მასწავლებლის პროფესიას კინემატოგრაფი ყოველთვის სწყალობდა. მასწავლებლებისა და მოსწავლეების ურთიერთობის თემაზე დღემდე არაერთი კინემატოგრაფიული შედევრი შექმნილა. იმ ფილმების გარდა, სადაც ამ საკითხს ცენტრალური ადგილი ეთმობა, მოზარდებზე გადაღებულ სურათებში რეჟისორები სკოლას გვერდს ვერ უვლიან.
წლების მანძილზე უცხოურ თუ ქართულ ფილმებში პედაგოგების სტერეოტიპული სახეებიც ყალიბდებოდა. მასწავლებლებს ხშირად საერთო მახასიათებლები აღენიშნებოდათ: გადაჭარბებული სიმკაცრე, საქმიანობის მიმართ გულმოდგინება, ძველმოდურობა და ა.შ. ბევრ შემთხვევაში, მათი პორტრეტები მკვეთრად შეფასებითი და ცალსახაა, სწორხაზოვნად დადებითი ან უარყოფითი. ამ მხრივ არც საბჭოთა ხანის ქართული კინოა განსხვავებული. პედაგოგების კარიკატურული სახეების შექმნა ჩვენს კინორეჟისორებსაც უყვარდათ, რადგან კომიკური სახე, მაყურებლისათვის პერსონაჟის და მთლიანად ფილმის დამახსოვრების საუკეთესო საშუალება იყო.
რა სარგებლობა უნდა მოჰქონდეს მამალს, გარდა იმისა, რომ “ბუნდღას” და ხორცს იძლევა? ამ კითხვაზე ნანა მჭედლიძის ფილმის, “იმერული ესკიზების” ყურებისას ალბათ ყველა დაფიქრებულა. მართლაც, რა უნდა ეპასუხა მოსწავლეს? თითქოს ყველაფერი ცხადი და მარტივია, მაგრამ განრისხებული პედაგოგისა და კუთხეში მიმჯდარი ბავშვის აწეული თითების დანახვისას მაინც გულიანად გვეცინება. უკმეხი მასწავლებელი გარეგნულადაც უშნოდ გამოიყურება. კუთხური სიტყვებით გაჯერებული ლექსიკა, დაჟინებით გამეორებული “კიდევ, კიდევ რა სარგებლობა მოაქვს…” და მზარდი ისტერიულობა კომიკურ სიტუაციას ქმნის. პედაგოგი ბოროტ ფურიად გადაიქცევა, უსამართლოდ დასჯილი ბავშვი კი _ დაჩაგრულ არსებად. ამგვარად, რეჟისორი მარტივად ახერხებს ჩაგრულისა და მჩაგვრელის კლასიკური მოდელის გათამაშებას, რამაც მაყურებელი (სავარაუდოდ, საკუთარი სასკოლო გამოცდილების გახსენების შედეგად) იოლად უნდა ააღელვოს.
“უჯიკე მაგას!”, “ჩინჩლავს, მასწავლებელო”, “ძაღლს ჯაჭვით აბამენ!” _ ნანა მჭედლიძის ფილმის მარგალიტებს საქართველოში დღემდე იმეორებენ. თუმცა სკოლასთან დაკავშირებული სხვა კინო-ციტატებიც ძალიან პოპულარულია. არცთუ იშვიათად ლიტერატურული ნაწარმოებიდან აღებულ მფრინავ ფრაზებს კინემატოგრაფი ყოველდღიურ ლექსიკაში უფრო მყარად ამკვიდრებდა. ასე მოხდა ნოდარ დუმბაძის რომანების ეკრანიზების შემთხვევაში. “მე ვხედავ მზეს”, “მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი” _ ამ ფილმების მახვილსიტყვაობა პუბლიკამ იმთავითვე აიტაცა და დღემდე გაიგონებთ გამოთქმებს: “ხელის მოსაკიდებელი ადგილი არ იყო”, “მოხარშული წაბლის ჭამა არ გიყვართ, მასწავლებელო?”…
ლანა ღოღობერიძის ფილმში “მე ვხედავ მზეს” (1965) პატარა, სახასიათო ეპიზოდი გვხვდება, რომელიც საკლასო ოთახში ვითარდება. მასწავლებელი (გოგი გეგეჭკორი) სამხედრო საქმის სპეციალისტია, მოწოდებითა და “წარმოშობით” კი – ტანკისტი. პროფესიული ცხოვრების ამ დეტალს იგი ბავშვებს თავიდანვე განუმარტავს, აქაოდა მასწავლებლად არ დავბადებულვარო. პედაგოგს ბავშვები სერიოზულად არ აღიქვამენ, არც მაშინ, როდესაც ის საკლასო ოთახის კედელზე პლაკატს აკრავს: “სიკვდილი გერმანელ ოკუპანტებს!”. რაც უფრო მეტად მოითხოვს სამხედროს მასწავლებელი კლასში ისეთ სიჩუმეს, რომ ბუზის გაფრენის ხმაც კი ისმოდეს, მით უფრო ფრთებს ისხამენ ბავშვები. რაც უფრო მეტად ემუქრება იგი “ტყავის გაძრობით”, მოსწავლეები მით უფრო აბრაზებენ და ღიად დასცინიან. შუა გაკვეთილზე ისინი ჯგუფურ სიმღერასაც კი არ ერიდებიან.
ნოდარ დუმბაძის მოთხრობის მიხედვით გადაღებულ კიდევ ერთ ფილმში _ “მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი” (რეჟისორი თენგიზ აბულაძე) _ განათლების თემას ერთ-ერთი მთავარი ადგილი უჭირავს. დილაობით სოფელში ზარის რეკვა გაკვეთილების დაწყების მაცნეა, ზურიკელა ვაშალომიძეს კი სწავლა სიკვდილივით ეზარება. თუმცა ქიმიისა და სხვა საგნების სიყვარულით არც მისი კლასელები გამოირჩევიან. ბავშვების უცოდინრობით გაღიზიანებული ქიმიის მასწავლებელი არაფერს აკეთებს იმისთვის, რომ მათ სწავლის სურვილი გაუჩნდეთ. მხოლოდ დამსჯელის როლში გვევლინება: მისი ერთადერთი მიზანი კლასში წესრიგის დამყარებაა. სასურველი შედეგის მიღწევას სხვების ჩარევით ცდილობს, მაგალითად, სკოლაში ზურიკელას ბებიის (სესილია თაყაიშვილი) გამოძახებით. წერილების არევის ეპიზოდი კი ფილმს კომედიის ელფერს აძლევს.
მასწავლებლის განსხვავებულ სახეს გვთავაზობს გუგული მგელაძე ფილმში “ცისკრის ზარები” (1967). ახალგაზრდა ლადო იაშვილი (გრიგოლ წიტაიშვილი) სამუშაოდ სვანეთის სოფლის სკოლაში ჩადის. პირველი გაკვეთილის ჩატარებისთანავე ცხადი ხდება, რომ ის სხვა ტიპის მასწავლებელია. რეჟისორს არათუ მოსულელო პერსონაჟად არ გამოჰყავს ახალგაზრდა ქალაქელი პედაგოგი, არამედ მისგან პროფესიონალ, გაწონასწორებულ, ჭკვიან და წინააღმდეგობრივი ხასიათის მქონე მთავარ გმირს ქმნის. ის გულწრფელი და გახსნილია მოსწავლეებთან ურთიერთობაში. უფრო მეტიც, ეს ურთიერთობა პროფესიულ მოვალეობასაც კი სცდება. წინამორბედებისგან განსხვავებით, კლასში შესვლისთანავე ლადო ხმამაღალ სალამს არ მოითხოვს, მოსწავლეებსაც თანასწორებად აღიქვამს. თუკი დუმბაძის ეკრანიზაციებში მოზარდებს ერთი სული ჰქონდათ, გაკვეთილიდან გაქცეულიყვნენ, აქ პიქირით ხდება: როდესაც სევდიან მასწავლებელს უყურებენ, მათ საკლასო ოთახიდან გასვლაც არ უნდათ. ბავშვები ბოლომდე თანაუგრძნობენ ახალგაზრდა კაცს, რომელსაც დანიშნული ქალი შეუყვარდა. ბიბლიოთეკართან რომანის გაბმას სკოლის დირექტორი მასწავლებლის ავტორიტეტის შემლახავ მოვლენად აფასებს. მოსწავლეებსა და მასწავლებელს შორის აქამდე არსებული სუბორდინაცია კი ირღვევა და მეგობრობად გარდაიქმნება.
ლადო იაშვილი მოზარდების გულს თავიდანვე იგებს. “დღეს პირველ გაკვეთილს ვატარებ, შეიძლება რიგიანად ვერ გამომივიდეს,” _ საკუთარ თავში დარწმუნებული და ჯიუტად თავდაჯერებული მასწავლებლის იმიჯიდან სრულიად ამოვარდნილი ეს ფრაზა ქართული რეალობისთვის შეიძლება დღესაც უჩვეულო იყოს. გრიგოლ წიტაიშვილის პერსონაჟი გარემოს შეცვლას მხოლოდ სკოლაში კი არ ცდილობს, არამედ სოფლის ტრადიციულ საზოგადოებაშიც. ასეთი მოკრძალებული, მაგრამ უდრეკი რეფორმატორი მასწავლებელი ქართულ კინოში გამონაკლისი არ არის, მაგრამ საკმაოდ იშვიათია.
ლანა ღოღობერიძის ფილმში “როცა აყვავდა ნუში” (1971) მასწავლებელი მთავარ როლს არ ასრულებს, მაგრამ ცენტრალური პერსონაჟის ცხოვრებაში მნიშვნელოვნად ერევა. მთავარი გმირი დამამთავრებელი კლასის მოსწავლე ზურა მამაცაშვილია (ზურა ყიფშიძე). ეს ახალგაზრდა საკუთარ თავს რისკიანი ქმედებების უფლებას აძლევს, მაგალითად, მამის მეგობრის მანქანას გაიტაცებს. მოგვიანებით მისი მსხვერპლი უკვე ლექსო ხდება _ თანაკლასელი და მეგობარი. ზურას მამა შვილს ყურადღებას არ აკლებს და მის დაუსჯელობას ახლობლებისა თუ ნაცნობების დახმარებით უზრუნველყოფს. მისგან განსხვავებით, ზურას მასწავლებელი ფიქრობს, რომ “არის საკითხები, რომლებზეც ხუმრობა არ შეიძლება”. იგი სულ სამჯერ ჩნდება ეკრანზე: ფილმის დასაწყისში, ზუსტად შუაში და ბოლოს. რეჟისორმა მასწავლებლის ეკრანული ტრაექტორია სწორად გათვალა: ის მაშინ ჩნდება, როდესაც ზურას ცხოვრებაში რაღაც მნიშვნელოვანი ხდება. პედაგოგის ვიზუალური მხარე ამ ფილმშიც ტრადიციულია (სათვალე, ულვაშები და ა.შ.), მაგრამ იცვლება რაკურსი _ კამერა ქვემოდან იღებს პერსონაჟს, რაც მის მნიშვნელობას უსვამს ხაზს და უფრო პათეტიკურადაც წარმოაჩენს.
ფილმში არ ჩანს, რამდენად ერევა მასწავლებელი მოსწავლეთა პირად ცხოვრებაში. დასასრულს, ზურა ყიფშიძის პერსონაჟი პედაგოგთან სასაუბროდ მიდის. თითქოს მღვდელთან აღსარებაზე იყოს, მასწავლებელთან პირისპირ დარჩენილი ბიჭი დანაშაულს ინანიებს, თუმცა უსიტყვოდ. საკლასო ოთახში განვითარებულ რიტუალურ სცენაში კი ზურა პედაგოგის წინაშე მორალურ ვალს იხდის. მასწავლებლის უკანასკნელი დამოძღვრა _ “წადი, ზურა, კაცი მაინც იმითი იზომება, რამდენს იტვირთავს ცხოვრებაში” _ ფილმის ბოლო ფრაზაა და მის მორალს გამოხატავს.
ამდენად, საბჭოთა მასწავლებლის ქართული მოდელი არც ისე ცალსახაა, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს. პერსონაჟების გალერეაში კომიკურ და არაკომპეტენტურ პედაგოგებს (“არაჩვეულებრივი გამოფენა”, “იმერული ესკიზები”, “მე, ბებია, ილიკო და ილარიონი”, “მე ვხედავ მზეს”), მორალისტებს და მოძღვრებს (“როცა აყვავდა ნუში”) საკუთარი ადგილი უკავიათ, ისევე როგორც მასწავლებლებს შედარებით თავისუფალი აზროვნებით (“ცისკრის ზარები”).
ნინო ძანძავა
