როცა მასწავლებლად ვმუშაობდი, ოჯახური ძალადობის მსხვერპლი ბევრი მოსწავლე მყავდა. მაშინ არც კანონი არსებობდა, არც ამდენი ინფორმაცია მოიპოვებოდა ოჯახში ძალადობასა და მის შედეგებზე და ძალიან ძნელი იყო ზოგიერთ მშობელთან ურთიერთობა. ძნელი იყო მათთვის იმის ახსნა, რომ გალახული ბავშვი უკეთ არ სწავლობს, რომ მშობლის მოვალეობაა, შვილი სკოლაში ატაროს, რომ დედამ შვილი ექსკურსიაზე უნდა გაუშვას და. ა. შ.
ყველაზე მძაფრი მოგონება პირველი დღეებიდან გამომყვა. ზოგი ბავშვი, როცა ვუახლოვდებოდი, თავზე ხელს იფარებდა, დარტყმას ელოდა. წლებია გასული და ხანდახან ახლაც მესიზმრება ერთ-ერთის მამა – დიდი, უზარმაზარი მამაკაცი, რომელიც დამემუქრა, თუ არ გაჩერდები, მოგკლავ, ორჯერ ვარ ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში ნაწოლი, არც კი დამიჭერენო. რას ვთხოვდი? იმას, რომ შვილი სკოლაში ეტარებინა. არც მოვუკლავვარ და არც ფიზიკურად შემხებია, ბავშვმაც მეტ-ნაკლებად დაიწყო სკოლაში სიარული, მაგრამ ამას წინათ ავტობუსში შემხვდა და ისე შემეშინდა, სასწრაფოდ ჩამოვედი. მაშინ იმ პატარა გოგონას ბედი მაიძულებდა, მამაცი ვყოფილიყავი, თორემ ისე ძალიანაც მშიშარა ვარ.
თავისთავად ცხადია, მოძალადეები მასწავლებლებიც არიან და თვითონ ბავშვებიც, მაგრამ ალბათ ახლაც რამდენი მასწავლებელი იბრძვის თავისი მოსწავლეების უფლებებისთვის, ოღონდ ახლა კანონი მათ მხარესაა და როცა ძალადობა მკვეთრადაა გამოხატული, თავისუფლად შეუძლიათ, დაიხმარონ სახელმწიფო.
ქართულის მასწავლებლებს სხვა იარაღიც აქვთ, ნაკლებად ბასრი, მაგრამ ეფეტური. ესაა ლიტერატურა. ხელოვნებას შესწევს ძალა, დაეხმაროს ადამიანს და ირიბად ნათქვამი, მხატვრული სიმართლით, რომელიც ხშირად პირდაპირ დიდაქტიკაზე მჭრელია, დაანახოს ბავშვს გამოსავალი, მისცეს ბიძგი, შეუმსუბუქოს მარტოობა, დახმარების თხოვნა გააბედვინოს.
ერთ-ერთი ასეთი წიგნია „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი”.
ამერიკული ლიტერატურა მარკ ტვენით იწყება. რაღა თქმა უნდა, ამერიკელებს მანამდეც ჰყავდათ დიდი მწერლები, მაგრამ მათი შემოქმედება ინგლისური კულტურის ნაწილი უფრო იყო. ყოველ შემთხვევაში, ასე მიაჩნდა ორ უდიდეს მწერალს – უილიამ ფოლკნერსა და ერნესტ ჰემინგუეის. მარკ ტვენის შემოქმედება, რაღა თქმა უნდა, არ შემოიფარგლება საბავშვო მწერლობით და არც „ჰეკლბერი ფინია” მხოლოდ საბავშვო ნაწარმოები. ჰეკის თავგადასავალი (ამბობენ, სწორი თარგმანი „ჰაკიაო”, მაგრამ ჩვენ ყველანი „ჰეკად” ვიცნობთ) თვისებრივად განსხვავდება თავისი წინამორბედის –„ტომ სოიერის თავგადასავლისგან”. თუ „ტომ სოიერში” ბავშვური ანცობა, ფათერაკები, გართობაა პირველ ადგილზე, „ჰეკლბერი ფინში” რასიზმი, მონობა, ოჯახური თუ კულტურული ძალადობა, პიროვნების გზა და გადარჩენის ხერხებია წინ წამოწეული.
„ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი” ექვს სხვადასხვა დიალექტზეა დაწერილი. ინგლისურ ვიქტორიანულ სტილს მიჩვეული მკითხველისთვის ადვილი არ ყოფილა მისი მიღება. კომერციული თვალსაზრისით ის „ტომ სოიერის თავგადასავალთან” შედარებით წამგებიანიც უნდა ყოფილიყო. ცნობილია, რომ ზოგიერთმა ბიბლიოთეკამ უარი განაცხადა ნაწარმოების მიღებაზე, რამაც საყოველთაო აჟიოტაჟი გამოიწვია და ტირაჟი გაზარდა.
ჰეკის გზა თანამედროვე ადამიანის ტრაგიკული გზაა. მას თითქოს საწყისი არ აქვს. ის არ მოდის მამისგან, არ უარყოფს მას, რათა შემდეგ უძღები შვილივით დაუბრუნდეს, არც საკუთარი უპირატესობის დამტკიცებას ცდილობს; ის უბრალოდ გარბის, გარბის და ამ რბოლას საბოლოო წერტილიც არ გააჩნია. გზას თითქოს თავისთავადი, უნიკალური მნიშვნელობა ენიჭება, რადგან ამ გზამ უნდა გაათავისუფლოს ჰეკი მრავალგვარი ძალადობისგან, მათ შორის – იმ ძალადობებისგანაც, რომელსაც ამავე გზაზე გადაეყრება და დაბადოს მასში მორალური ადამიანი, რათა, მამას და ყოველგვარ კულტურას მოწყვეტილი, თავად გაუმკლავდეს ყველაზე რთულ ადამიანურ გრძნობებს.
მოქმედების ძირითადი ადგილი მდინარე მისისიპია. ის არის ჰეკისთვის სულის მოთქმის ერთგვარი საშუალება თითოეული თავგადასავლის შემდეგ. ის თითქოს სწორედ ამ მოძალადე კულტურისგან თავისუფალი სივრცეა, საიდანაც შეიძლება ცხოვრების დაწყება, აზროვნების დაწყება, საკუთარ სინდისში ჩაღრმავება. იმდენად მანკიერია ირგვლივ არსებული სამყარო, რომ ეს ორი, ჰეკი და ზანგი მონა ჯიმი, გარიდებულნი უნდა იყვნენ. თითქოს მდინარემ უნდა ჩამორეცხოს ის ჭუჭყი, რომელსაც მონათმფლობელური ამერიკა იმ დროისთვის ბიბლიითაც კი ამართლებდა (მარკ ტვენი „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალში” დღეისთვის დისკრიმინაციულად აღიარებულ გამოთქმებს ხმარობს, მაგალითად, ისეთს, როგორიცაა „ზანგი”. თანამედროვე ამერიკაში სცადეს შეექმნათ პოლიტკორექტული ვერსია, რამაც, რაღა თქმა უნდა, ვერ გაამართლა, დაიკარგა იმდროინდელი სინამდვილე და რაკი ტექსტში ასეა, ჩვენც ასევე გადმოვიტანთ).
პირველი, რითაც ჰეკი ძალადობისგან თავის დახსნას იწყებს, მოსამართლესთან მისვლა და საკუთარ ექვსი ათასს დოლარზე უარის თქმაა. მან იცის, რომ მაწანწალა მამა თავს არ დაანებებს, სანამ ის ამხელა ქონების პატრონია.
ერთ-ერთი მოტივი, რის გამოც მსხვერპლი ძალადობას ითმენს, მატერიალური მხარეა. ეს ბავშვებს ნაკლებად ეხება, მაგრამ ქალების შემთხვევაში ხშირია. ისინი ხან შიმშილის, ბავშვების გამოკვების შეუძლებლობის შიშით რჩებიან მოძალადეებთან, ხან უარესი – ძვირად ღირებული საჩუქრების, კეთილმოწყობილი ბინების, პრესტიჟული მანქანების ხათრით.
მამის მიერ კუნძულზე გამოკეტილი ჰეკი ერთხანს მშვენივრად გრძნობს თავს. ქვრივთან ცხოვრება, სუფთა ტანსაცმელი, ქცევის ნორმები, სკოლაში სიარული მისთვის, მაწანწალა ბავშვისთვის, ძნელად შესაგუებელი იყო, ამიტომ თავდაპირველად მოეწონა კიდეც: „ურიგოდ არ მეჩვენებოდა მთელი დღე უქმად ყოფნა, ჩიბუხის გაბოლება, თევზაობა! არც წიგნები, არც სწავლა. ორ თვეზე მეტმა გაიარა. ჩემი ტანსაცმელი ჭუჭყიან ნაფლეთებად იქცა. ჩემთვის გაუგებარი გახდა, როგორ მომწონდა ერთ დროს ქვრივის სახლში ცხოვრება, სადაც პირი უნდა დამებანა, თეფშიდან უნდა მეჭამა…” ჰეკი, ისევე როგორც ბევრი მსხვერპლი, შეგუებულია ყოველდღიურ ცემა-ტყეპას, თანაც გაზარმაცებულიცაა – ძალადობის ქვეშ მას არ უწევს სწავლა, პასუხისმგებლობის აღება, ამიტომ იოლად ეგუება მსხვერპლის როლს.
საინტერესოა, რა აფხიზლებს ჰეკს? რა არის ის, რაც მას ფიქრს, თავის დასაღწევად შრომას დააწყებინებს?
„მაგრამ მამაჩემმა თანდათან უმატა ცემა-ტყეპას; ატანა უკვე შეუძლებელი გახდა. ტანი მთლად დალურჯებული მქონდა, თან გარეთ სიარულსაც მოუხშირა და უფრო დიდი ხნითაც მკეტავდა ქოხში. ერთხელ წავიდა და სამი დღე აღარ გამოჩენილა. ძალიან ძნელი იყო მარტო ყოფნა… ვიფიქრე, ალბათ დაიხრჩო და გარეთ გასვლა აღარ მეღირსება-მეთქი. შემეშინდა. გადავწყვიტე, რამე გზა მომენახა თავის დასაღწევად”.
ძალიან ხშირად სწორედ ასეა – ძალაწართმეული ადამიანი მანამდე იტანს ჩაგვრასა და ძალადობას, სანამ სასიკვდილო საფრთხეს არ დაინახავს.
სამწუხაროდ, ცოდნა, განათლება არ არის იმის გარანტი, რომ ადამიანი მოძალადე არ გახდება, თუმცა მსხვერპლისათვის განათლება შეიძლება თავის დაღწევის გზად იქცეს. სწორედ ამიტომ ჰეკის მამა საშინლად ბრაზდება, როცა იგებს, რომ მის შვილს წერა-კითხვა უსწავლია:
„ყური მიგდე, თავი დაანებე მაგ სკოლას, ხომ გესმის? მე იმათ ვაჩვენებ, როგორ დაარიგონ ბიჭი და ასწავლონ საკუთარი მამის წინაშე ყოყლოჩინობა. აბა, ერთი კიდევ დაგინახო, სკოლას ახლოს გაკარებიხარ! დედაშენი ისე მოკვდა, წერა-კითხვა არ იცოდა. ჩვენ გვარში ყველა ისე დაიხოცა, რომ წერა-კითხვა არავინ იცოდა. არც მე ვიცი. ერთი ამას დამიხედე, როგორ გამებერა. მე ამას არ მოგითმენ, ხომ გესმის?”
გარდა შიშისა, რომ სწავლით ჰეკი შეძლებს მამისგან თავის დაღწევას, აქ მნიშვნელოვანია არგუმენტიც: არავის მათ გვარში არ უსწავლია. ძალიან ხშირად ძალადობას, განსაკუთრებით – ბავშვთა მიმართ ძალადობას, სწორედ ტრადიციის სახელით ამართლებენ. საქართველოში დღესაც კი ნახევარზე მეტს მიაჩნია, რომ ბავშვზე ძალადობა მისი აღზრდის მიზნით დასაშვებია. მათ ახსოვთ, რომ მშობლები ურტყამდნენ, მათ მშობლებსაც ურტყამდნენ და თითქოს ტრადიციული ჯაჭვი გაიბა. ძალადობრივ მეთოდს იყენებს სულხან-საბა ორბელიანი თავის იგავ-არაკთა კრებულში „სიბრძნე სიცრუისა”. დავით გურამიშვილიც წკეპლის მომხრეა. ქართული ანდაზაც, „შვილი მტრად გაზარდე და მოყვარედ გამოგადგებაო”, დაახლოებით იმავეს ქადაგებს. ამიტომ ცემა-ტყეპის მოყვარულებს ჰყოფნით არგუმენტები.
მარკ ტვენის „ჰეკლბერი ფინის თავგადასავალი” სწორედ ამ ტიპის კულტურის წინააღმდეგაა მიმართული. მოძალადე საზოგადოება არა მხოლოდ ტრადიციით, არამედ რელიგიითაც იმართლებს თავს. ჰეკს სწამს, რომ მონა თუ არ დაასმინა, ჯოჯოხეთის ცეცხლში დაიწვება. ასე ასწავლეს მას ეკლესიაში, ასე განუმარტეს ბიბლია.
ჰეკლბერი ფინი თავისი პირადი სინდისით შეძლებს მოერიოს რწმენას, უფრო სწორად, მოერიოს კი არა, თავისი და ჯიმის მეგობრობა უფრო მაღლა დააყენოს და თავი გაწიროს ჯოჯოხეთის მარადიული ცეცხლისათვის. მას ეშინია, მერყეობს, წერილსაც წერს, მაგრამ მისისიპიზე განვლილი გზა, საერთო თავგადასავალი, აიძულებს, ის წერილი დახიოს და თავი ჯოჯოხეთისთვის გადადოს.
ყველაზე კარგი ამ წიგნში ისაა, რომ არაფერია ზედაპირზე. თითქოს მხოლოდ თავგადასავალს მიჰყვები. იუმორი და ხშირად უმწარესი სატირაც შენიღბულია და დიდაქტიკის მომაბეზრებელ სივრცეს არ ქმნის. სწავლობ ისე, ვერც კი იგებ და სინამდვილეც ისე იცვლება, თითქოს სერიოზული არაფერი მომხდარა.
თავისთავად ცხადია, ჯიმიც ადამიანია, მაგრამ ეს არ იყო თავისთავად ცხადი მეცხრამეტე საუკუნის ამერიკისთვის. ჯერ ჰეკმა დაინახა ეს სინამდვილე, ბოლოს – ექიმმაც. ამით მონობა, რაღა თქმა უნდა არ გამქრალა, მაგრამ შეიქმნა ლიტერატურული პერსონაჟი, რომელიც პლანტატორებს თავიანთი მხეცური საქციელის ასე ადვილად გამართლების საშუალებას აღარ მისცემდა.
