსახურდიას თარგმანი).
კულტურისა და ცივილიზაციის დაპირისპირების მრავალმნიშვნელოვანი თემა ნაირგვარი ვარიაციულობითაა წარმოჩენილი მსოფლიოსა თუ ქართულ ლიტერატურაში. ამჯერად ბორხესის ნოველა „რაგნაროკი“ გავიხსენოთ. მწერალი თავის საყვარელ ჟანრს, ფილოსოფიურ ნოველას ირჩევს სათქმელის გამოსახატავად. იგი ჩვეული ლაკონიურობითა და ირონიით წარმოაჩენს ზოგადსაკაცობრიო სატკივარს, ღირებულებათა დაკარგვას, ადამიანური ყოფის სივრციდან ირაციონალურის, მისტიკურის, მეტაფიზიკურის გაქრობის ტკივილს.
„ღმერთების დაღუპვის“ თემა ამ ნოველაშიც ბორხესისთვის ჩვეული პალიმფსესტური თხრობის სტილით წარმოჩნდება. მკითხველის ინტელექტსა და ინტუიციაზეა დამოკიდებული, მხატვრული ქსოვილის რა სიღრმეებამდე ჩააღწევს მისი გული, სული და გონება. ჩვენი აზრით, იგი ეხმიანება ოსვალდ შპენგლერის „ევროპის დაისს“, რომელშიც ავტორმა ევროპული კულტურის დაბერება და კვდომა იწინასწარმეტყველა. მისი აზრით: „ყოველ კულტურას აქვს თავისი საკუთარი ცივილიზაცია… ეს არის აღსასრული, რომელიც მოსდევს ჩამოყალიბებას, როგორც სიკვდილი სიცოცხლეს, გაქვავება – განვითარებას, გონებრივი მოხუცებულობა და გაქვავებული, ქვის მსოფლიო ქალაქი – სოფელსა და სულიერ ბავშვობას, რომელიც დორიკითა და გოთიკით გამოიხატება. ცივილიზაცია აღსასრულია, რომელიც შინაგანი აუცილებლობის გამო ყოველთვის რეალურია.
მხოლოდ ასე შეიძლება გავიგოთ რომაელები როგორც ელინთა მემკვიდრეები. უსულგულონი, ფილოსოფიისგან შორს მდგომნი, ხელოვნებას მოკლებულნი, რასობრივი, ხშირად მხეცობამდე მისული ინსტინქტებით, ისინი დგანან ელინურ კულტურასა და სიცარიელეს შორის. მათი ფანტაზია, მიმართული მხოლოდ პრაქტიკისკენ, ხასიათის ის მხარეა, რომელიც საერთოდ არ გვხვდება ათენში. ბერძნული სული და რომაული ინტელექტი – აი, რა არის ეს. ასე განსხვავდება კულტურა და ცივილიზაცია“; „მსოფლიო ქალაქს ეკუთვნის არა ხალხი, არამედ მასა, რომელიც გულგრილია ყოველგვარი ტრადიციისადმი, რაც ნიშნავს კულტურის წინააღმდეგ ბრძოლას. კულტურული ადამიანის ენერგია მიმართულია შიგნით, ცივილიზებულისა – გარეთ“ (ოსვალ შპენგლერი, „ევროპის დაისი“).
სწორედ კულტურის წინააღმდეგ ბრძოლას ვხედავთ ბორხესის ამ ნოველაში. თავდაპირველად მთხრობელი მკითხველს სიზმრების არსში გაარკვევს: „სიზმრების ჩვენება კი არ იწვევს შეგრძნებებს, როგორც ჩვეულებრივ ჰგონიათ ხოლმე, – შეგრძნებებს ისინი მხოლოდ ასახავენ. ჩვენ იმიტომ კი არ განვიცდით საშინელებას, რომ სფინქსი გვახრჩობს, – სფინქსი იმიტომ წარმოგვესახება, რომ გასაგები გახდეს საშინელების ეს განცდა“. შემდეგ მთხრობელი ჰყვება თავის უჩვეულო სიზმარს, იმ შეშფოთების, ჟრუანტელის, შიშისა თუ აღტაცების თანხლებით, რისგანაც მისი სიზმარი გამოიძერწა. მის სიზმარში ერთადერთი სცენაა, რომელზეც წარმოსახული დრამა თამაშდება.
ავტორი ყოველივეს ისეთი დეტალებით წარმოაჩენს, რომელთა საშუალებითაც მკითხველი იოლად გააცოცხლებს მონათხრობს ვიზუალურ ხატებად. პირველ პირში თხრობა ამბავს დამაჯერებლობას მატებს და მკითხველს მთხრობლის ნაამბობში აღარაფერი აეჭვებს, სჯერა მისი გულწრფელობისა.
ნოველის მოქმედება საღამო ხანს, უნივერსიტეტის ფილოსოფიისა და ლიტერატურის ფაკულტეტის აუდიტორიაში ხდება. მთხრობელი ესწრება ხელმძღვანელობის არჩევნებს. იგი ესაუბრება პედრო ენრიკეს ურენიას, „სინამდვილეში დიდი ხნის წინათ გარდაცვლილს“. თითქოს არაფერი ხდება, მაგრამ მოულოდნელად ჩნდება დაძაბულობა: „უეცრად დემონსტრაციისა თუ ხალხმრავალი ზეიმის ღრიანცელმა გაგვაყრუა. ბახოს მხრიდან ჩვენკენ მოგორავდა ხალხის ღრიალი და მხეცური ღმუილი. ვიღაცამ ამოიგმინა: მოდიან! ამას მოჰყვა ძახილი: ღმერთები, ღმერთები მოდიან!“ აუდიტორია, ერთი შეხედვით, სიხარულით ხვდება ღმერთების დაბრუნებას: „ოთხი თუ ხუთი კაცი ამოძვრა ამ ჭაპანწყვეტიდან და დიდი დარბაზის სცენაზე ავიდა. ჩვენ ტაშს ვუკრავდით და ცრემლებით გვევსებოდა თვალები: ღმერთები ბრუნდებოდნენ საუკუნოვანი დევნილობიდან!“
საგულისხმოა, როგორ ხატავს მწერალი სამყაროდან განდევნილ ღმერთებს: „ბრბოზე ამაღლებული, მხრებში გამართული და ყელმოღერებული ღმერთები ქედმაღლურად გადმოსცქეროდნენ ჩვენს თაყვანისცემას. ერთს ხელთ ეპყრა სიზმრის უბრალო მცენარეულის მსგავსი რტო. მეორეს წინ ლაღად ჰქონდა გაშვერილი ბრჭყალიანი ხელი. იანუსის სახე შიშნარევ მზერას ესროდა თოთის მოკაუჭებულ ნისკარტს. მათგან ერთ-ერთს, ახლა უკვე აღარ მახსოვს, რომელს, ალბათ ჩვენი ოვაციისაგან გულმოცემულს, უცებ გამარჯვების ყიჟინა აღმოხდა – აუტანლად მკვეთრი ყაშყაშის, სტვენისა თუ ყელში წყლის გამოვლების მსგავსი ხრიალი“.
მკითხველის მოლოდინი, რომ დრო და სივრცე ტრანსფორმირდება და რაღაც ახალი დაიწყება, არ მართლდება. პირველი აღტაცება აუდიტორიას მალევე უნელდება და ჩნდება ეჭვი: „იმ წუთიდან ყველაფერი შეიცვალა. დაიწყო იმ ეჭვით (როგორც ჩანს, გაზვიადებული), რომ ღმერთებმა არ იციან ლაპარაკი. მთასა და ბარში საუკუნოვანმა ხეტიალმა და ველურმა ცხოვრებამ მათში ამოძირკვა ყველაფერი ადამიანური. ისლამურ ნახევარმთვარესა და რომაულ ჯვარს გულმოწყალება არ გამოუჩენიათ დევნილებისადმი. წაქანებული შუბლი, ყვითელი კბილები, მეჩხერი ულვაშები, მულატებსა და ჩინელებს რომ მოგაგონებდათ, და პირუტყვის მსგავსად გადმობრუნებული ლაშები ოლიმპიელთა მოდგმის გადაგვარებაზე მეტყველებდა. მათი ტანისამოსი არ იწვევდა სათნო და პატიოსან სიღარიბეზე წარმოდგენას და უფრო ბახოს ბორდელებისა და სამორინე სახლების პირქუში ბრწყინვალების მოგონებას აღძრავდა. უბის კილოში სისხლივით წვეთავდა მიხაკი, ტანზე შემოტმასნილი პიჯაკის ქვეშ თვალნათლივ იბურცებოდა ბებუთის ტარი. და უცებ ჩვენ მივხვდით, რომ მათ ისროლეს უკანასკნელი კარტი, რომ ისინი საჩიხეში მომწყვდეული გააფთრებული მხეცებივით ვერაგნი, სასტიკნი და ბრმანი არიან და თუ ჩვენ შიშს დავნებდით ან თანაგრძნობა გამოვიჩინეთ – იმწამსვე გაგვანადგურებენ“.
თანამედროვე ადამიანისთვის კულტურული წარსული გაუცხოებულია. ისეთი ღრმა და ფართოა უფსკრული, რომელიც რაციონალიზმმა გააჩინა, რომ ირაციონალურისთვის საერთოდ აღარ დარჩა ადგილი. ამიტომაც ადამიანები არა ნამდვილ ღმერთებს, არამედ მათ კარიკატურულ, გროტესკულ, დამახინჯებულ სახეებს ხედავენ. გონების სარკე უძლურია, მთლიანობაში აღიქვას ხილულ-უხილავი და ამიტომაც დამსხვრეულ-დაშლილი, თანამედროვეობის კონტექსტსა თუ ჭრილში ახსნილ-განმარტებული ირეკლება.
ღმერთების გამოჩენის ამ ინტერპრეტაციაში აუდიტორია დავიწყებული წარსულის გამოცდილების აწმყოზე შურისძიებას ხედავს. ნოველის კულმინაცია მოულოდნელი და შთამბეჭდავია: „და მაშინ ჩვენ ამოვიღეთ დამბაჩები (სიზმარში სადღაც ისინიც მოიძებნა) და სიამოვნებით დავცხრილეთ ისინი“. ადამიანებმა ღმერთები დახოცეს და, ამგვარად, მოიჭრეს გზა იმ შორეული წარსულისკენ, მითების სამყაროსკენ, ყოველივე იმისკენ, რაც კულტურას ასაზრდოებს და რასაც, ამ შემთხვევაში, ღმერთები განასახიერებდნენ.
მირჩა ელიადე ფენომენზე, რომელსაც რაგნაროკი ჰქვია, წერს: „ესქატონი (ბერძ. უკანასკნელი, მითები სამყაროს მოსალოდნელი აღსასრულის შესახებ), რომელსაც წინასწარმეტყველებდნენ და ელოდნენ ძველი გერმანიკული ტომები, სინამდვილეში რაგნაროკი, ანუ ქვეყნიერების კატასტროფული დასასრული იყო. ეს საკუთარ თავში მოიცავდა ღმერთებსა და დემონებს შორის გიგანტურ ბრძოლას, რომელიც ყველა ღმერთისა და ყველა გმირის დაღუპვით და მსოფლიოს ქაოსისკენ საბოლოო რეგრესით უნდა დასრულებულიყო. თუმცა ისიც სათქმელია, რომ რაგნაროკის შემდეგ სამყარო ხელახლა უნდა აღდგეს (ძველი გერმანელებისთვის ასევე ცნობილი იყო კოსმოსური ციკლების დოქტრინისა და სამყაროს შექმნისა და განადგურების განმეორებადობის მითის შესახებ); და მაინც, ქრისტიანული მითოლოგიის ნორდიკულით შეცვლა ნუგეშით და დაპირებებით მდიდარი ესქატოლოგიის (ვინაიდან ქრისტიანებისთვის „სამყაროს აღსასრულით“ მთავრდება და, იმავდროულად, აღორძინდება ისტორია) დაუფარავად პესიმისტური ესქატოლოგიით ჩანაცვლების ნიშანია. პოლიტიკის ენაზე თუ გადავთარგმნით, ეს სუბსტიტუცია დაახლოებით ამას ნიშნავს: მიატოვეთ თქვენი ძველი იუდეურ-ქრისტიანული ზღაპრები და თქვენი სულის სიღრმეში კვლავ გააცოცხლეთ თქვენი წინაპრების, გერმანიკელების რწმენა; შემდეგ მოემზადეთ ჩვენს ღმერთებსა და დემონურ ძალებს შორის გადამწყვეტი დიდი ბრძოლისთვის; ამ აპოკალიფსურ ბრძოლაში ჩვენი ღმერთები, ჩვენი გმირები და მათთან ერთად ჩვენც დავიღუპებით. ეს იქნება რაგნაროკი, მაგრამ მოგვიანებით ახალი მსოფლიო დაიბადება“ (მირჩა ელიადე, „თანამედროვე სამყაროს მითები“, წიგნში: „მითები, სიზმრები და მისტერიები“).
ვფიქრობთ, ღმერთების დახოცვით ადამიანები თითქოს დემონური ძალების მხარეს დგებიან და ილუზიურ თავისუფლებას მოიპოვებენ. მირჩა ელიადეს აზრით, „არქაული და ტრადიციული კულტურის ადამიანს ისტორიის ტერორისგან თავის დაცვა მითის, რიტუალისა და ცერემონიალის საშუალებით შეეძლო“. ახლა კი, ნოველისეული ფინალის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ადამიანი მარტო დარჩა და თავისუფლება სასჯელად ექცა, ეგზისტენციალური კრიზისი გამოიწვია.
ბორხესის ნოველაში მხოლოდ ღმერთები იღუპებიან, ეს კი, ჩვენი აზრით, პესიმისტური ფინალია და ზუსტად აირეკლავს თანამედროვე ცხოვრებას, რომელიც სულიერებას მოკლებულია და სჭირდება „ახალი დაბადება“, რათა მარადიულის წყურვილით განიმსჭვალოს, სიყვარულის, სიკეთის, სამართლიანობის, იმედის იდეალები დაამკვიდროს და მხოლოდ მატერიალური კეთილდღეობის, კომფორტის, პრაგმატულ-მომხმარებლური სულისკვეთებით არ იცხოვროს.
