როსტომ ჩხეიძის რომან-ლექსიკონის შესახებ
ლექსიკონი სამაგიდო წიგნია მათთვის, ვისაც კითხვა მხოლოდ შთაბეჭდილებებისთვის არ უყვარს. ჩვეულებრივი გაგებით, ლექსიკონის „კითხვაც“ შეუძლებელია, რადგან ის უფრო მეტია, ვიდრე ერთი წიგნი. ის მრავალ წიგნს, მრავალ ცოდნას, ბოლოს და ბოლოს, მრავალ სიცოცხლეს შეიცავს.
ცოტა ხნის წინ ერთი ასეთი რომან-ლექსიკონი ჩამივარდა ხელთ, როგორც თავად ავტორი უწოდებს – ლინგვისტური რომანი. მან განუზომელი შთაბეჭდილება მოახდინა ჩემზე და მომინდა, ის სხვებისთვისაც გამეზიარებინა.
„ჟარგონი და მეტსახელი, და კიდევ ტოპონიმიკა და ხეთური სამყარო“ – ასე ჰქვია ამ წიგნს, რომლის ავტორიც გახლავთ ყველასთვის კარგად ცნობილი მწერალი, კრიტიკოსი, მეცნიერი როსტომ ჩხეიძე. ალბათ, თავიდანვე ამ სახელით უნდა დამეწყო, რადგან მისი ხსენება ბუნებრივად გულისხმობს ხარისხს, პროფესიონალიზმს, სანდოობას და ჩემი აღტაცებაც ბუნებრივი და ლოგიკურია. როსტომ ჩხეიძის მონოგრაფიები, სამეცნიერო და პუბლიცისტური წერილები, კვლევის ფართო არეალი ქართული ლიტერატურული პროცესის უმნიშვნელოვანესი ნაწილია და დროის დინებასთან ერთად, კიდევ უფრო დაფასდება ის უზარმაზარი შრომა და ენერგია, რომელსაც როსტომ ჩხეიძე ჩვენი მწერლობის ავანგარდში დებს.
თუმცა ეს წიგნი, რომელსაც მოსწრებულად და სამართლიანად დაარქვეს რომანი-ლექსიკონი, კიდევ რაღაც სხვა დვრიტას იუნჯებს, კიდევ რაღაც სხვა ხდება მის ვეებერთელა ლინგვისტურ სამყაროში.
ავტორი დასაწყისშივე განუმარტავს მკითხველს, რომ ამ წიგნზე მუშაობა მას მამის – ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებამ შთააგონა და საერთოდაც, ეს რომანი მის მწერლურ ლაბორატორიაში დაწყებული ლინგვისტური ალქიმიის ერთგვარი გაგრძელებაა. „ოთარ ჩხეიძის მიერ არის შეკრებილი წიგნში წარმოდგენილი და განხილული ჟარგონული სიტყვებისა და გამოთქმების ერთი ნაწილი. მის არქივში დაცული საკმაო რაოდენობის ლექსიკური ერთეულები ჟარგონის ლექსიკონის შექმნის პირველი ნიმუშია, რომელიც ერთი გარკვეული პერიოდის ჟარგონული მეტყველების სურათს წარმოგვიდგენს“, – ვკითხულობთ ნინო ჭუმბურიძის ბოლოსიტყვაობაში. ასევეა მეტსახელების შემთხვევაშიც – ისინიც თავის დროზე ოთარ ჩხეიძის ინიციატივითაა შეკრებილი სხვადასხვა რეგიონიდან.
ეს ყველაფერი კი, ერთ ლინგვისტურ რომანში თავმოყრილი, ღრმა მეცნიერული წიაღსვლებით, შენიშვნებით და აღმოჩენებით, ქმნის იმ მრავალფეროვან, ცოდნით გაჯერებულ, ხალას და ცოცხალ სამყაროს, რომელიც აუცილებლად მიგიზიდავთ, ქართული ენის პერსპექტივებს გადაგიშლით და მისივე დაუშრეტელი ენერგიით დაგმუხტავთ.
„ჟარგონს დიდი ძალა აქვს ლიტერატურაში“, – 1927 წელს უბის წიგნაკში ჩაუწერია მიხეილ ჯავახიშვილს. მართლაც, რა არის ჟარგონი – ენობრივი შეცდომების რიგი თუ ენის სიცოცხლისუნარიანობის დადასტურება? ამ კითხვას უტრიალებს როსტომ ჩხეიძე და გზადაგზა მყარ არგუმენტებს იმოწმებს.
იოსებ გრიშაშვილის აზრით, „ქალაქური ენაც, ჟარგონიც იქ იბადება, სადაც გონებამახვილი ხალხია, მხიარული, დარდიმანდი; სადაც სიცოცხლის და ადამიანის დაუშრეტელი სიყვარული სუფევს“. როსტომ ჩხეიძე წარმოგვიდგენს ქართულ ენაში დამკვიდრებული ჟარგონული სიტყვებისა და გამოთქმების ვრცელ პალიტრას; არაერთგზის აღნიშნავს მწერლისა და კრიტიკოსის ლევან ბრეგაძის დამსახურებასაც, რომელმაც შექმნა „ქართული ჟარგონის ლექსიკონი“ – ნამდვილი მარგალიტი ქართულ სამეცნიერო (და არამხოლოდ) ლიტერატურაში.
სახალისო და საინტერესოა ამ ჟარგონთა წარმომავლობა. როსტომ ჩხეიძე თითოეულ მათგანს გვაცნობს. მაგალითად, იცოდით, საიდან მოდის გასულ საუკუნეში ფეხმოკიდებული „გეჩე“? გეჩე სოფლიდან ჩამოსულ ხიხოს ნიშნავდა და, ოთარ ჩხეიძის განმარტებით, მისი ეტიმოლოგია საბჭოთა ყოფიდან მომდინარეობს: 40-50-იან წლებში მანქანებს, რომლებიც რაიონებს (სოფლებს) ეკუთვნოდა, სანომრე ნიშნებზე ციფრებთან ერთად ეწერა რუსული ასოები – ГЧ (გე-ჩე), რაც მერე სოფლელი, ხალხში გამოუსვლელი კაცის აღმნიშვნელ სიტყვად იქცა.
ან კიდევ ასეთი ჟარგონი: „იშკილებიდან ჩამოვარდა“ – სულიერად დაეცა, მხნეობა დაკარგა (სხვათა შორის, ეს გამოთქმა დღესდღეობითაც გამიგონია ზოგიერთი ქალაქელისგან). მისი წარმომავლობაც ცნობილია: სიტყვა „იშკილ“ სპარსულია, გაიძვერობას, მატყუარობას ნიშნავს. „იშკილ!“ – მიაძახებდნენ მე-20 საუკუნის 20-30-იან წლებში კინომექანიკოსს, როცა რაიმე ტექნიკური მიზეზით ფილმის ჩვენება შეწყდებოდა.
როსტომ ჩხეიძე უშორეს წარსულსაც იხსენებს და ჟარგონის პირველ ნიმუშებს იქაც პოულობს – მე-10 საუკუნის ჰაგიოგრაფიულ ძეგლში, „გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრებაში“. გიორგი მერჩულე ანჩელს ასე მოიხსენიებს: „მაგრიად მოისარი“. ამ მიგნებისთვის როსტომ ჩხეიძე მეცნიერ ნინო ვახანიას ემადლიერება, რადგან თავდაპირველად სწორედ მან გაამახვილა ყურადღება ამ დეტალზე. ეს მაგრიად სწორედ იმას გულისხმობს, რასაც დღეს – ჟარგონი „მაგრად“ (მაგრად მუშაობს, მაგრად მღერის და ა.შ).
თავბრუდამხვევად ვრცელი და მრავალფეროვანია მეტსახელთა სამყაროც. როსტომ ჩხეიძის ლინგვისტურ რომანში ეს ეპიზოდიც ოთარ ჩხეიძის შემოქმედებითაა შთაგონებული. სწორედ მან ჩაუყარა საძირკველი იმ უზარმაზარ „ლინგვისტურ ცათამბჯენს“, რომელსაც მეტსახელთა ლეგიონები უნდა დაეტია – სხვადასხვა კუთხის, რეგიონის, მწერალთა შემოქმედების თუ პირადი მიგნებების მიხედვით. მეტსახელები უხვად გვხვდება ქართველ მწერალთა შემოქმედებაში. გვახსოვს ლიტერატურული პერსონაჟები, რომლებსაც სწორედ მეტსახელებით ვიცნობთ და ეს მეტსახელები ისე მძლავრად ირეკლავს ეპოქის სულს, რომ დღემდე მასთანაც ვასიმბოლოებთ (მაგალითაად, მიხეილ ჯავახიშვილის „დამპატიჟე“ – ბოლშევიკური დროების სიმბოლო, „ჩანჩურა“ – უმწეო, უხერხემლო, ფსკერის ადამიანი). მეტსახელითაა ცნობილი აკაკი წერეთლის ბაში-აჩუკი.
მეტსახელთა სურნელი ტრიალებს გიორგი ლეონიძის პროზაულ კრებულ „ნატვრის ხეში“ – დევკაჟი, ფოლადგულა, მგელხარი, ყიჭალა, ჩანჩუხა, თარიმანი, ტროყია…
მეტსახელები გალაკტიონსაც ჩაუნიშნავს: „ქუთათელის ზედმეტი სახელია ყოყია“, (ალექსანდრე ქუთათელზეა საუბარი და განმარტავს კიდეც, რატომაც დაარქვეს ყოყია: ძალიან ჰგავს ქუთათელის თავის მოყვანილობა და ქუთათელის ლიტერატურული სტილიო). ამ პასაჟში როსტომ ჩხეიძე შენიშნავს: „ძალიან გაიმეტებდა ალექსანდრე ქუთათელს, უმთავრესად ცნობილს ორტომიანი რომანით „პირისპირ“ (რომლის ისტორიულ-დოკუმენტური ფონიც, უნდა ითქვას, ჩინებულია და თვით გალაკტიონის ხელწამოსაკრავიც არ არის!)“.
საინტერესოდაა აქცენტირებული მეტსახელთა სამყარო ფოლკლორში, ზღაპრებში (ზღაპრის გმირთა სახელები სულაც მეტსახელებია: ხუთკუნჭულა, სიზმარა, ჭინჭრაქა, ცეროდენა და სხვა), საქართველოს სხვადასხვა კუთხის დიალექტში.
ამ ვრცელ ენათმეცნიერულ რომანში როსტომ ჩხეიძე იმოწმებს უამრავ მეცნიერს, მკვლევარს, წარმოაჩენს მათი ნაშრომების მნიშვნელოვანებას, მკითხველის ყურადღებას ამახვილებს თითოეული მათგანის კვლევის თავისებურებებზე. „ჟარგონი და მეტსახელი, და კიდევ ტოპონიმიკა და ხეთური სამყარო“ ამ მხრივაც საინტერესო და მრავალფეროვანია.
ტოპონიმებზე საუბრისას კი პირადად ჩემთვის გამორჩეულად შთამბეჭდავი აღმოჩნდა მშობლიური სოფლის, ყელქცეულის, ერთ-ერთი ტოპონიმის – ყვავის საყდრის – განმარტება, რომელიც თავისი არსით მითოსურ-ბიბლიურ სიღრმეებს სწვდება…
საინტერესოა თავად ამ ტოპონიმური ლექსიკონის წარმოშობის ისტორიაც: მწერალმა, მამის დავალებით, 10-11 წლის ასაკში თავად მოუყარა თავი მშობლიური სოფლის ტოპონიმებს (ნატბევი, თოკიანები, ნაფუზრები, ჩხეიძეანთ ბაღი, ნადავრები, ყვავის საყდარი) და, უფროსების (მეცნიერთა და მწერალთა) ქებით გამხნევებულმა, იმ დღიდან ჩაიდო გულში ტოპონიმების შესახებ საფუძვლიანი მონოგრაფიის შექმნა.
პავლე ინგოროყვას მეცნიერული კვლევის შუქზე გაცხადებული ხეთური სამყარო როსტომ ჩხეიძის ლინგვისტური რომანის ფინალური ეპიზოდია. ამ ნაწილშიც ვრცლად და მომნუსხველად იშლება ქართული ანბანის სამყარო – სხვადასხვა მეცნიერის მოსაზრებები, ჭილ-ეტრატის იადგარისეული დაქარაგმება, ძველ ებრაულსა და ქართულს შორის კავშირი, პარონომაზიის შემთხვევები, ქართული დამწერლობის შორეული პერსპექტივები და არქეტიპები…
ეს გახლავთ წიგნი, რომელიც ნებისმიერ დროს შეგიძლიათ გადაშალოთ, კითხვა ნებისმიერი გვერდიდან დაიწყოთ, შეჰყვეთ ავტორს ენის ლაბირინთებში, დაიტვირთოთ ლინგვისტური საგზლით, რომელსაც შემეცნებისა და აზროვნების გზებზე ხელხვავიანად ჩამოცლით. ამ რომანში იმდენი ცოდნაა, რამდენიც ჩვენს პირად ენობრივ სივრცეებს სჭირდება სასიცოცხლოდ და სარწყულებლად; ის მასწავლებლებისთვისაცაა და მოსწავლეებისთვისაც, რადგან ისეთ საკითხებს უტრიალებს, რომლებიც მუდმივ განათლებას, მუდმივ შემეცნებას და ცოდნით აღვსებას გულისხმობს, ამიტომ ის ერთგვარი ცენტრია, სადაც თავს მოიყრიან ოსტატიც და შეგირდიც და პლატონისეულ ნადიმს გამართავენ, სიტყვები კი, სამეფო ვახშამივით, წყება-წყება და რიგრიგობით „შემოვა“ ამ წმინდა ნადიმზე.
ჰოდა, თუ ნადიმია, ესაც ვთქვათ – ლექსიკონები აუშლელ სუფრას ჰგავს, როცა უნდა გაიწვდინო ხელი, შენს საკბილოს ყოველთვის მოიხელთებ.
როსტომ ჩხეიძის „ჟარგონი და მეტსახელი, და კიდევ ტოპონიმიკა და ხეთური სამყარო“ ამ სუფრის ლინგვისტური ანარეკლია.
