„მთაწმინდიდან მიწის სუნი მოდიოდა“

(ეგზისტენცანალიზი და გურამ რჩეულიშვილის „ირინა და მე“)

ეგზისტენცანალიზი (იგივე ლოგოთერაპია) ვიქტორ ემილ ფრანკლის (მე-20 საუკუნე) პერსონალისტური კონცეფციაა. იგი ებრაელი იყო, მეორე მსოფლიო ომის წლებში ფაშისტების საკონცენტრაციო ბანაკის ტყვე და სწორედ ამ ბანაკების ჯოჯოხეთურ ყოფაში ადამიანების ქცევებზე დაკვირვებამ მისცა ბიძგი მისი მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებას. ეს უკანასკნელი ადამიანზე მიმართული თავისებური ხედვაა, რომელიც ადამიანში „მზერას მიაპყრობს“ სპეციფიკურ ადამიანურზე (რაც ფსიქიკური არაა), რომლის გაუკუღმართება ფსიქოლოგიურ განზომილებას არ უკავშირდება. მისგან გათავისუფლების გზაა სწორედ ლოგოთერაპია; ამ მეთოდის გამოყენებით მიიღწევა არსება ადამიანში ადამიანურის (ნოეტურის) ხილვა.

ვ. ფრანკლი ტერმინ „ლოგოთერაპიას“ უფრო იყენებს, რადგან მასთან იგივეობრივი „ეგზისტენცანალიზის“ გამოყენებისას არ უნდა გამოიწვიოს, მაგალითად, ჰაიდეგერის ეგზისტენცის ანალიზთან ასოცირება. ეგზისტენცი ყოფიერების ანალიზია, ხოლო ეგზისტენცანალიზი საზრისის განათებაა მხოლოდ. ეს უკანასკნელი არის კონკრეტული პერსონის არა მხოლოდ ანალიზი, არამედ მისი არსის გახსნაც. ტერმინში „ლოგოთერაპია“ „ლოგოსი“ არ ნიშნავს ლოგიკას, არამედ ის საზრისია (აზრი), რომელიც გონითი განზომილებაა, ადამიანურობის არსზე, აზრზე მიმართული…

ვ. ფრანკლის მიხედვით, ადამიანი არა იძულებით წარმართული ლტოლვებით (როგორც ამაზე ფსიქოანალიზი მიუთითებს), არამედ აღძრულია ღირებულებებით, ადამიანის თავისუფლებითა და პასუხისმგებლობით წყვეტს ღირებულების განხორციელებას. ადამიანი აღმოაჩენს ღირებულებათა სამყაროს, აცნობიერებს მას და მიზნად ისახავს მის მიხედვით აქტივობას. ადამიანი არ შეიძლება იყოს თავისუფალი სიტუაციისგან, იგი ამ მხრივ დეტერმინირებულია, მაგრამ მისი თავისუფლება გამოიხატება ამ სიტუაციის მიმართ პოზიციის დაკავებაში და ამისი ძალა მას შესწევს. შინაგანი პოზიცია ხასიათია, ოღონდ ესაა გონითი და არა სულიერი ხასიათი (ფსიქიკური), რომელიც მომდინარეობს მემკვიდრეობით მიღებული მიდრეკილებებისგან.

ფრანკლის კონცეფციის ცენტრში გონის ცნებაა. ესაა არაა ფსიქიკა, თუმცა პრინციპულ როლს თამაშობს ადამიანის ფსიქიკურ აქტივობაში, აძლევს მას მიმართულებას… გონის არსებითი ნიშანია თანაყოფნა, ესაა განმაპირობებელი შესაძლებლობებისა „ერთმანეთთან ყოფნისას“, ანუ გონით არსებულის მის თანასწორ არსებულთან „თანამყოფობა“. ადამიანები ერთმანეთს იგებენ, სიყვარული ყოფიერების წესია. შეყვარებულებს შესწევთ ძალა ერთმანეთის ნამდვილი შემეცნებისა, გაგებისა.

გონითი პერსონის ხასიათი შექმნილია, არა გენეტიკური და იგი თავადაა შემოქმედი. ადამიანში სხეულებრივ-სულიერ-გონითი მთლიანობაა, რომელშიც წამყვანი გონია, ამ უკანასკნელთან კი არსებითადაა დაკავშირებული თავისუფლება, რომელიც აუცილებელზე მაღლა დგას, თუმცა მასზეა დაშენებული. ადამიანს აქვს უნარი, დადგეს საგანზე მაღლა და საკუთარ თავზე მაღლაც. ამიტომ უნდა განსხვავდეს ორი „მე“. „მე“(არაპერსონი), რომელზეც მაღლა ვდგავართ და „მე“ (გონითი პერსონი), რომელიც მაღლა დგას. ადამიანი ისაა, ვისაც შეუძლია საკუთარ თავზე თქვას: მე ვარ ის, რადაც გავხდები (მხოლოდ ღმერთი იტყოდა: მე ვარ ის, რაც ვარ).

ჩვენ ყოფნის საზრისს ვავსებთ ღირებულებების განხორციელებით ან რაიმეს შექმნით (შემოქმედების ღირებულება), ან განცდით (განცდის ღირებულება), ან რაიმესადმი განწყობით (განწყობის ღირებულება). არის ორი უკიდურესობა: ანთროპოცენტრიზმი, რომელიც ადამიანს აღმერთებს და ანთროპომორფიზმი, რომელიც ღვთიურს აადამიანურებს. ეს ორივე მანკიერებაა და მისგან თავის დაღწევა მხოლოდ ტრანსცენდეტის დანახვით მიიღწევა. არის კიდევ ნიჰილიზმი, რომელიც, გარკვეული აზრით, საზრისის უარყოფაა.

ეგზისტენცანალიზი ადამიანს მოუწოდებს პასუხიმგებლად ყოფის ცნობიერებისკენ. ეს არ ნიშნავს იმას, რაც მას შეუძლია, რის უფლება აქვს ან რაც სურს, ესაა მოვალეობა.

დღეს ადამიანი ფრუსტრირებულია ეგზისტენციალურად, იგი უჩივის უსაზრისობას, რასაც, ჩვეულებრივ, თან ერთვის სიცარიელის გრძნობა, ე.წ. „ეგზისტენციალური ვაკუუმი“.

ცხოველის მსგავსად, ინსტინქტები და ლტოლვები ადამიანს არ ეუბნება, რა უნდა აკეთოს. როცა მას იმის გაკეთება უნდა, რასაც სხვები აკეთებენ, ეს კონფორმიზმია, ხოლო თუ იმას აკეთებს, რაც სხვებს უნდათ, რასაც სხვა მოითხოვს – ეს ტოტალიტარიზმია. ეს, ორივე, ეგზისტენციალური ვაკუუმის პროდუქტია, ადამიანის საკუთარი მე-ს საზრისის დაკარგვის შედეგი. ადამიანი თავისუფალია რაიმესთვის მაშინ, როცა პასუხისმგებელია რაიმესათვის ან რაიმეს წინაშე. ადამიანად ყოფნა ესაა ცნობიერად ყოფნა და პასუხისმგებლად ყოფნა, ხოლო პასუხისმგებლობა ესაა მოვალეობა ღირებულებათა მიმართ. ეს მოვალეობა კი ღირებულებათა განხორციელებაა. ესაა ჩვენი არსებობის საზრისი. ადამიანის არსებობის ფორმა ისტორიული ყოფიერებაა, ანუ ისტორიულ სივრცეშია „ჩასმული“ და ამისგან თავის გათავისუფლება, უბრალოდ, შეუძლებელია. მიმართებათა ეს სისტემა „შეკრულ“-განსაზღვრულია საზრისით. მაგალითად, ჭიანჭველათა გროვის ქცევა შეიძლება შეფასდეს მიზანსწრაფვად, მაგრამ ის მაინც არაა საზრისის მქონე. უსაზრისობით იკარგება ის, რასაც „ისტორიულობას“ უწოდებენ, ამიტომ ჭიანჭველათა „სახელმწიფოს“ არ გააჩნია ისტორია.

ვიქტორ ფრანკლის ეს პერსონალისტური კონცეფცია ცნობილია, როგორც „ვენის ფსიქოთერაპიული სკოლის მესამე მიმართულება“ (ზ. ფროიდის ფსიქოანალიზისა და ა. ადლერის ინდივიდუალფსიქოლოგიის გვერდით), მაგრამ ის ადამიანთმცოდნეობა უფროა, ვიდრე ფსიქოლოგია ან ფსიქოთერაპია.

ახლა ეს ყველაფერი, ზემოთქმული, „გავშალოთ“ გურამ რჩეულიშვილის მოთხრობაში „ირინა და მე“, რომელიც პირველი მოთხრობაა ვრცელი ნაწარმოებისა „ჩემი ლიტერატურული შეხედულებები“ და ამ მოთხრობის გარდა, კიდევ ორს მოიცავს: „ალავერდობასა“ და „დღიურს“.

მოთხრობის მთავარი გმირია გურამ ვაჩნაძე, დიდი მწერლის ალტერ ეგო, რომელიც სწორედ ზემოთქმულ ეგზისტენციალურ სიცარიელეს გრძნობს ხანდახან, საზრისისაგან დაცლას, ვერ ამთავრებს ხევსურული ციკლის მოთხრობებს. რითაა ეს გამოწვეული, ვცადოთ და გავარკვიოთ…

სიცარიელეა პერსონაჟის შიგნით; ცარიელია გაბოლილი ოთახი, ცარიელია ოთახის კუთხეებში მიყრილი არყის ბოთლებიც; ცარიელდება გუბეებიც, რომლებშიც არყის საყიდლად გამოსული გურამი მძიმე მაღალყელიანს ტყაპუნით ადგამს, ბავშვივით… თუმცა გუბეები ისევ მალე ივსება წვიმით. „აი, სულელი, რა ჯობია ახლა გარეთ სიარულს“ – ფიქრობს გურამი წვიმაში სადარბაზოს შეფარებულზე, ანუ მისი გულიც უცნაური სიხარულით ივსება ნელ-ნელა. ეს სხვა არაფერია, თუ არა სიცოცხლის ვნება და ასეთები ცუდად ამთავრებენ… გურამი გარბის წვიმაში, „ფრუტუნებს ცხენივით“. ხევსურის ლოცვაც მოთხრობაში სიცოცხლისადმი ამ საბედისწერო ლტოლვის გამოძახილია: „ღმერთო, ხელი მოუმართე ალუდას საკლავითა, ფქვილითა, ნადირითა“ (193). მთაში ეს განცდა უფრო მძაფრადაა და გურამსაც მთაში წასვლა მოსწყურდება.

ყოფიერების ზემგრძნობიარე შეგრძნების გამოძახილია წიგნის, მხატვრული რეალობის, ძლიერი შეგრძნებაც: „არასდროს არ უგრძნია, რომ ისინი ცოცხალი ადამიანები იყვნენ, მხოლოდ წერდა მათ შესახებ, იცნობდა მათ ცხოვრებას, ახლაღა იგრძნო და გააჟრჟოლა, იათამზეს ათქვირებული მკერდი ისე ცხადად წარმოიდგინა, ცხენის ჭენების დროს ტორტმანით მოძრავი…“(193). თუმცა გურამი თავისი მთიელი გმირივით სახეღაჟღაჟა არაა: „მერე საიდანღაც სარკე მოათრია, გაწმინდა, შიგ ჩაიხედა, არ ესიამოვნა წვერმოშვებული, გაფითრებული სახის დანახვა, შევარდნილი, მუქი, უფერო თვალებით, სარკე გადააგდო…“ (194).

სიცოცხლის ეს ვნება იცით, როგორი სიძლიერისაა? სიარულს ცხადად გრძნობს, როგორც ციხიდან ახლადგამოსული ან ეს-ესაა წამომდგარი მწოლიარე ავადმყოფი; დიდებულად აღწერს ამას მწერალი… თუმცა გასაკვირია, ოქსიმორონივითაა და ჰგონია, რომ ცხოვრება გვერდზე მიდის, თვითონ კი გამუდმებით მის დაჭერას ცდილობს, თითქოს, გაუუცხოვდა საკუთარ ნაწერებსაც.

მოთხრობის ერთ ადგილას თვალწინ გვიდგება ცოცხალი გურამ რჩეულიშვილი, თავისი ცხოვრებისეული სპონტანურობით, დაუგეგმაობით, იმპულსებით: „პატარა ბავშვივით უხაროდა, როცა რამე ხუმრობა მოუვიდოდა თავში, ეტყოდა თავის თავს და იცინოდა მარტო, მხიარული იყო ბუნებით, მაგრამ ხალხში არ შეეძლო გართობა, სხვებიც ერიდებოდნენ მასთან ზედმეტად სიცილს, რაღაცნაირად უხერხულობას იწვევდა ყველგან, ამას გრძნობდა თვითონაც და ჩქარა ტოვებდა საზოგადოებას, მერე ჩვეულებად გადაექცა მარტო ყოფნა, მარტო გახარება“ (196); – ყველა ადამიანი მარტოა, პრინციპში, მაგრამ აღწერილი უკვე დიდთა სიმარტოვეა. მათთან, მაღლადმხედებთან, უჭირთ ადამიანებს, მათ სიმაღლეს თვალს ვერ უსწორებენ, მათ სიდიადეს გაურბიან, ჟინს ცხოვრებისა… სიცოცხლის მინიმალისტურად მაქსიმალისტური, ატომებად, შეგრძნებას და მერე ენერგიის მაგნიტურ ქარიშხლად ქცევის უნარს უფრთხიან, რომ ამ „ქარიშხალში“ არ დაინთქან. თუმცა რაოდენ შთამბეჭდავია ეს სიცოცხლის შეგრძნებაც და სიკვდილისაც, წუთსოფლურ ერთიანობაში, სასტიკ მშვენიერებაში: „გული დასწყდა, რომ ფუტკარი კვდებოდა მივარდნილში“, ასე აღწერს ფუტკრის ნაკბენს, მაგრამ უცბადვე გაუხარდება, რომ, სამაგიეროდ, ყვავილი გადარჩა მოწყვეტას. ადამიანთანაც მოუნდება დალაპარაკება, მაგრამ, აბა, როგორ, უადამიანოდ („ცარიელია ეს სავსე ქვეყანა…“)? მოხუც მეისრესთან საუბარი ისე ისმის, როგორც კაცობრიობის დასაწყისიდან პერმანენტულად ხდებოდა. ამ მძაფრმა ვნებამ დაღლაც იცის:

• „დაიღალე? – ჰკითხა მოხუცმა.
• ჰო, – თქვა გურამმა“ (198).

ეს დაღლილობაც ხარკია ცხოვრებისადმი, რომელიც ყოფიერების სიტკბოსაც არ გაკლებს, სიმწარესთან შეზავებით; „მათხოვრები კი სხვანაირად თხოულობენ, მიცემულ ფულს იღებენ, როგორც ხარკს; ღიმილით ილოცებიან…“ – მათხოვრები – „მეხარკეებიც და ხარკის ამკრეფნიც“, როგორც ყოველი ჩვენგანი. ეს აღებ-მიცემობაა სიცოცხლის დინამიკა, ენერგიათა ცვლა, მიზეზშედეგობრიობა, როგორც თუნდაც კვირტების ჯერ დასკდომა და შემდეგ მიწის სურნელში განბნევა, ეს სურნელი გასდევს მთელ მოთხრობას და წუთისოფლის „რეფრენივითაა“.

აი, გურამ რჩეულიშვილის აღსარება კოსმოსს, სიჩუმის „ოქროობაში“; თუმცა სიჩუმისადმი მას ტყვიაც უსროლია მაშინდელ ლენინის მოედანზე და ამაზე დიდი პროტესტი ფასეულობებისყლაპია ტოტალიტარიზმისადმი მე არ მახსოვს: „ყველა გიყვარს, ყველას ესალმები გუნებაში… ოღონდ მაინც მარტო ხარ… უბრალოდ, ძნელია, ვინმემ გაგიგოს, რადგან გასაგები, სიტყვით სათქმელი, სინამდვილეში არაფერი გეჩვენება: შეიძლება დაგცინონ კიდეც და ამით გული გატკინონ. მხოლოდ ხანდახან უღმერთოდ გინდა დაელაპარაკო ვინმეს, მაშინ მიდიხარ სადმე მივარდნილ სახელოსნოში, მიგაქვს არაყი, სვამ მჭედლებთან ერთად ორთაჭალაში, ლაპარაკობ, იცინი, მათ უკვირთ ან, საერთოდ, ყურადღებას არ გაქცევენ, ისინი არასდროს არ ფიქრობენ იმაზე, ვინა ხარ შენ… გრძნობენ ისინი, რომ რაღაც გიხარია, რაღაც გაწვალებს, მაგრამ კითხვებით თავს არ გაბეზრებენ, სვამენ შენს არაყს, ილოცებიან“. უბრალო ადამიანებთან მეტ სიახლოვეს გრძნობდა მათი ბუნების გაუბზარაობისა და სინაღდის გამო. მათი ჩუმი სიდიადის შეგრძნება, ასევე ჩიტების გალობისა, მზის სიმწველისა, ჰაერის სულისშემძვრელი გამჭვირვალობისა ცხოვრების ფერხულში ჩაბმაა, მისი სიმძაფრით შეგრძნებაა, რაც ასე უცხოა მათთვის, ვისთვისაც „ქარიშხლებს სახე არ შეუფაკლავს“. სუსტები ასეთ „მეწყერივით მოვარდნილ“ სიცოცხლეს, გრძნობების მწიფობას, სიხარულს, სიამოვნებათა კასკადს ვერც უძლებენ, თუმცა ძლიერებიც განწირულები არიან ნაადრევად აღსრულებისთვის. მაგრამ ამ უკანასკნელთ მოასწრეს, ერთიანად შეესრუტათ ეს ყველაფერი.

…ასეთ დროს ერთმანეთში გადაედინება წარსული და აწმყო, მხატვრული თუ რეალური სინამდვილე, წარმოსახვა თუ სიცხადე…

გურამი და ირინა ცხოვრობენ მეთევზეებთან, ზღვაზე, როგორც არქაულ, პრეისიტორიულ წარსულში ადამი და ევა ან ქრისტეს საუკუნეში მეთევზე-მოციქულები. ეს სისავსე საშიშია, სანამ ფატალური გახდებოდეს და მთავარი გმირი თვითონვე გრძნობს ამას: „როდემდე უნდა გაგრძელდეს ასე, ამაზე მეტი სიყვარული აღარ შეიძლება, არც მეტი კმაყოფილება და სიმშვიდე, ღმერთო ჩემო, ნუთუ, მუდმივად უნდა იყოს ასე, ეს გაზაფხული, სხვა გაზაფხულებიც, სულ ბოლომდე, ბოლო მაღელვებს ძალიან. ნუთუ, უნდა დავბერდეთ ირინკა და მე ერთად და მორჩა“ (208); – თუმცა ასეთ დროს ან სიგიჟე დგება, როგორც ვან გოგთან, ან – სიკვდილი! მოთხრობის გმირი შეშლილობის ზღვარზეა; გურამ რჩეულიშვილიც კი არ დაბერებულა, მარად ბიჭად დარჩა!…

თუმცა, სანამ ცოცხალია, ამ სიმძაფრისაგან მალევე იცლება, სხვაგვარად „გადაიწვებოდა“: „მე თვითონ არ ვიცი, რა მომდის, თითქოს უკვე ამოვწურე ჩემი სურვილი, ზედმეტად შევეჩვიე ირინკას… თითქმის უბედურად და სულ მარტო ვგრძნობ თავს, ცოტათი გავიხსენე ჩემი ნაწერები, ესკიზები და თავი მივანებე, არაფრის სურვილი აღარ მაქვს… ღმერთო ჩემო, სადამდე!“ (209) – ეს გურამის „ცნობიერების ნაკადია“, თუმცა ესაა სამანიც, რომელსაც ითხოვდა („ჩემი თავიც მეუცხოება“).

„ვინც გიყვარს, მასთან ერთად ყველაფერი ადვილია“, ამბობს გურამი… და ყველაფერი ძნელად განსაცდელი, დავძენ თქვენი მონა-მორჩილი.

„ხმები უხმობამდე საშიში ხდებიან“(216) – აქვეა გურამ რჩეულიშვილის ნაწინასწარმეტყველები საკუთარი სიკვდილის სცენა: „მივცურავ, ვიცი, რომ ეს ბოლო ცურვაა ჩემი, ზღვა დიდია და სტუმართმოყვარე, მისი გული შორს არის, მეც მისკენ მივცურავ, თვალები აღარ მჭირდება, ვხუჭავ… ხელები მოძრაობენ ჩვეულებით, მოდუნებულები, შემდეგ აღარ მოძრაობენ, ისინი ჩერდებიან, ჰაერი აღარა მყოფნის, რაღაც მყარს ვებჯინები – აქ მთელი საუკუნე ვაპირებ ცხოვრებას, ეს მყარი – ზღვის ფსკერია…“(217); ძნელია გაარჩიო, ვეღარ გრძნობ მკითხველი, სად მთავრდება მწერლის წარმოსახვა და სად იწყება ნაწინასწარმეტყველები, ულმობელი სიმართლე საკუთარი აღსასრულისა!

არავისი ბრალი არ არის ეს სიცოცხლე!

არავისი ბრალი არ არის ეს სიკვდილი!

„ნათესავი წარვალს და ნათესავი მოვალს, და ქვეყანა ჰგიეს უკუნისამდე“…

ციტატები წიგნიდან „მე-20 საუკუნის ქართული მოთხრობის ანთოლოგია“, გია ქარჩხაძის გამომცემლობა, 2007