სივრცობრივი ისტორიული აზროვნების განვითარების სავარჯიშოები მენტალური რუკების გამოყენებით

სასკოლო პრაქტიკული საქმიანობის დროს ხშირად გვესმის ასეთი ფრაზები: „მდინარე მტკვარი გაივლის თითქმის მთელ საქართველოს და ერთვის კასპიის ზღვას აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე“; „მდინარე ნილოსი სათავეს იღებს ცენტრალურ აფრიკაში, მიედინება ჩრდილოეთით და ჩაედინება ხმელთაშუა ზღვაში“; „ინდოეთს დასავლეთიდან ინდოეთის ოკეანე ეკვრის“. რა დგას მოსწავლის მონათხრობის უკან – დაზეპირებული ტექსტი თუ მკაფიო სივრცობრივ-ისტორიული წარმოდგენა? ამის დადგენასა და მოსწავლეთა კოგნიტიური განვითარების დონის განსაზღვრაში გვეხმარება მენტალური რუკები (რომლებიც კოგნიტიური რუკების სახელწოდებითაცაა ცნობილი). ეს რუკები წარმოადგენს ჩვენი აზროვნების ნაწილს, დიდ როლს ასრულებს მოვლენებისა და ფაქტების ლოკალიზაციასა და სივრცობრივი გამოსახულების წარმოდგენაში.

მენტალური რუკების შექმნით ანუ სივრცობრივი ისტორიული აზროვნების ტექნიკის გამოყენებით გაცილებით ადვილი შესასრულებელია ისტორიის საგნობრივი სტადნარტის მოთხოვნები: „მოსწავლე კითხულობს და იყენებს ისტორიულ რუკებს… შეუძლია განსაზღვროს სხვადასხვა ქვეყნის, ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მხარისა და გეოგრაფიული ობიექტის მდებარეობა რუკაზე“. ამ მიმართულებით მუშაობის ამოცანებია:

• კარტოგრაფირების საფუძველზე დიდაქტიკური ამოცანების შემუშავება ისტორიის სახელმძღვანელოს თითოეული თემისათვის და
• სწავლის საბაზო საფეხურზე პირობითი ნიშნების სწავლებისას (VII კლასში) რიგითობის საკითხისა და მენტალური რუკების შეფასების კრიტერიუმების განსაზღვრა.

ისტორიული რუკები ძირითადად იყოფა ტერიტორიული ნიშნისა (მსოფლიო, რეგიონული…) და შინაარსის (ზოგადი, თემატური, სქემატური…) მიხედვით. ზოგადი (ტერიტორიული) ხასიათის რუკები ასახავს ერთ ან რამდენიმე ქვეყანაში მიმდინარე ისტორიულ მოვლენებს, რომლებიც შეესაბამება ისტორიული განვითარების განსაზღვრულ მომენტს, თემატური რუკები ეძღვნება ცალკეულ მოვლენებს ან ისტორიული პროცესის ერთ რომელიმე მხარეს, ხოლო სქემატური – კონკრეტული საკითხის ან მოვლენის შინაგან კავშირებს.

ვინაიდან მენტალური რუკა მოსწავლის შინაგანი წარმოსახვაა, შინაგანი სივრცეა, სადაც მოსწავლე ამა თუ იმ ობიექტს ათავსებს, ამიტომ ის ვერბალური აზროვნების განვითარების პარალელურად აიგება, დაიწყება სუფთა ფურცლიდან და თანდათანობით შეივსება მიღებული გეოგრაფიული და ისტორიული ცოდნის საფუძველზე. მენტალური რუკის აგების შემდეგ ხდება მისი შეერთება/შედარება რეალურ რეგიონულ რუკასთან, შეფასებისთვის კი გამოიყენება შემდეგი პარამეტრები: ლოკალიზაცია, მასშტაბი, ზომა, ფორმა, გეოგრაფიული რელიეფი და რეგიონის პოლიტიკური რუკა.

ისტორიულ რუკებზე მუშაობის ფორმები ასეთია:

I ეტაპზე მოსწავლე ეცნობა გამზადებულ რუკებს, სწავლობს რუკის ლეგენდის წაკითხვას, სივრცის აღქმის ელემენტებს – დედამიწის ნაწილებსა და გეოგრაფიულ მიმართულებებს, ეუფლება პირობით ნიშნებს, ფერისა და პირობითი ნიშნების გამოყენებით რუკაზე „მოთხრობილი ამბის წაკითხვის“ უნარს; მისი ცოდნის მარაგი ყოველი მომდევნო რუკის გაცნობისას ივსება ახალ-ახალი პირობითი ნიშნებით: ქვეყნის საზღვრებით დაწყებული, მდინარეთა ქსელის, ზღვებისა და ოკეანეების, სიღრმისა და სიმაღლის ჩათვლით და ა.შ. პირობითი ნიშნების შესწავლის შემდეგ ის ეცნობა ციხესიმაგრეების, რელიგიური ცენტრების, ბრძოლების ადგილების, მოგზაურთა მარშრუტების და ა.შ. აღმნიშვნელ ნიშნებს.

ამ ეტაპზე ცოდნის გამტკიცებისთვის მოსწავლეებს შეგვიძლია შევთავაზოთ ასეთი სავარჯიშო: „ჩასვით გამოტოვებული ტექსტი, მერე კი მოძებნეთ რუკაზე მითითებული ადგილი“ (სურ. 1.)

სურ.1.

მოცემული დავალება ერთგვარი ნიმუშია იმისა, როგორ შეიძლება განუვითარდეს მოსწავლეს სივრცის აღქმა. ის არსებული ცოდნის შემოწმების საშუალებასაც მისცემს მასწავლებელს, თუ საკონტროლო სამუშაოდ გამოიყენა.

დავალების II ტიპი ძირითადად პირობითი ნიშნების ცოდნის შემოწმებისკენაა მიმართული, რადგან ისინი ყოველთვის საჭიროა რუკაზე მუშაობისას.

პირობითი ნიშნების ათვისებისკენ მიმართული დავალება:

* მიუთითეთ, რას ნიშნავს რუკაზე მოცემული პირობითი ნიშნები: 1) კმ; 2) 500; 3)… და ა.შ. (სურ. 1);

დავალების III ტიპი უფრო რთულია, მოიცავს ინფორმაციას გეოპოლიტიკური ფაქტორების – საზოგადოების განვითარების პირობების შესახებ. ამ ეტაპის დავალება ასეთია: გეგმის მიხედვით აღწერე ქვეყნის გეოგრაფიული და გეოპოლიტიკური მდებარეობა რუკაზე (სურ. 1):

• განსაზღვრე ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობა: ა) დედამიწის რომელ ნაწილში მდებარეობს; ბ) რომელი მდინარეები, ზღვები, მთები, ნაყოფიერი მიწები, უდაბნოები ესაზღვრება; გ) მეურნეობის რომელი დარგების განვითარება შეიძლება წარმოვიდგინოთ ამ ქვეყანაში;
• განსაზღვრე: ა) ქვეყნის გეოგრაფიული მდებარეობა (სადაც წარმოიშვა სახელმწიფო), ბ) რომელი სახელმწიფოები ესაზღვრება მას გეოგრაფიული მხარეების მიხედვით; გ) რომელი სახელმწიფოებრივი ერთეული წარმოიშვა შემდეგ ამ ადგილზე;

• დროის აღმნიშვნელი პირობითი ნიშნების გამოყენებით: ა) დროში ორიენტაცია; ბ) დროითი მოვლენების დაფიქსირება რუკაზე.

მაგალითად, ასურეთის გაცნობის დროს მოსწავლე ეცნობა ცნება „იმპერიას“ – დიდ სახელმწიფოებრივ წარმონაქმნს, რომელიც აერთიანებს ქვეყნებსა და ხალხებს. გეოგრაფიული განსაზღვრის შემდეგ რუკაზე ვაჩვენებთ, რას ნიშნავს ამ ცნების „კარტოგრაფიული შინაარსი“ – მივუთითებთ ასურეთის იმპერიის შემადგენელ ნაწილებს (სურ. 2)

IV ტიპის საშუალებით მოსწავლეებს ვაცნობთ თემატურ რუკებზე მუშაობის წესებს. რუკები, რომლებზეც აღნიშნულია ცალკეული მოვლენები და თემები, საშუალებას გვაძლევს, გეგორაფიული მდებარეობისა და ბუნებრივ-კლიმატური პირობების გამოყენებით ავაგებინოთ ცოდნა დასახული მიზნის შესაბამისად.

V ეტაპზე ვაცნობთ კონტურულ რუკებს, რომლებსაც მოსწავლეები დამოუკიდებლად ავსებენ. ძალიან მნიშნელოვანია ასეთი რუკების „წაკითხვის“ სწავლებაც (სურ.3.):

სურ. 3

გასათვალისწინებელია, რომ მიღებული ცოდნის სისტემატიზაციაში მოსწავლეს დაეხმარება ცხრილის შევსებაც. მაგალითად, ცხრილი რომის ისტორიისა და ბერძნული კოლონიზაციის შესწავლისთვის (ცხრილი 1 და ცხრილი 2):

ცხრილი 1. რომის სახელმწიფო, ძვ. წ. III-II ს.ს.

ცხრილი 2. ბერძნული კოლონიზაცია და ვაჭრობა

მენტალურ რუკებზე მუშაობა ხდება წყვილებში და ჯგუფურად. მოსწავლე უნდა იცნობდეს შეფასების კრიტერიუმებს (ცხრილი 3), მაგალითად:

სქემა 1.

მენტალური რუკის შედარება/შეერთების ცხრილი (ცხრილი 4):

ასეთი სავარჯიშოებით ნებისმიერი თემა შეგვიძლია შევასწავლოთ მოსწავლეებს, განვუვითაროთ ზოგადკოგნიტიური უნარები, კომუნიკაციური კულტურა; კურსის დასრულების შემდეგ მოსწავლეს შეეძლება სივრცესა და დროში ორიენტირება, რუკის ლეგენდის წაკითხვა, რუკის „ამბის“ გადმოცემა თხრობითი ფორმით და საკუთარი სივრცობრივი და ისტორიული წარმოდგენების გამოსახვა მენტალური რუკების მეშვეობით, რაც ისტორიული აზროვნების გამდიდრების ეფექტური საშუალებაა.