როგორც განმარტებითი ლექსიკონი გვეუბნება, ლიტერატურული მისტიფიკაცია ესაა თხზულება, რომელიც მკითხველების შეცდომაში შეყვანის მიზნით სხვა პირის (ხშირად არარსებულის) ნაწარმოებადაა გამოცხადებული ავტორის მიერ; ან ესაა ისეთი ლიტერატურული ნაწარმოები, რომელსაც ადრინდელი ხანისად ასაღებს ავტორი და ამიტომ ძველი ენობრივი ნორმებითაა დაწერილი. ვეთანხმები ერთ-ერთი ინტერნეტგვერდის ავტორის მოსაზრებას, რომლის მიხედვითაც, ყველაზე სადავო და ხმაურიან მისტიფიკაციად ქართულ ლიტერატურაში “ელენე დარიანის დღიური“ რჩება. თუმცა იგივე ავტორი საუბრობს იმაზეც, რომ ოცდამეერთე საუკუნეში ბევრი წარმატებული მისტიფიკაცია შედგა და ამის გამოძახილი იყო 2019 წლის თბილისის საერთაშორისო ლიტერატურულ ფესტივალზე ათი მისტიფიკატორი ავტორის წარდგენა პუბლიკის წინაშე საკუთარი ისტორიებით. მათგან რამდენიმე ავტორმა პირველად აღიარა თავისი ლიტერატურული „დანაშაული“.
როდესაც ლიტერატურულ მისტიფიკაციაზე ვლაპარაკობთ, უნდა გავითვალისწინოთ, რომ სიტყვა „ლიტერატურული“ გულისხმობს როგორც მხატვრულ, ისე არამხატვრულ ლიტერატურას. ასევე გასათვალისწინებელია ისიც, რომ ზოგიერთ უწყინარ მისტიფიკაციას სერიოზული აჟიოტაჟი მოჰყოლია. თუმცა ზოგიერთი მისტიფიკაცია არცთუ ისე უწყინარი იყო და მისი ავტორი ერთადერთი მიზნით მოქმედებდა – ემხილებინა რომელიღაც მანკიერება. ამიტომაც იყო, რომ რამდენიმე გახმაურებულ მისტიფიკაციას სასამართლო პროცესებიც მოჰყოლია. აქვე დავძენ, რომ არც ის იქნება ურიგო, თუკი გვეცოდინება, რომ ინგლისურად ტერმინს „literary mystification“ ხშირად ანაცვლებენ ტერმინებით „literary forgery“, „literary hoax“, „literary fraud“-ს, ანუ ინგლისური ენა ერთმანეთისგან მაინც განასხვავებს ლიტერატურულ მისტიფიკაციას ანუ ლიტერატურულ გაყალბებას/ნაყალბევს ლიტერატურული ხუმრობისგან და ლიტერატურული თაღლითობისგან.
ჩემი საყვარელი (მოდით, ასე შევაფასებ აქტს) მისტიფიკაციის ავტორი ნიუ იორკის უნივერსიტეტის ფიზიკის პროფესორი ალან სოკალი იყო. მან 1996 წელს ერთ-ერთ პოსტმოდერნისტულ ჟურნალში დასაბეჭდად გააგზავნა სტატია სათაურით „საზღვრების კვეთა: კვანტური გრავიტაციის ტრანსფორმაციის ჰერმენევტიკის საკითხის შესწავლისთვის“. სტატია გამოაქვეყნეს, მიუხედავად იმისა, რომ მას არ გაუვლია შესაბამისი რეცენზია და ავტორის მწვავე პაროდია-ნონსენსი სამეცნიერო ოპუსად მიიჩნიეს რედაქტორებმა. იმავე წლის მომდევნო თვეში სოკალმა თავად გახსნა მისტიფიკაცია, როდესაც სხვა ჟურნალში უამბო მკითხველს მისტიფიკაციის შესახებ. მისი აზრით, ერთ-ერთი მიზეზი, რაზეც წამოეგო მოტყუებული ჟურნალი, ავტორის ავტორიტეტი იყო. და არა მარტო ეს. როგორც ჩანს, ჟურნალის რედაქტორებს გულს მალამოდ მოეფინათ ის პოზიცია, რომელსაც თითქოს იზიარებდა სტატიის ავტორი მათთვის სასურველ საკითხზე. ამიტომაც რედაქტორებმა, როდესაც სოკალს გადაუგზავნეს შენიშვნები და თხოვეს სქოლიოების შესწორება, გაჯიუტებული ავტორის უარი, ცვლილებები შეეტანა ტექსტში, უგულებელყვეს და სტატია შესწორებების გარეშე დაბეჭდეს. ამის გამო ჟურნალის რედაქტორები დიდხანს იმართლებდნენ თავს საზოგადოების წინაშე, რამაც მკვეთრად დააზარალა მათი ჟურნალის სამეცნიერო ავტორიტეტი.
სხვა ბევრი საინტერესო მისიფიკაციის გახსენება შეიძლება, რომ არა წერილის ფორმატი. სხვათა შორის, დიონისე არეოპაგელის სახელით გავრცელებული ნაწერებიც ლიტერატურული მისტიფიკაციის უძველესი მაგალითია. პავლე მოციქულის მიერ მოხსენიებული პირველი საუკუნის ქრისტიანი მოღვაწის სახელი და ავტორიტეტი გამოიყენა ე.წ. არეოპაგული კორპუსის ავტორმა და რომ არა მისი ნაწერების გვიანდელი ენობრივი ფორმები, ფსევდო-დიონისე დიდხანს გვეგონებოდა ნამდვილი დიონისე არეოპაგელი.
ინტერნეტში უამრავი მაგალითის მოძიებაა შესაძლებელი ლიტერატურულ მისტიფიკატორებზე. მაგრამ ამ წერილში ორ ბოლოდროინდელ მისტიფიკაციაზე შევჩერდები, ვინაიდან მგონია, რომ აუცილებელია მოხდეს მათი შეფასება და ანალიზი, რადგან, ისევე, როგორც წინამორბედმა მისტიფიკაციებმა, მათ შორის, სოკალის ექსპერიმენტმა, ამ ორმა ხუმრობამაც რაღაც უნდა გვასწავლოს – გაგვზარდოს და უკეთესები გაგვხადოს.
კოვიდ 19-მა საზოგადოების მრავალი ნაკლი წარმოაჩინა. სამწუხაროდ, დაზუსტებით შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ჩვენი საზოგადოების გარკვეული ნაწილი ჯერ კიდევ მიმნდობია და ჯანსაღი კრიტიკის გარეშე იღებს და იჯერებს ელექტრონული საშუალებებით მოწოდებულ გადაუმოწმებელ ინფორმაციას. ამის მაგალითი იყო გაბრიელ ბერის სახელით გავრცელებული წინასწარმეტყველება. წინასწარმეტყველების ავტორი, რომელიც გაბრიელის სახელს ამოეფარა, ირიბად მოუწოდებდა ხალხს სახლში დარჩენისკენ აღდგომის კვირაში. ამ შემთხვევაში, სავარაუდოდ, ფსევდოგაბრიელის წინასწარმეტყველებამ დადებითი როლი ითამაშა ზოგიერთი მორწმუნის გადაწყვეტილებაზე. გული მწყდება, რომ საგულდაგულოდ შექმნილი ტექსტის ავტორი არ გამოჩნდა და არ გაგვიმხილა მისტიფიკაციის რეალური მიზანი; ასევე ვერ გავიგეთ, კმაყოფილი დარჩა თუ არა მისტიფიკატორი ავტორი და რამდენად აისრულა საწადელი.
მეორე მისტიფიკაცია უშუალოდ აღდგომის დღეს გავრცელდა. ეს მისტიფიკაცია „აღდგა-აღსდგა“ მრავალწლიანი დაპირისპირების ცეცხლზე ასხამდა ნავთს. როგორც ცნობილია, ქართული საზოგადოების რაღაც ნაწილს ჯერ კიდევ უჭირს დაიჯეროს, რომ თუკი ასო „ს“ ზმნებში მეორე სუბიექტური ან მესამე ობიექტური პირის ნიშანია, იგივე „ს“ „აღსდგა“ ზმნაშიც ამავე წარმომავლობისაა, ამიტომ მისი ადგილი ამ ზმნაში ზედმეტია და მის საკრალურობაზე, მის კავშირზე სიცოცხლესთან უაზრობაა და ამ თემაზე სხვა აბსურდული განცხადებები მხოლოდ ღიმილისმომგვრელია და უვიცობის გამოვლენა. ენათმეცნიერები (ყველა არა, მაგრამ ნაწილი მაინც), ცხადია, აკვირდებიან პროცესს და, შეძლების ფარგლებში, ებრძვიან შეცდომას და ზოგიერთი ადამიანის სიჯიუტეს. ხვალ და ზეგ, თუკი სიჯიუტესთან გამკლავებას ვერ მოახერხებენ, რა თქმა უნდა, დანებდებიან. ამაში არაფერია სავალალო და არაფერია ნიშნის მოსაგები. ჯერჯერობით კი საპატრიარქოს საიტზე გამოქვეყნებულ ტექსტებში თუ სააღდგომო ეპისტოლეებში „ქრისტე აღდგა“-თი გვილოცავენ ბრწყინვალე აღდგომას. ასევე მრწამსის ტექსტიდანაც ამოიღეს ასო „ს“ „აღსდგა“-ში და მორწმუნეებს მრწამსის ორი, რედაქტირებული და არარედაქტირებული ვარიანტი გვაქვს. თურმე მგალობლებსაც (ზოგიერთ ტაძარში) უსწორებენ, რომ სწორად გამოთქვან გალობისას „აღდგა“. ეს ყველაფერი, სიმართლე გითხრათ, მახარებს. მაგრამ, როგორც არ უნდა წარიმართოს პროცესი, ვერ ვიტყვი, რომ რომელიმე მხარის გამარჯვებით გული ზომაზე მეტად დამწყდება. რა იქნება ხვალ, კაცმა არ იცის: თუ საზოგადოება ჯიუტად გაიმეორებს თავისას, პრობლემას არ მოევლება, მაგრამ ისიც ფაქტია, რომ ვითარება შედარებით გამოსწორებულია და ყოველწლიურად მეტი ადამიანი ულოცავს ერთმანეთს ბრწყინვალე აღდგომის დღსასწაულს ს-ს გარეშე. მოკლედ, იმის თქმა მინდა, რომ „ს“-ს არამართებული გამოყენება ქვეყანას არ დაანგრევს და რომ ამგვარი პრობლემები არაფერია გლობალური საფრთხეების ფონზე. თუმცა, ჩემი აზრით, პრობლემაა სხვა რამ.
შარშან ქართული ლიტერატურის ინსტიტუტის თანამშრომელმა გია არგანაშვილმა შეთხზა ტექსტი. გთავაზობთ ამ ტექსტს უცვლელად:
– აბა, დაფიქრდით და მითხარი რამდენპირიანი ზმნაა – აღუდგინა?! – ვეკითხები ჩემს ხელმძღვანელს.
– სამპირიანი – დაუფიქრებლად (ცოტა გაბრაზებულიც) მპასუხობს ხელმძღვანელი – აღუდგინა მან, მას, ის (ვთქვათ, სიცოცხლე).
– მართალია, მაგრამ თუ სუბიექტი საკუთარ თავს დაეხმარა და აღუდგინა სიცოცხლე… ამას როგორ გამოვხატავთ?!
– აღუდგინა მან სიცოცხლე საკუთარ თავს..
– უფრო მოკლედ. – არ ვეშვები
– აღიდგინა სიცოცხლე..
– კიდევ უფრო მოკლედ?!
– აღიდგინა…
– სიცოცხლე სად წავიდა? ერთი სიტყვით უნდა სთქვა, ისე რომ ჩანდეს კაცმა საკუთარ თავს სიცოცხლე აღუდგინა. კაცმა სიცოცხლე აღიდგინა..
– აჰ, ერთი სიტყვით შეუძლებელია – ისევ მიწყრება ხელმძღვანელი
– აღსდგა –
-აღდგა?
– არა, არა . აღსდგა! მართალია, ზმნამ მესამე ობიექტური პირი დაკარგა, მაგრამ პირის ნიშანი შეინარჩუნა .. სწორედ იმის გამოსახატავად, რომ ეს ქმედება, აქტი (ქრისტეს აღდგომა) , რომლის აღწერასაც ჩვენ ვცდილობთ თავისი შინაარსით არის ერთადერთი, განუმეორებელი და კაცობრიობის ისტორიაში მომხდარი ყველაზე დიდი სასწაული (თვითაღდგენა).
ჩვენ კი უნდა გვიხაროდეს, რომ იმ დროს ქართული ენა მზად აღმოჩნდა ამგვარი განსაკუთრებული შემთხვევისთვის, გამოამჟღავნა რა ცოცხალი ენისთვის დამახასიათებელი შემოქმედებითი უნარი, გამოაჩინა საკუთარ წიაღში არსებული ფორმა (ასევე ერთჯერადი და განუმეორებელი – აღსდგა), რომელიც ყველანაირ გრამატიკულ ნორმაზე და კანონზე მაღლა დააყენა..
– მაშ, აღსდგა, არა? – უკვე მუქარა ისმის ხელმძღვანელის ხმაში. ოღონდ, ვერ ვხვდები ჩემზე ბრაზობს თუ მასზე (ვინც ნამდვილად აღსდგა). ამიტომ, არ ვიმჩნევ..
– დიახ, დიახ ჭეშმარიტად აღსდგა!
P.S. ცხადია, ჩამოლაბორანტება არ ამცდება. თუმცა არ ვჩივი …
წელს ეს ტექსტი, ავტორის მითითების გარეშე, და კიდევ უარესი, ავტორის არასწორი მითითებით, გააზიარა რამდენიმე სააგენტომ (მე ორი სააგენტოს გაზიარებული შემხვდა ფეისბუქზე, ასევე შემხვდა ისეთი პოსტებიც, რომლებშიც სტატუსის ავტორები, არაფილოლოგები, ტექსტს დოჩანაშვილის მოთხრობის ამონარიდად მიიჩნევდნენ). ამ სააგენტოების მიერ გაზიარებულ ტექსტს ბედნიერად აზიარებდნენ „აღდგა“ ზმნაში ს-ს შენარჩუნების მომხრეები. განსაკუთრებით გულისმომაკვდინებელი იყო გაზიარებული ტექსტის ქვეშ კომენტარების კითხვა. ს-ს მომხრეები უბადრუკ არგუმენტებს იშველიებდნენ და მათთვის შვებისმომგვრელი იყო ის ფაქტი, რომ მათი საყვარელი ავტორი მათ პოზიციას იზიარებდა. სამწუხაროზე მეტია ის ამბავიც, რომ გამზიარებლებისთვის „ავტორისა“ და „პერსონაჟის“ მოსაზრებებს შორის ტოლობის ნიშანი დაისმის. ალბათ სხვა დროს ტრაგიკულიც კი იქნებოდა (რომ არა კორონავირუსით გამოწვეული ნამდვილი ტრაგედია), რა ადვილად იზიარებენ ადამიანები უსაფუძვლო ან უსუსურ არგუმენტებს, თუკი ეს არგუმენტი მათთვის ავტორიტეტული პირის სახელით ვრცელდება. მაგრამ კიდევ უფრო ტრაგიკულია ის ამბავი, რომ კრიტიკულ აზრს მოკლებული ადამიანები, ოღონდაც თავიანთი მოსაზრება გაამართლონ, ივიწყებენ, რომ მხატვრული ნაწარმოების პერსონაჟი მხატვრული ნაწარმოების პერსონაჟია და მის მოსაზრებას, შესაძლოა, არც კი ეთანხმებოდეს ავტორი.
გადაივლის ეპიდემია, გამოვალთ სახლში დარჩენილი ადამიანები გარეთ, მაგრამ რა ეშველება კრიტიკული აზრის ნაკლებობას? როდემდე უნდა გვჯეროდეს ყალბი საიტების, მტრის პროპაგანდისტული სააგენტოების, ყალბი პროფილის მქონე ტროლების ახალი ამბების? როდემდე უნდა ვციტირებდეთ ერთ რომელიღაც დარგში აღიარებული ავტორიტეტის აზრებს ისეთ საკითხებზე, რომელშიც ეს ავტორიტეტი არაპროფესიონალია? ექიმებიც მიყვარს, რეჟისორებიც, მწერლებიც, მეცნიერებიც, მაგრამ მათი აზრები მათი შესასწავლი დარგის ფარგლებშია სარწმუნო და პატივსაცემი, ხოლო სხვა დარგებში მხოლოდ საინტერესო; არგუმენტად კამათის დროს კი მათი ამგვარი მოსაზრებების მოშველიება მხოლოდ argumentum ab auctoritate არის, ანუ ავტორიტეტს ამოფარება პაექრობასა და სადისკუსიო პრობლემის გადაწყვეტას წინ ვერ წასწევს და ვერც მოპაექრეს წაეხმარება.
დიდი მადლობა ჩემს კოლეგას, რომელმაც ტექსტი სხვა მიზნით შექმნა, თუმცა მან ამ მცირე ლიტერატურული მისტიფიკაციით (ხუმრობით (hoax) და არა თაღლითობით (fraud) ან გაყალბებით (forgery)) ჩვენი საზოგადოების სულ სხვა პრობლემები დაგვანახა. მე „აღდგა-აღსდგა“ საკითხზე დავისას გიას არგუმენტებს არ ვეთანხმები, მაგრამ ეს არ მიშლის ხელს, ხუმრობა სათანადოდ არ დავაფასო. ჩემი აზრით, მისმა უწყინარმა ლიტერატურულმა ხუმრობამ საზღვარი გადაკვეთა და განსხვავებული რამ აჩვენა – საზოგადოების მიძინებული მხარე გააღვიძა – გადაუმოწმებლად მიიღოს და კრიტიკის გარეშე აიტაცოს ნებისმიერი დაუსაბუთებელი მოსაზრება, თუკი ის მის პოზიციას აამებს. ჩვენი, როგორც საზოგადოების, ვალდებულებაა, პრობლემას სახელი დავარქვათ. როგორც კი პრობლემას სახელს დავარქმევთ, მოვახერხებთ კიდეც მასთან გამკლავებას. მთავარი პრობლემის იდენტიფიცირებაა და შედეგი, ადრე თუ გვიან, მაინც დადგება.
და ბოლოს, ძალიან უნდა გთხოვოთ, ამ წერილისთვის განკუთვნილ კომენტარების ველში „აღდგა-აღსდგა“-ზე თქვენი მოსაზრებების გამოთქმისგან თავი შეიკავეთ, ეს წერილი სხვა, ჩემი აზრით, უფრო მწვავე თემასა და პრობლემაზეა და მე ეს უკანასკნელი უფრო მაინტერესებს. რაც შეეხება „აღდგა-აღსდგას“, ამ ზმნას მეც შორიდან ვაკვირდები და წლების წინ არსებული არგუმენტი, რომ დასაშვებია არასწორი ფორმის ერთადერთ შემთხვევაში გამოყენება, ნელ-ნელა აზრს კარგავს. ვხედავ, რომ უკვე ვიღაცისთვის მარტო ქრისტე კი არა, სამართლიანობაც აღსდგა და ხვალ და ზეგ კიდევ სხვა აღდგომებს მოველი, რომელსაც ზმნის არასწორი ფორმა „აღსდგა“-თი აღწერენ…
