მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობის სახეები, გავლენები, შედეგები, შესაძლებლობები…

რა გავლენას ახდენს მოსწავლის წარმატებაზე მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობა? საკმარისია კი საგნის ეფექტურად სწავლება, რომ მასწავლებელმა თავისი ფუნქცია სრულყოფილად შეასრულოს, თუ ეს უფრო ღრმა და კომპლექსური პროცესია?

მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობა ნამდვილად მნიშვნელოვანი და კომპლექსური საკითხია. მოდით, ვნახოთ, კონკრეტულად რა ფენომენია ის.

მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობა პირდაპირ არის დაკავშირებული მოსწავლის სასკოლო ცხოვრების (და არა მარტო სასკოლო ცხოვრების) ხარისხთან და წარმატებასთან. ამ საკითხთან დაკავშირებული სხვადასხვა კვლევის გაცნობა და გააზრება დაგვეხმარება, გავაცნობიეროთ, რამდენად მნიშვნელოვანია მასწავლებლის როლი მოსწავლის ცხოვრებაში და რა ფაქტორები ახდენს გავლენას ამ ურთიერთობაზე. სტატიაში აღნიშნული საკითხი განხილულია სხვადასხვა კვლევასთან მიმართებაში. შევეცადე იმის ხაზგასმას, რომ ეს კომუნიკაცია მრავალმხრივია, მოიცავს სხვადასხვა კომპონენტს და მთლიანობაში ქმნის მნიშვნელოვან სოციალურ მოვლენას – მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობას.

აუცილებელია განვმარტოთ, კონკრეტულად რა იგულისხმება მოსწავლისა და მასწავლებლის ურთიერთობაში. რას მოიაზრებენ სხვადასხვა მკვლევრები საკითხის შესწავლისას დადებით ურთიერთობებში და რა იგულისხმება მის ნეგატიურ ნაწილში. პოზიტიურ ურთიერთობაში მოვიაზრებთ მოსწავლის ღია, ახლო და თბილ კომუნიკაციას მასწავლებელთან, რა დროსაც პედაგოგი მოსწავლისთვის საიმედოობისა და უსაფრთხოების გარანტს წარმოადგენს. ხოლო ნეგატიურში კი იგულისხმება კონფლიქტური, რეგულარული უთანხმოებებით სავსე ურთიერთობა და ასევე, გადაჭარბებული დამოკიდებულება მასწავლებელზე, მის დახმარებაზე (Rudasill, K.M. Turnbull, K. P. Kaufman, S. R. 2006).

მასწავლებლისა და მოსწავლის ურთიერთობა გაცილებით მეტია, ვიდრე უბრალოდ ინფორმაციის გაცემა-მიღება. ის გავლენას ახდენს ბავშვის ცხოვრების სხვადასხვა სფეროზე. მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობები განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია განვითარებისა და სწავლის ადრეულ ეტაპზე. სწორედ ამ დროს დადებითი ურთიერთობები გრძელვადიან გავლენას ახდენს ბავშვის ქცევით-ემოციურ და სოციალურ განვითარებაზე. ამ საკითხს არაერთი კვლევა უსვამს ხაზს. ბავშვები ადრეულ ეტაპზე ეძებენ საიმედო უფროსს, რომლის მიმართაც უყალიბდებათ მიჯაჭვულობა. საიმედო მასწავლებელი კი მათთვის საიმედო გარემოსა და კონტექსტს ქმნის, რაც მასწავლებლის მიმართ მიჯაჭვულობის ფორმირებას უწყობს ხელს. მხოლოდ ამ საიმედო გარემოში შეუძლია ბავშვს თამაში, სწავლა, შემეცნება… ადრეულ ასაკში მსგავსი ურთიერთობა იმდენადაა მნიშვნელოვანი, რამდენადაც ბავშვს უყალიბდება ინტერპერსონალური ურთიერთობების შინაგანი მოდელი და ის განზოგადდება რწმენების სქემის სახით. აღნიშნული მიმართულებით ჩატარებული კვლევები, ხაზს უსვამს სოციალური კომპეტენციების მნიშვნელობას მოსწავლე-მასწავლებლის პოზიტიური ურთიერთობების დროს. ამ გამოცდილებისას შეძენილი უნარები ბავშვის ქცევის ნაწილი ხდება და ის მათ ოჯახურ გარემოშიც განაზოგადებს.

ამდენად მოსწავლე-მასწავლებლის კარგ ურთიერთობას დიდწილად განაპირობებს მოსწავლის აკადემიურ წარმატება, მისი სოციალურ-ემოციური კეთილდღეობა, მოტივაცია და ქცევა. განსაკუთრებით საგრძნობია ეს იმ ბავშვების შემთხვევაში, რომელთა სასკოლო ცხოვრება მაინცდამაინც წარმატებული არაა. პედაგოგთან კარგი ურთიერთობაში მყოფ მოსწავლეებს აქვთ უკეთესი მაჩვენებლები სასკოლო მუშაობაში, ტესტების შედეგში და უფრო მოწესრიგებული არიან სწავლის ფორმალურ ნაწილსა და სასკოლო წესების დაცვაში, ვიდრე მოსწავლეები, რომლებსაც მასწავლებელთან არ აქვთ პოზიტიური დამოკიდებულება. მათ შემთხვევაში ვლინდება სასკოლო მუშაობის ჩვევების დეფიციტი და დამოუკიდებლობის დაბალი ხარისხი. პედაგოგებთან კარგ ურთიერთობაში მყოფ მოსწავლეებს ნაკლებად აქვთ ქცევითი სირთულეები და უკეთესად ურთიერთობენ თანაკლასელებთან. მასწავლებელსა და მოსწავლეს შორის კარგი ურთიერთობა ბავშვების დაბალი დონის ექსტერნალიზებული ქცევითი სირთულეების პრედიქტორია და გრძელვადიან პერსპექტივაში ინტერნალიზებული ქცევითი პრობლემების დამცავ ფაქტორად გვევლინება (O’Connor et al, 2011).

მოსწავლე-მასწავლებლის პოზიტიური ურთიერთობა მჭიდროდ უკავშირდება ქცევის საკითხს. ადრეული განათლების ერთ-ერთმა გრძელვადიანმა კვლევამ აჩვენა, რომ თანატოლების მიმართ აგრესიული ქცევა მკვეთრად შემცირდა იმ ბავშვებში, რომლებმაც შეიცვალეს მასწავლებელი და აღმოჩნდნენ უფრო სანდო მასწავლებელთან (სანდოში იგულისხმება ემოციური მხარდამჭერის მქონე კეთილგანწყობილი მასწავლებელი). ამის შემდეგ გაიზარდა მათი პროსოციალური ქცევა. აღნიშნულმა კვლევამ ნათლად გამოავლინა მასწავლებლის პოზიტიური ურთიერთობების გავლენა მოსწავლეების სოციალურ-ემოციურ სფეროზე, თანატოლებთან ურთიერთობის ხასიათსა და ხარისხზე.

ჩვენი აღქმები და წინასწარგანწყობები ხშირად გავლენას ახდენს სხვებთან ჩვენს კომუნიკაციასა და დამოკიდებულებებზე. ამ ურთიერთობებზე გავლენა აქვს პიროვნულ მახასიათებლებსაც. სხვადასხვა კვლევის მიხედვით, მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობებზე გავლენას ახდენს ბავშვის ტემპერამენტი, პედაგოგის აღქმა და მისი მოლოდინები. რამდენიმე კვლევის მიხედვით (J.Y.Choi, J. D. Oates, 2016), კონფლიქტი უფრო ხშირია ბიჭ მოსწავლეებსა და მასწავლებლებს შორის, რაც შესაძლოა უკავშირდებოდეს პედაგოგების მიერ გენდერისა და კონფლიქტის შესახებ აღქმებსა და წინასწარგანწყობებს.

სხვადასხვა კვლევის მიხედვით, ბიჭები უფრო არიან მიდრეკილი ექსტერნალიზებული ქცევითი სირთულეებისკენ, ვიდრე გოგონები, რომლებთანაც უმეტესად ინტერნალიზებულ ქცევით პრობლემებს ვხვდებით. ასევე, არსებობს ვარაუდები, რომ მასწავლებლებს ნაკლებად აქვთ კონფლიქტი გოგონებთან, რადგან ისინი ნაკლებად ავლენენ ქცევით პრობლემებს. თუმცა, აქვე, მკვლევრების ნაწილის აზრით, მიუხედავად იმისა, რომ გოგონებმაც შესაძლოა გამოავლინონ რთული ქცევა, მათ აქვთ უნარი მასწავლებელს ასიამოვნონ (“teacher-pleasing skills”), მათთვის მისაღებად მოიქცნენ, რაც შეიძლება ხსნიდეს პედაგოგების დამოკიდებულებებსა და აღქმებში გენდერის ნიშნით არსებულ განსხვავებას. აქვე, საინტერესოა, რომ მასწავლებლების ქცევა შესაძლოა განპირობებული იყოს არა ბავშვის მხრიდან გამოვლენილი ცუდი ქცევით, არამედ მისი ქცევითი ისტორიით. პედაგოგები წინდაწინ მეტ გაფთხილებას აძლევენ მათ, ვისგანაც ქცევით სირთულეებს მოელიან. აქედან კი ჩანს, რომ მასწავლებლის ბავშვთან ურთიერთობაზე, შესაძლოა, გავლენა მოახდინოს წინა გამოცდილებით განპირობებულმა განწყობებმა და აღქმებმა.

რამდენიმე სხვადასხვა კვლევის მიხედვით (J.Y.Choi, J. D. Oates, 2016), მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობას დიდად განსაზღვრავს შემდეგი ფაქტორი: რაც მაღალია მასწავლებლის დეპრესიის დონე, მით უფრო ცუდი ურთიერთობა აქვს მას მოსწავლეებთან. დეპრესიული მასწავლებელი ნაკლებად თბილ ურთიერთობაშია მოსწავლეებთან.

მოსწავლე-მასწავლებლის ურთიერთობა მრავალი კომპონენტისგან შედგება. ის ერთდროულად სხვადასხვა ფაქტორს უკავშირდება. ამ ურთიერთობაში თავისი როლი აქვს მოსწავლესაც და მასწავლებელსაც. ხშირად მასწავლებლის მიერ ინიცირებული ურთიერთობა შეიძლება განპირობებული იყოს მოსწავლის მხრიდან გამოვლენილი ინიციატივით. როგორ და რამდენად ხშირად იქნება მოსწავლე ინტერაქციის ინიციატორი, ეს დამოკიდებულია მის ტემპერამენტსა და პიროვნულ მახასიათებლებზე; ასევე, სითამამეზე. მორცხვი, გულჩათხრობილი ბავშვები ნაკლებად იჩენენ მასწავლებელთან ურთიერთობის ინიციატივას. თუმცა მორცხვი ბავშვები კონფლიქტურ ურთიერთობაშიც არ არიან მასწავლებლებთან, მაშინ, როდესაც, მოსწავლეები, რომლებიც ნაკლებად აკონტროლებენ თავიანთ ქცევას, ხშირად ეხვევიან კონფლიქტურ სიტუაციებში. ასეთ შემთხვევებში ურთიერთობების ინიციატორი მასწავლებელია, თუმცა, ის ძირითადად, კონტროლის ხასიათს ატარებს და პოზიტიურ ჭრილში ვერ განიხილება. ბავშვები კი, რომლებიც გამოირჩევიან მტკიცე ხასიათით, უფრო ახლო ურთიერთობაში არიან მასწავლებელთან.

როგორც ვხედავთ, პედაგოგისა და ბავშვის ურთიერთობა ერთდროულად სხვადასხვა ფაქტორს უკავშირდება და მასწავლებლის მხრიდან არაერთი მნიშვნელოვანი კომპონენტის გათვალისწინებას მოითხოვს. რა შეიძლება გააკეთონ მასწავლებლებმა იმისათვის, რომ ამ კომუნიკაციის დროს ყველა ფაქტორი გაითვალისწინონ, მათმა ურთიერთობამ მოსწავლეებთან შეინარჩუნოს პოზიტიური ხასიათი და მნიშვნელოვანი დადებითი გავლენა მოახდინოს მოსწავლის აკადემიურ მოსწრებასა და ქცევაზე.

• მასწავლებელი კარგად უნდა იცნობდეს ბავშვის განვითარების ეტაპებს, ტემპერამენტის ტიპებსა და პიროვნულ მახასიათებლებს;
• რეფლექსია ეხმარება მასწავლებელს, გააანალიზოს, რატომ ახორციელებს ამა თუ იმ ქცევას მოსწავლე ან რატომ იქცევა თავად პედაგოგი ისე, როგორც იქცევა. ამ დროს, მან შესაძლოა, საკმაოდ საინტერესო დეტალები აღმოაჩინოს და თავისი ქცევა ამ აღმოჩენის შესაბამისად შეცვალოს;
• მასწავლებელი ყურადღებიანი დამკვირვებელი უნდა იყოს, რაც დაეხმარება მას, განსაზღვროს მოსწავლის ტემპერამენტი, შეაფასოს მისი ქცევა. ეს პედაგოგს ეხმარება, სპონტანური და იმპულსური პასუხების ნაცვლად, ქცევა დაკვირვების შედეგად მიღებულ ცოდნას დაუქვემდებაროს. მაგ. ბავშვის მხრიდან გამოვლენილი რთული ქცევის დროს მიმართოს გზებს, რომლებიც დაეხმარება მას ამ ქცევის ახსნაში, შემთხვევის გაანალიზებასა და მის პოზიტიურად გადაწყვეტაში;
• ბავშვის რთული ქცევა, ან დაბალი აკადემიური შედეგი არ ნიშნავს, რომ თქვენ ცუდი მასწავლებელი ხართ და თავს ვერ ართმევთ თქვენს საქმეს. ნუ მიიღებთ ამას პიროვნულ შეურაცხყოფად და დამცირებად. საქმიანად შეხედეთ. მიიღეთ ეს, როგორც გამოწვევა, როგორც სამუშაო საკითხი და ინფორმაცია, რომლის მიზეზებიც და მიზნებიც უნდა აღმოაჩინოთ და მოსწავლეს საჭირო უნარების განვითარებაში დაეხმაროთ;
• მასწავლებელი უნდა იყოს პროაქტიული. სოციალური და ემოციური უნარების განვითარებაზე უნდა ზრუნავდეს ყოველთვის, და არა მხოლოდ მაშინ, როცა ურთიერთობა რთულდება. ეს მოსწავლეებს ეხმარება, გააცნობიერონ თავიანთი და სხვისი ემოციები და ქცევები და იმოქმედონ ამ ცოდნის შესაბამისად;
• შექმენით სწავლისთვის სასიამოვნო სასწავლო გარემო. თუ შეცდომის დროს მოსწავლე დაინახავს, რომ თქვენ სწორედ ამას ელოდით; თუ თქვენ ვერ დაინახავთ მასში წინსვლის პოტენციალს და მასაც აგრძნობინეთ ამას, მაშინ მისგან მომავალში დიდ წარმატებას ნუ დაელოდებით. დაანახეთ მას, რომ მხოლოდ კარგს ელოდებით მისგან და შეცდომა ტრაგედია არაა;
• მხარი დაუჭირეთ ყველა ბავშვს, მიუხედავად წარსულში მისი ქცევებისა;
• შექმენით გარემო, სადაც კითხვები და პასუხები, თუნდაც მცდარი, მისაღებია;
• ნუ იყოლიებთ ფავორიტებს;
• ქცევა შეაფასეთ პოზიტიური კომენტარებით. მასწავლებლები ცუდ ქცევას უფრო ხშირად აღნიშნავენ, კარგი კი შეფასების გარეშე რჩება. მოსწავლეს სჭირდება თქვენი შეფასება მაშინაც, როცა კარგად იქცევა. სწორედ ამ დროს იზრდება მოტივაცია, რომ მომავალში უკეთ მოიქცეს;
• იყავით ენთუზიასტი სწავლების პროცესში. უნდა ჩანდეს, რომ თქვენ გაინტერესებს ის, რასაც ასწავლის;
• აჩვენეთ მოსწავლეს, რომ თქვენ არა მარტო ასწავლით მას, არამედ ზრუნავთ კიდეც მასზე;
• თავი აარიდეთ მუქარასა და დასჯას. რთული ქცევის დროს გამოიყენეთ წინასწარ შერჩეული სტრატეგია, რომელიც დაგეხმარებათ, თავი აარიდოთ სპონტანურ და აფექტურ რეაგირებებს. წინასწარ იცოდეთ, როგორ მოიქცევით რთული შემთხვევების დროს.

სტატიაში მიმოხილული ინფორმაცია, იმედია, დაეხმარება მასწავლებლებს მოსწავლეებთან სწორი ურთიერთობის ჩამოყალიბებაში. თუ მასწავლებელი გააცნობიერებს რამდენად დიდ გავლენას ახდენს მისი და მოსწავლის ურთიერთობა ბავშვის ცხოვრებაზე, ის მოძებნის საკუთარ თავში ძალას, გამოცდილება და ცოდნა კი სტრატეგიის შერცევაში დაეხმარება და ამგვარად შეძლებს მოსწავლესთან ისეთი ურთიერთობის დამყარებას, რომელიც მას საუკეთესო თვისებების გაღვივებაში დაეხმარება.

გამოყენებული ლიტერატურა:

Rudasill, K. M. at all. (2020 ). Promoting Higher Quality Teacher-Child Relationships: The INSIGHTS Intervention in Rural Scholls. International Jounral of Envirnomnetal Research and Public Health

file:///C:/Users/emis/Desktop/article/ijerph-17-09371.pdf (18.03.21)

Choi, J. Y., Oates, J., D. (2016). Teacher-Child Relationships: Contribution of Teacher and Child Characteristics. Journal of Research in Childhood Education

file:///C:/Users/emis/Downloads/2016ChoiDobbs-Oates%20(1).pdf (18.03.21)

Koles, B., O’connor, E.E., Collins. B. A. (2013). Associations Between Child and Teacher

Charactaristicns and Quality of Teacher-Child Relationships. Case of Hungary. European Early

Childhood Education Research Journal

file:///C:/Users/emis/Desktop/article/Associations_between_Child_and_Teacher_C.pdf (18.03.21)

O’ Conner, E., E. Dearing, E., Collins, B., A. (2011). Teacher-Child Relationship Trajectories: Predictors of behavior problem Trajectories and Mediators of Child and Family Factors. American Educational Reaserch Journal

file:///C:/Users/emis/Desktop/article/oconnor_dearing_collins_AERJ_2011.pdf (18.03.21)

Rudasill, K., M. (2011). Child Temperament, Teacher-Child interactions and Teacher-Child relationships: A Longitudinal Investigation from First to Third Grade. Early Childhood Research Quarterly

file:///C:/Users/emis/Desktop/Child_temperament_teacher-child_interactions_and_t.pdf (18.03.21)

Rudasill, K., M. Turnbull, K., P. Kaufman, S., R. (2006). Temperament and Language Skills as Predictors of Teacher-Child Relationship Qualiy in Preschool. Early Education and Development

file:///C:/Users/emis/Desktop/Temperament_and_Language_Skills_as_Predictors_of_T.pdf (18.03.21)

Flannery, D. Vazsonyi, A., T. (2002). The Role of aggression and social competence in Children’s perception of The Child-Teacher Relationship. Psychology in The Schools

file:///C:/Users/emis/Downloads/Flannery_2002_Theroleofaggressionandsocialcompetence.pdf (18.03.21)

Kesner, J., E. (2000). Teacher Characteristics and the Quelity of Child Teacher Relationship. Journal of School  Psychology

file:///C:/Users/emis/Desktop/article/Teacher_Characteristics_and_the_Quality.pdf (18.03.21)

Birch, S.,H. Ladd, G., W. (1997). The Teacher-Child Relationship and Children’s Early School Adjustment. Journal of School Psychology

file:///C:/Users/emis/Downloads/The_teacher_child_relationship_and_child.pdf (18.03.21)

Claire, C.,H. Hamilton, E. Matheson, C., C. (1994). Children’s Relationship with Peers: Differential

Associations with Aspects of the Teacher-Child Relationship. Child Developmet,.

https://www.jstor.org/stable/1131379?seq=1#metadata_info_tab_contents (18.03.21) (წვდომა ელ.ვერსიაზე მხოლოდ საუნივერსიტეტო მეილით).