ამ წერილს არ დავწერდი, რომ არა ის ფეისბუქმომხმარებლები, რომლებიც თავიანთი პოსტებით მიზანმიმართულად ავრცელებენ სიცრუეს. დადებენ რომელიღაც საბავშვო ლექსს, თითქოს აქედან იწყებოდეს ერის დაღუპვა და იწყება ქილიკი, მასხრობა, ენაკვიმატობა. ეშმაკსაც წაუღია ეს ფეისბუქპოსტები, რაზეც უნდა, იმაზე იხალისონ, სხვა საქმე თუ არა აქვთ, რატომ უნდა დავხარჯოთ მათზე დრო, მაგრამ ამ ფეისბუქპოსტების ტირაჟირებით სხვა ფეისბუქმომხმარებლები უარყოფით განწყობას ქმნიან საზოგადოებაში. ისეთი შთაბეჭდილებაა შექმნილი, თითქოს რაღაც ჯგუფი ახალი თაობის დეგრადირებით უბადრუკი საზოგადოების შექმნას ცდილობს. არადა, არც ასეა საქმე და დროულად თუ არ გაეცა ამ პოსტების ავტორებს პასუხი, მერე ძნელი გასარკვევი გახდება, ვინ მტყუანია და ვინ მართალი. თანაც ჩემთვის მთავარი ის უფროა, რომ ამ ფეისბუქპოსტების ქვეშ ისეთი უშვერი სიტყვებით ილანძღებიან მომხმარებლები, პოსტში ციტირებული საბავშვო ლექსების „სამარცხვინო“ და „უხამსი“ სიტყვები გავიწყდება და ფიქრობ, ნეტა, რომელი უფრო საშიშია, უხამსად შერაცხული ლექსები თუ ასეთი უწმაწური კომენტარები? მეც რომ ხელი არ შევუწყო ამგვარი საიტების პოპულარიზაციას, ამ წერილში საგანგებოდ არ მივუთითებ მათ მისამართებს. მათ შემქმნელებს კი საბავშვო პოეზიის რამდენიმე თავისებურებასთან ერთად მოკრძალებით შევახსენებ იოანე პეტრიწის პერიფრაზირებულ წუხილს: „ორი მიზეზით მერჩიან ქართველები – 1. იმიტომ რომ უვიცები არიან; 2. იმიტომ რომ არ იციან, რომ უვიცები არიან“. იმედს ვიტოვებ, რომ იმათ, ვისაც ამ წერილით მივმართავ, სწორედ უვიცობით მოსდით ის, რასაც აკეთებენ (თანაც უვიცმა არც იცის, რომ უვიცია, თორემ ხომ შეეცდებოდა, რამენაირად გამოესწორებინა თავისი უვიცობა) და არ მინდა, მათი საქციელის უკან სხვა უფრო დიდი ბოროტება დავინახო.
მოდით, საბავშვო პოეზიის თავისებურებებზე საუბარი გამოსაჯავრებლებით დავიწყოთ. იმიტომ, რომ ხალხური პოეზიის ეს ჟანრი საზოგადოებაში საკმაოდ წინააღმდეგობრივ მოსაზრებებს ბადებს: თუკი ისე გაიზარდეთ, რომ უკვე გადაგავიწყდათ ბავშვობაში ეზოში თამაშისას გაგონილი ლექსები და მრავალი წლის შემდეგ მიუბრუნდებით ფოლკლორული კრებულების იმ ტომებს, რომლებშიც საბავშვო პოეზიის ნიმუშებია შესული, სახტად დარჩებით, როცა მასში გამოსაჯავრებლებს და ათასგვარ „სისულელეს“ აღმოაჩენთ. შეგახსენებთ, გამოსაჯავრებლები ლექსების სახელწოდებით ის ლექსებია გაერთიანებული, საკუთარ სახელებთან რომაა გარითმული დამამცირებელი კონოტაციის მქონე სიტყვები: „პეტრე, პავლე, ივანე, რატომ დაიგვიანე? აბანოში ვიყავი, ცხვირი გავიპრიალე“ ან „ლადო, ბადო, კვერცხი დადო“ ან „ილო, ბილო. იატაკის ტილო“ და სხვ. ახლა წარმოიდგინეთ, როგორ შოკს მიიღებს თაობა, რომელიც გადაფურცლავს ფოლკლორულ კრებულებს და რომელსაც ეს ლექსები კი არ დაავიწყდა მარტო, ისიც დაავიწყდა, რომ ბავშვებს გართობა უყვართ და „სისულელეები“ ამხიარულებთ. ამაზე უარესი ისაა, რომ ამ თაობას ხშირად ისიც აღარ ახსოვს, რომ ოდესღაც თვითონაც კარგად ერთობოდა და მხიარულობდა ამგვარი „სისულელეებით“. აი, ამ თაობას მინდა მივმართო: ხალხო, დაანებეთ თავი საბავშვო პოეზიას! საბავშვო პოეზიას ბავშვები ქმნიან და მათ კრეატიულ უნარებს წახალისება სჭირდება. დღეს თუ საკუთარი სახელებით ირთობენ თავს, ეს იმას კი არ ნიშნავს, რომ მათ ამოჩემებული აქვთ რომელიღაც სახელი, ეს იმას ნიშნავს, რომ ისინი სიტყვებით თამაშში ვარჯიშობენ და სიტყვების მუსიკალურ მხარეს აკვირდებიან. ბავშვს, შესაძლოა, ეწყინოს, როცა მის სახელზე ხუმრობენ, მაგრამ მერე მიხვდება, რომ მან საპასუხო ლექსი უნდა შეთხზას გამჯავრებლის საკუთარ სახელზე. ასეთი პაექრობა ბულინგისკენ კი არ მოუწოდებს პატარებს, ეს ლექსები ბავშვებს სიტყვებით თამაშს ასწავლის. სიტყვებით უწყინარი თამაში ხანდახან სათამაშოებით თამაშზე სასარგებლოა, დამიჯერეთ. იმიტომ, რომ „Sticks and stones may break my bones but names can never hurt me“ (:ჯოხები და ქვები ძვლებს დამიმტვრევენ, სახელები კი ვერაფერს მატკენენ“). თუმცა ეს გამოთქმა, რომელიც ინგლისურენოვან ქვეყნებშია პოპულარული, არგუმენტირებული ესეების სათაურებად აქციეს, რადგან ნამდვილად ღირს იმ თემაზეც დაფიქრება, რამდენად შეიძლება ატკინოს გული და მოუშუშებელი ჭრილობა მიაყენოს ბავშვის ფსიქიკას გამოსაჯავრებელმა სიტყვებმა. როცა გამოსაჯავრებელ ლექსებზე ვსაუბრობ, რა თქმა უნდა, მე უწყინარ ხუმრობებს ვგულისხმობ და არავითარ შემთხვევაში არ გავამართლებ ძალადობას და აგრესიას არანაირი, მათ შორის, არც ვერბალური ფორმით. ბავშვების მიერ შექმნილი ვერბალური მასალა, პოეზია, თუნდაც გამოსაჯავრებლები კი მკვლევრებისთვის მეტად საინტერესო ჟანრია და დაუშვებელია მისი აკრძალვა, რადგან მასზე დაკვირვება უამრავ სიურპრიზს სთავაზობს საკითხით დაინტერესებულ მკვლევრებს.
ენიგმური მხატვრული ხერხები: გახსოვთ, მაყვალა მრევლიშვილის ლექსი, რომელშიც კურდღელი ცაში გალობს? დიდი გამჭრიახობა არ სჭირდება მკითხველს, ამ ლექსში შეუსაბამობები რომ შენიშნოს. ვინ არ იცის, რომ კურდღელი ცაში ვერ იგალობებს და რომ ცაში ტოროლა გალობს? მაგრამ ეს ლექსი საბავშვო პოეზიის ერთ-ერთი საუკეთესო ნიმუშია. რატომ? იმიტომ, რომ პირველ რიგში პატარა მკითხველს დაკვირვებას ასწავლის. თუკი პატარა მსმენელი ყურადღებიანი არაა და ლექსის დასაწყისი გამორჩა, იფიქრებს, რომ ლექსი სისულელეებზეა. მაგრამ, როგორც კი გააცნობიერებს, რომ ეს ამბავი არაკის კატეგორიას მიეკუთვნება, მაშინვე დაულაგდება ყველაფერი – არაკებში ხომ ცხოველები ლაპარაკობენ და ადამიანებივით იქცევიან. განა დიდი განსხვავებაა მოლაპარაკე ცხოველებსა და მოგალობე კურდღელს შორის? ერთიც და მეორეც აბსურდის სფეროდან იქნებოდა, რომ არა ის ჟანრი, რომელიც მათ აერთიანებს. როცა ბავშვობაში ასეთ „აბსურდულ“ პოეზიას ვეჩვევით, მერე უკვე არც უფრო სერიოზული ჟანრების გაგება გვიჭირს. მაგალითად, მოსწავლეს გაუჭირდება გაიგოს გალაკტიონის „მესტიის ხიდი“, რომელშიც ჭიანჭველები აგებენ ციხეს, თევზები მინდვრად დადიან, თაგვები კატებს აჭრიან თავებს, თხას მატყლს სთხოვს ცხვარი, ბეღურა ორბს დასდევს, მგლები ცხვრებს მწყემსენ. როგორც ნესტან სულავა ერთ-ერთ წერილში მიიჩნევს, ენიგმატური ხერხი ჭეშმარიტების შეცნობის საუკეთესო საშუალებაა, რადგან სამყარო, რომელიც ურთულესი ფენომენია და მისი ჰარმონიის აბსოლუტური წვდომა ადამიანისთვის შეუძლებელია, შებრუნებულად მისი გაგება ზოგჯერ უფრო ადვილი და გასაგებია. ამ მოვლენას არისტოტელე ენიგმას, ხოლო დიონისე არეოპაგელი აპოფატიკას უწოდებსო. ნესტან სულავას მოხმობილი მაგალითები ენიგმურ მხატვრულ ხერხებზე ლიტერატურას ცდება და მკითხველს ბოსხის, ბრეიგელის, კრანახის ფერწერული ტილოების ენიგმებსაც განუმარტავს, თუმცა ქართული ლიტერატურის მასწავლებლებისთვის არანაკლებ საინტერესო უნდა იყოს ხალხური ლექსების „ბიბა“, „საბრალო დედაბრისასა“, იაკობ გოგებაშვილი დედა ენაში მოტანილი „მართალია?“-ს ანალიზი ამ კონტექსტში და ასევე დემეტრე მეფის შიო მღვიმელისადმი მიძღვნილი იამბიკო: „ცასა ბეწვითა ეკიდა, ვნახე კაცი და მასვე კაცს შუბის წვერს ედგნეს დარბაზნი, მუმლსა ზედა ძდა, ინდორს სდევდა ქურციკთა და ზღუასა მოარბევდა ცხენითა და ესრეთ ღაღადებდა: „ღმერთო, შენ კურთხეულ ხარ“. თუკი ბავშვობაში ნელ-ნელა არ მივაჩვევთ ბავშვებს ჟანრის ფარგლებში ენიგმური მხატვრული ხერხების გაგება-ამოცნობას, ასაკში შესულს გაუჭირდება სერიოზული ლიტერატურის ენიგმატური, ალეგორიული, მეტაფორული ანალიზი და, ვინ იცის, ეგებ ხვალ ჰაგიოგრაფიულ თხზულებებში აღწერილ სასწაულებსაც დაცინვა დაუწყოს, რადგან ვერ მიხვდეს, რომ ლიტერატურული ტექსტების წვდომისას ჟანრის კანონების გათვალისწინება უმთავრესია.
„ცუდი“ ლექსები: ცუდი ლექსების ჩამოთვლა შორს წაგვიყვანდა. ცუდი ლექსები, რა თქმა უნდა, არც უნდა წავუკითხოთ და არც უნდა წავაკითხოთ ბავშვებს. მაგრამ ხანდახან ლიტერატურაში განსხვავებული ტიპის ცუდი ლექსები გვხვდება და ისინი ცუდი მაშინაა, როცა მათ კონტექსტიდან ამოვგლეჯთ. თუნდაც გავიხსენოთ „ფისიმინდას“ ლექსი (აქვე გავიხსენებდი მოთხრობას „ვინ უქნა თავზე თხუნელას“, რომლის თარგმნამ და გამოცემამაც დიდი აჟიოტაჟი გამოიწვია ჩვენს საზოგადოებაში). ეს ლექსი ფეისბუქის მომხმარებლისთვის ბავშვების დეგრადირების ნიმუშად იქცა. არადა, დამიჯერეთ, ეს ლექსი სწორედ ბავშვების ლიტერატურული გემოვნების განსავითარებლადაა შექმნილი და, თუ მას კონტექსტიდან არ ამოვგლეჯთ, მივხვდებით, რომ მასში არაფერია საგანგაშო. მით უმეტეს, არ ღირს პანიკის ატეხა იმაზე, როცა ვიცით, რომ ავტორიც ასხვავებს კარგსა და ცუდ ლექსებს. 2012 წელს ერთ-ერთმა გამომცემლობამ დაბეჭდა მარიამ წიკლაურის „ანბანის სამეფოში“, რომელიც ერთგვარი ზღაპარია. ამ ზღაპრის პერსონაჟები მათ სამეფოში წერა-კითხვის შესასწავლად მოსულ ბავშვებს თავგზას უბნევენ, სიზარმაცის კანფეტებს აჭმევენ და ლექსებს ასწავლიან. ეს ლექსები ცუდი ლექსებია. და ამ ცუდი ლექსების გარეშე ეს სამეფოც და წიგნიც დაკარგავდა მომხიბვლელობას. როგორც ყველა ზღაპრის ბოლო, ამ ზღაპრის ბოლოც კეთილია. ჰოდა, ახლა მითხარით, რატომ უნდა ამოვგლიჯოთ გამიზნულად შექმნილი ცუდი ლექსი და შევასაღოთ მკითხველს, როგორც ბავშვების დეგრადირებისთვის შეთხზული ლექსი?
ახლა უკვე სხვაგვარად შევხედოთ საკითხს. ხომ წარმოგიდგენიათ, როგორი საწყენია, როცა ფეისბუქის პოსტებში ჩემ მიერ ზემოთ განხილული ლექსები ყოველგვარი კონტექსტის მითითების გარეშე ვრცელდება. ამ პოსტების ავტორები აღშფოთებულები მიმართავენ ხან განათლების სამინისტროს, რომლის ერთადერთი „საზრუნავიც“ ახალი თაობის დაღუპვა გამხდარა, ხანაც საზოგადოებას, რომელიც ხმალამოღებული უნდა ეკვეთოს მტერს – ლექსების ავტორებს და მერე მიუბრუნდეს მათ წიგნებს, დაწვას, გაანადგუროს ჩვენი მომავალი თაობის გასარყვნელად შექმნილი ლექსები. ცხადია, როდესაც თომას მანის პროზასა და ჯორჯ გორდონ ბაირონის პოეზიაზე გაზრდილი თაობა ამ საბავშვო ლექსების საზარელ-მომაკვდინებელ სტრიქონებს ფეისბუქზე წაიკითხავს, განგაშის ზარს ჩამოჰკრავს და აღშფოთებულ კომენტარებს დაწერს პოსტის ქვეშ, როგორ მიზანმიმართულად ცდილობს ხელისუფლება, გემოვნება გაუფუჭოს მათ შვილებს და საზეიმო ფიცს დადებს, რომ ის არავითარ შემთხვევაში არ წაუკითხავს თავის შვილს ამ დამღუპველ ლექსებს. კი ბატონო, ნუ წაუკითხავთ, ეს თქვენი ნებაა, რას წაუკითხავთ და რას ასწავლით თქვენს შვილებს. არავინ გაძალებთ, იყიდოთ ის საბავშვო წიგნები, რომლებიც თქვენს დახვეწილ გემოვნებაში არ ჯდება. მაგრამ მოიხმეთ მედიაწიგნიერების ელემენტარული უნარები, კეთილგონიერება და ნუ ავრცელებთ ჭორებს, თითქოს რაღაც დიდი შეთქმულების მონაწილეები იყვნენ გამომცემლები და თქვენი შვილების გასახალისებლად დამაშვრალი ავტორები.
ახლა კი ამ წერილს ერთი ენიგმით დავასრულებ და თომას მანის პროზასა და ჯორჯ გორდონ ბაირონის პოეზიაზე აღზრდილ თაობას კონტექსტიდან ამოგლეჯილ ლექსს შევთავაზებ. აბა, გამოიცანით, ვისი მზაკვრული ჩანაფიქრი და ინტერესები იკვეთება ამ ყოვლადუხამსი სტრიქონების უკან:
„ქვეშაფსია, ქვეშაჯვია,
ქვეშა გცვივა უკანაც,
აგრუხუნებ, აბრუხუნებ,
არუხრუხებ უკანალს.
მთვრალო, მყრალო, ვაჰ, საწყალო,
გნახავ უსმელ-უჭმელსა,
სრსვილი, ჭირი, გასაჭირი,
გჭირდეს გამოუსმელსა“
ყოჩაღ თქვენ, ვინც ერთი წაკითხვით გამოიცანით მეთექვსმეტე საუკუნეში მოღვაწე გენიალური ფრანგი ავტორის სატირულ რომან-დილოგიაში ჩართული ლექსი და, თუ იპოვეთ ის შეცდომები, რომლებიც, ჩემდა უნებურად დავუშვი ციტირებისას, არა უშავს, რადგან ეს სტრიქონები ბავშვობაში შემომეზეპირა, როცა ჟურნალ „საუნჯეში“ ამოვიკითხე და ახლა იმდროინდელ მეხსიერებაში ჩაბეჭდილს ვენდე.
თქვენ კი, ვინც ვერ გამოიცანით ამდენი მინიშნების მერეც, რასთან გაქვთ საქმე, უმორჩილესად გთხოვთ, ეს ლექსი მაინც არ გაავრცელოთ, როგორც მიზანმიმართული კამპანიის ნაწილი, თორემ მერე, როდესაც უვიცობაში გამხელენ, სირცხვილით თავს ვეღარ გამოყოფთ განათლებულ საზოგადოებაში…
