ქართულენოვანი სკოლები აზერბაიჯანში -ისტორიული ექსკურსი და დღევანდელობა

საქართველოს საზღვრებს მიღმა არსებული ქართულენოვანი სკოლები ორ ჯგუფად შეგვიძლია დავყოთ. პირველ ჯგუფს მიეკუთვნება ფორმალური საგანმანათლებლო დაწესებულებები – სრული ზოგადსაგანმანათლებლო ციკლის მქონე სკოლები, რომლებშიც სწავლა მთლიანად ან ნაწილობრივ მიმდინარეობს ქართულ ენაზე და გაიცემა იმ სახელწიფოს სტანდარტის ზოგადი განათლების დამადასტურებელი სერტიფიკატი/ატესტატი. ასეთი სკოლების უმრავლესობა სწორედ აზერბაიჯანში, კახის, ზაქათალისა და ბელაქანის რაიონებშია თავმოყრილი. რამდენიმე ქართულენოვანი სკოლაა რუსეთის ფედერაციაშიც, მაგალითად, ვლადიკავკაზში აკაკი წერეთლის სახელობის ქართულენოვანი სკოლა, დაარსებიდან  130 წელზე მეტს ითვლის. მეორე ჯგუფს მიეკუთვნებიან არაფორმალური საგანმანათლებლო დაწესებულებები – ძირითადად, საზღვარგარეთის ქვეყნების ქართულ სათვისტომოებთან არსებული საკვირაო სკოლები, სადაც გარკვეული პერიოდულობით მიმდინარეობს მეცადინეობები, მათ შორის დისტანციური სწავლების პრინციპით.

აღმოსავლეთ საქართველოს ისტორიული მხარე – ჰერეთი, შემდგომში საინგილოდ წოდებული, ოდითგანვე მნიშვნელოვან როლს ასრულებდა წერა-კითხვის გავრცელების თვალსაზრისით. ფეოდალურ საქართველოში სწავლას-განათლებას დიდი ყურადღება ეთმობოდა. საგანმანათლებლო კერებიდან, რომელთა უმრავლესობა ეკლესია-მონასტრების ბაზაზე იყო შექმნილი, პერიფერიებში რელიგიური სწავლების გასაძლიერებლად და მოსახლეობისათვის წერა-კითხვის შესასწავლად ინტენსიურად იგზავნებოდნენ საეკლესიო მოღვაწეები. სოფ. კაკში (თანამედროვე კახი) არსებობდა გადამწერთა სკოლა, საიდანაც ჩრდილოეთ კავკასია მარაგდებოდა ხელნაწერი წიგნებით. ერთიანი საქართველოს დაშლისა და ცალკეულ სამეფო სამთავროებად დაყოფის, სპარსელებისა და ლეკების გაუთავებელი შემოსევების შედეგად საგანმანათლებლო კერები ნელ-ნელა მოიშალა და განადგურდა.

სამრევლო სკოლებისა და ზოგადად განათლების ხელახალი აღორძინება ამ მხარეში, XIX საუკუნის მეორე ნახევარში „კავკასიაში მართლმადიდებლური ქრისტიანობის აღმდგენი საზოგადოების“ თაოსნობითა და დაფინანსებით იწყება. ამ პროცესის ერთ-ერთი ხელმძღვანელი მღვდელმოწამე მიხეილ ყულოშვილი იყო. 2018 წელს კახში პირველი სასწავლო დაწესებულების გახსნიდან 150 წლის  იუბილე აღნიშნეს.

XIX  საუკუნის მიწურულსა და XX საუკუნის დასაწყისში „ქართველთა შორის წერა-კითხვის გამავრცელებელი საზოგადოების“ ძალისხმევითა და ადგილობრივი პატრიოტების თაოსნობით ქალთა და ვაჟთა სამრევლო სკოლები გაიხსნა ქართველებით კომპაქტურად დასახლებულ სოფლებში: ალიბეგლოში, ქოთოქლოში, მეშაბაშში, ყორღანში (ამ სოფელში დღეს ორიოდე ქართული ოჯახი ცხოვრობს). თუმცა, აღნიშნულ სკოლებს, მაშინაც აწუხებდათ რიგი პრობლემები. სოფელ კაკის ქართული სკოლის მასწავლებელი გრ. აფშინაშვილი 1918 წელს საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის განათლების მინისტრს აუწყებდა ხელფასის შემცირებისა და ამ მიზეზით სკოლებიდან მასწავლებლების წასვლის შესახებ.

ამიერკავკასიაში წითელი არმიის შემოჭრისა და იძულებით გასაბჭოების შემდეგ საინგილოში არსებული ქართული სკოლები საბჭოთა აზერბაიჯანის საზოგადოებრივი განათლების კომისარიატს დაექვემდებარა. საბჭოთა პერიოდში ქართული სკოლები აშენდა და გაიხსნა ზაქათალის რაიონის სოფელ მოსულში, დაბა ალიაბადში და ბელაქანის რაიონ სოფელ ითითალაში.

დღეს კახის, ზაქათალისა და ბელაქანის რაიონებში 7 ქართულენოვანი სკოლა და აზერბაიჯანულენოვან სკოლებში 4 ქართული სექტორი მოქმედებს. საბჭოთა კავშირის დაშლამდე, დაბა ალიაბადში (ისტორიული ენისელი), ოთხი ქართულენოვანი სრული საშუალო სკოლა არსებობდა, თუმცა სამი მათგანის შენარჩუნება ვერ მოხერხდა და აზერბაიჯანულენოვან სკოლებად გადაკეთდა. დაბაში, სადაც მოსახლეობის თითქმის 90% ეთნიკური ქართველია მხოლოდ ერთი სექტორი შემორჩა.

ორიოდე სიტყვით მინდა შევეხო დღეს არსებულ ზოგად ეთნიკურ სურათს, რომელიც გვაქვს კახის, ზაქათალისა და ბელაქანის რაიონებში. ქართველები კომპაქტურად ცხოვრობენ როგორც რაიონულ ცენტრებში, ასევე მიმდებარე სოფლებში. აზერბაიჯანში მცხოვრები ქართველების  რაოდენობის დასახელება არ შემიძლია, რადგან ზუსტი სტატისტიკური მონაცემები არ მაქვს.  სამაგიეროდ, შემიძლია ზუსტად გითხრათ, რომ თვალსაჩინოა ეთნიკურად ქართველი მოსახლეობს რაოდენობის შემცირება, რაც გამოწვეულია ახალგაზრდების აქტიური მიგრაციით საქართველოში (ერთ-ერთი მაგალითი ხომ მე თვითონ ვარ).

უშუალოდ ქალაქ კახში ფუნქციონირებს კახისთავის N1  სრული საშუალო და კახ-ინგილოს სრული საშუალო სკოლები და ინტერნაციონალური სკოლის ქართული სექტორი. კახისთავის N1 სრული საშუალო სკოლაში კონტინგენტი ისე შემცირდა, რომ მისი კახ-ინგილოს სკოლასთან გაერთიანების საკითხი რამდენჯერმე დადგა დღის წესრიგში. ადგილობრივი მოსახლეობა ამის წინააღმდეგ წავიდა, რამაც შესაბამისი შედეგი გამოიღო.

სრული საშუალო (ქართულენოვანი) სკოლებია კახის რაიონის სოფლებში: ქოთოქლოში, ალათემურსა და ალიბეგლოში (ძველი სახელწოდება ქათმის ხევი), ხოლო მეშაბაშში აშენებული ახალი სკოლა ცხრაკლასიანია.

სოფელ ალიბეგლოს სკოლა შოთა რუსთაველის სახელს ატარებს (სწორედ აღნიშნული სკოლა დავამთავრე 2006 წელს). წლების განმავლობაში სკოლა სავალალო მდგომარეობაში იყო. 2018 წლის ოქტომბერში, აზერბაიჯანის პრეზიდენტის ბრძანებით, 216 მოსწავლეზე გათვლილი ახალი სკოლის ასაშენებლად 1 მილიონი აზერბაიჯანული მანათი გამოიყო. სკოლის მშენებლობა უკვე დასასრულს მიუახლოვდა. 16 სექტემბერს ალიბეგლოში მცხოვრები ეთნიკური ქართველები ახალ, ულტრათანამედროვე სკოლაში გააგრძელებენ სწავლას.

საბჭოთა კავშირის დაშლისა და საქართველოსა და აზერბაიჯანის მიერ დამოუკიდებლობის დაბრუნების შემდეგ,  ქართულენოვანი სკოლები და სექტორები საქართველოს განათლების სამინისტროს მიერ მარაგდებოდა სახელმძღვანელოებითა და სასწავლო პროგრამებით. ჩემი მოსწავლეობის პერიოდში, თითქმის ყველა სახელმძღვანელო საქართველოში იყო დაბეჭდილი. გამონაკლისს წარმოადგენდა სახელმწიფო ენისა და  აზერბაიჯანის ისტორიის წიგნები. მიდგომა 2008 წლის შემდეგ შეიცვალა. სახელმძღვანელოები აზერბაიჯანში დაბეჭდილი ქართულენოვანი წიგნებით ჩანაცვლდა. აქვე დავძენ, რომ კარგი იქნება, თუ ქართველი ექსპერტები ჩაერთვებიან აზერბაიჯანში ქართულენოვანი სახემძღვანელოების მომზადების პროცესში ისევე, როგორც მისაღებია საქართველოში დასაბეჭდ აზერბაიჯანულენოვანი სახელმძღვანელოების მომზადებისას აზერბაიჯანელი ექსპერტების ჩართვა.  ბევრი მასწავლებელი ჩივის სახელმძღვანელოებში გაპარულ ხარვეზებზე და უზუსტობებზე. ამ პროცესსში ექსპერტების ჩართვა აღმოფხვრის ამ პრობლემებს.

დღეს აღნიშნულ სკოლებში/სექტორებზე მხოლოდ ქართული ენის (დედა-ენის) სახელმძღვანელოების მიწოდება ხდება საქართველოს მხრიდან.  ბოლოს ქართული მხარის მიერ, დამხმარე წიგნებისა და ლიტერატურის ოფიციალურად ჩატანა 2013 წელს საქართველოს პრეზიდენტის სარეზერვო ფონდიდან გამოყოფილი დაფინანსების ფარგლებში მოხერხდა (ამ პროცესის უშუალო მონაწილე ვიყავი. 2012 წელს გვქონდა შეხვედრა განათლებისა და მეცნიერების მინისტრ გიორგი მარგველაშვილთან, რომელიც წიგნების ჩატანის მომენტში უკვე საქართველოს პრეზიდენტი იყო).

ჯერ კიდევ მოუწესრიგებელი ინფრასტრუქტურა, დამხარე სახელმძღვანელოებისა და სკოლის ბიბლიოთეკებში კლასგარეშე ლიტერატურის მცირე რაოდენობა, მასწავლებელთა კვალიფიკაციის პრობლემა, ქართულ სკოლებში მოსწავლეების რაოდენობის შემცირება – ეს ის ჩამონათვალია, რომელიც აზერბაიჯანში მოქმედ ქართულენოვან სკოლებს და სექტორებს აწუხებთ. განსაკუთრებით რთული პრობლემებია ზაქათალასა და ბელაქნის რაიონებში მოქმედ სექტორებზე, რადგან, სახელმძღვანელოების პრობლემასთან ერთად, თვალსაჩინოა სწავლების დაბალი ხარისხი, რის გამოც ადგილობრივებს შვილები პირველივე კლასიდან აზერბაიჯნულ სექტორზე შეჰყავთ. შედეგად თანდათან იკლებს მოსწავლეთა რაოდენობა ქართულენოვან სექტორზე.

აზერბაიჯანში მოქმედი ქართულენოვანი საგანმანათლებლო დაწესებულებები ერთგვარი მარგალტია და მას სათანადო გაფრთხილება და მოვლა-პატრონობა სჭირდება. საუკუნეებისა და წლების მანძილზე ამ სკოლებში არაერთი პატრიოტი აღიზარდა. დღესაც უამრავი გულანთებული ახალგაზრდა სწავლობს და იკვლევს გზას წარმატებული მომავლისკენ.

საქართველო და აზერბაიჯანი სტრატეგიული პარტნიორები და მეგობარი სახელმწიფოები არიან. ორივე ქვეყანა ჩართულია ერთობლივ პროექტებში, ეკონომიკურ თუ სამხედრო პროგრამებში. მჯერა, რომ დიპლომატიური ურთიერთობების გააქტიურებით, მოლაპარაკებითა და შეთანხმებით შესაძლებელია აზერბაიჯანში არსებული ქართულენოვანი სკოლების გაძლიერება და არსებული პრობლემების გადაჭრა.

გამოყენებული ლიტერატურა და რესურსები:

1. ისტორიული ექსკურსი – ზ. ედილი „საინგილო“, თბილისი, 1997
2. თემურ სუყაშვილი, სამაგისტრო ნაშრომი „ზაქარია ედილი საინგილოს მკლევარი“, თბილისი, 2013
3. ვლადიკავკაზში საუკუნე-ნახევრის წინ აშენებული ქართული სკოლა დღესაც ფუნქციონირებს – https://gza.kvirispalitra.ge/qveyana/istoriis-labirinthebi/3835-vladikavkazshi-saukune-nakhevris-tsin-ashenebuli-qarthuli-skola-dghesac-funqcionirebs.html
4. მიხეილ ყულოშვილი და სკოლის დაარსება სოფელ კაკში – https://m.geotimes.ge/news.php?news_id=25948
5. კაკში ქართული სკოლის დაარსების 150 წლის იუბილე – https://heretissaxli.000webhostapp.com/index.php?p=16
6. 1918 წლის მოხსენება საინგილოს სკოლებისათვის 20 250 მანეთის გადადების შესახებ – https://society.iliauni.edu.ge/persons/article/12527
7. საქართველოს ელჩი საინგილოში და ქართველთა პრობლემები – https://ufleba.ge/index.php?do=fullmod/news&id=1291&mid=7
8. ფოტო: კახისთავის N1 სრული საშუალო სკოლა – https://www.facebook.com/კახისთავის-N_1-სრული-საშუალო-სკოლა-229281861086158/
9. ჰერეთში, ალიბეგლოს ქართული სკოლის ასაშენებლად ალიევმა მილიონიანი დაფინანსება გამოყო – https://intermedia.ge/სტატია/105451-ჰერეთში-ალიბეგლოს-ქართული-სკოლის-ასაშენებლად-ალიევმა-მილიონიანი-დაფინა/19/
10. 2008 წლის შემდეგ პირველად საინგილოში სკოლებს ქართული სახელმძღვანელოები გადაეცა – https://ufleba.ge/index.php?do=fullmod/news&id=1291&mid=7