წერილის გაგრძელებამდე შემოგთავაზებთ მოკლე ცნობებს მსოფლიოს დიდი მეზღაპრეებისა და საქვეყნოდ ცნობილი ავტორების შესახებ:
ძმები გრიმები
XIX საუკუნის დასაწყისში ძმებმა იაკობ და ვილჰელმ გრიმებმა გერმანიის ქალაქ ჰანაუდან გადაწყვიტეს, გერმანული ფოლკლორის შესანარჩუნებლად ჩაეწერათ ზღაპრები მეგობრებისგან, მეზობლებისა თუ უბრალო მშრომელი ადამიანებისგან, რომლებსაც იცნობდნენ. ამგვარად, მათ ლიტერატურის ისტორიაში ერთ–ერთმა პირველებმა შეკრიბეს და გადაამუშავეს ზეპირსიტყვიერი კულტურის შემორჩენილი ნიმუშები. შეკრებილი ზღაპრები თავდაპირველად მოზრდილებისთვის გამოქვეყნდა. ამ კრებულში ბევრი რამ სასტიკი ფორმით იყო გადმოცემული. მოგვიანებით, როდესაც გრიმებმა მათი ზღაპრებისადმი ბავშვებისა და მოზარდების ინტერესი შეამჩნიეს, მათი საფუძვლიანი რედაქტირება გადაწყვიტეს. შედეგად ზღაპრებმა უფრო სასიამოვნო ფორმა და გაწონასწორებული, ბავშვებზე ორიენტირებული შინაარსი შეიძინა. გრიმების ზღაპრები დღეს მსოფლიოს 160 ენაზეა თარგმნილი და მსოფლიო კულტურის ნაწილად მიიჩნევა.
ჰანს კრისტიან ანდერსენი
ძმები გრიმებისგან განსხვავებით, ანდერსენი ზღაპრებს თვითონვე იგონებდა, თუმცა წერისას ტრადიციულ თემებს ეყრდნობოდა და მათ მონათხრობის სტილში აწვდიდა მკითხველს. დანიელი მეზღაპრის ისტორიები იმდენად პოპულარული გახდა, რომ მათმა დიდმა ნაწილმა ზეპირსიტყვიერებაში გადაინაცვლა. ანდერსენი წელიწადში ზღაპრების საშუალოდ ერთ კრებულს გამოსცემდა. მას სიცოცხლეშივე უწოდეს დანიის უდიდესი მთხრობელი. მისი ზღაპრები ხშირად სევდიანი და ტრაგიკულია. ფანტაზიამ, მდიდარმა, ხატოვანმა ენამ და მოვლენების აღწერის შეუდარებელმა ნიჭმა კოპენჰაგენელი მეზღაპრე მოკლე ხანში ჟანრის ეტალონად აქცია. ანდერსენის ასზე მეტი ზღაპრიდან განსაკუთრებით აღსანიშნავია: „თოვლის დედოფალი“, „მეფის ასული ცერცვის მარცვალზე“, „ნამცეცა“, „მახინჯი იხვის ჭუჭული“, „პატარა სირინოზი“, „იმპერატორი და ბულბული“, „მფრინავი სკივრი“, „ტალ-კვესი“, „კალის ჯარისკაცი“, „გარეული გედები“, „პატრა ნაძვი“, „მეფის ახალი სამოსი“.
ეზოპე
ლეგენდარული ბერძენი იგავთმწერალი, ჰეროდოტეს თანახმად, მონა იყო და კუნძულ სამოსზე ცხოვრობდა ქრისტეს შობამდე მეექვსე საუკუნეში. კუზიანი, შეუხედავი და უპოვარი მონა გასამრჯელოდ მხოლოდ თავისუფლებას ითხოვდა. როგორც ჩანს, პატრონმა მოგვიანებით ის გაათავისუფლა კიდეც. სხვა წყაროები ეზოპეს მოგზაურობასა და თავგადასავლებს აღწერს და ახსენებს მის კავშირს ისეთ მმართველებთან, როგორებიც იყვნენ სოლონი და კრეზი. ეზოპეს იგავ-არაკები შემონახულია ბაბრიუსის, ფედრუსისა და პლანუდეს მაქსიმუსის ნაშრომებში. პოეტური ფორმა მათ მეჩვიდმეტე საუკუნეში ფრანგმა მეიგავემ ჟან დე ლაფონტენმა მისცა. ქართულ კულტურაში ეზოპესგან ნასესხებ ზოგიერთ სიუჟეტზე იგავები შეთხზა სულხან-საბა ორბელიანმა.
ეზოპე გამორჩეულ ადგილს იკავებს ლიტერატურის ისტორიაში, რადგან ის მხოლოდ იგავ-არაკებს კი არ წერდა, არამედ შექმნა ქარაგმული ენაც, რომელსაც მწერლები და პოეტები საუკუნეების განმავლობაში იყენებდნენ ტირანებსა თუ დიქტატორებთან საბრძოლველად.
ეზოპეს ენას უწოდებენ იგავურ, ორაზროვან ენას. მისი ყველაზე ცნობილი იგავ-არაკებია „მელა და ყვავი“, „მელა და ყურძენი“ და „კუ და კურდღელი“.
შარლ პერო
შარლ პერო, მეჩვიდმეტე საუკუნის ფრანგი მწერალი და საფრანგეთის აკადემიის წევრი, ლიტერატურული ზღაპრის ფუძემდებლად მიიჩნევა. მისი დამსახურებაა ფრანგული სიტყვიერების ნიმუშების შეკრება და გადამუშავება. შარლ პეროს კალამს ეკუთვნის საქვეყნოდ ცნობილი ზღაპრების: „წითელქუდას“, „კონკიას“, „ჩექმებიანი კატის“, „ცეროდენას“, „მძინარე მზუთუნახავისა“ და „ლურჯწვერას“, – ლიტერატურული ვერსიები.
სი ეს ლუისი
კლაივ სტეფლზ ლუისი (უფრო მეტად ცნობილი როგორც სი ეს ლუისი), მეოცე საუკუნის ინგლისელი მწერალი და მეცნიერი, ოქსფორდის უნივერისტეტის მაგდალენის კოლეჯის ფლოლოგიის პროფესორი და ქრისტიანული აპოლოგეტიკის მკვლევარი, ცნობილი გახდა ზღაპრების სერიით „ნარნიის ქრონიკები“, რომელიც შვიდი ჯადოსნური მოთხრობისგან შედგება. სი ეს ლუისის უახლოესი მეგობარი გახლდათ ჯ. რ. რ. ტოლკიინი, რომელიც იმავე პერიოდში სწავლობდა ოქსფორდში. ზღაპრების მოწინააღმდგეებს სი ეს ლუისმა ასეთი პასუხი გასცა: „როდესაც ამბობენ, რომ ზღაპრები აშინებს ბავშვებს, ეს ნიშნავს, რომ ვიღაცას სურს, ბავშვები მოარიდოს ძალადობის, სიკვდილის, ჭრილობების, თავგადასავლების, გმირობისა და სიმხდალის, კეთილისა და ბოროტის სამყაროს. მაგრამ ჩვენ, ყველანი, ასეთ მსოფლიოში ვართ მოვლენილნი და ამ ყველაფრის დამალვით ბავშვებს უნარშეზღუდულებად ვაქცევთ, რადგან სავსებით მოსალოდნელია, ისინი ცხოვრების გზაზე სასტიკ მტრებს გადაეყარონ. მოდი, იმის საშუალება მაინც მივცეთ, გაგონილი ჰქონდეთ უშიშარი რაიდებისა და მათი მამაცობის შესახებ… დაე იყვნენ მათ მიერ მოსმენილ თუ წაკითხულ ისტორიებში ბოროტი მეფეები და თავმოკვეთილი ტუსაღები, ბრძოლები და მიწისქვეშა დილეგები, გიგანტები და გველეშაპები და მოხდეს ისე, რომ ბოროტი აუცილებლად დამარცხდეს წიგნის დასასრულს…“
დავუბრუნდეთ ზღაპრების შესახებ დიდ მოაზროვნეთა მოსაზრებებს.
ალბერტ აინშტაინი ამბობდა: „თუ გსურთ, თქვენი შვილები გონიერები გამოვიდნენ, წაუკითხეთ ბევრი ზღაპარი“.
დიდი ინგლისელი მწერალი და კრიტიკოსი გილბერტ კიტ ჩესტერტონი წერდა: „ზღაპრები იმას კი არ ასწავლის ბავშვებს, რომ გველეშაპები არსებობენ, – ბავშვებმა ისედაც იციან ეს, – ზღაპრები ასწავლის იმას, რომ გველეშაპი შეიძლება დაამარცხო“.
თუ კვლავ ტოლკიინის შეგონებებს მივყვებით, ზღაპრები უადვილებს ბავშვს მატერიალური სამყაროს აღქმას. საგნები და მოვლენები, რომლებიც ჩვენ გარშემოა, მრავალრიცხოვანია. მცირეწლოვანი ბავშვის ჯერ კიდევ ჩამოუყალიბებელი გონებისთვის ძნელია ამ სიმრავლის აღქმა, მისთვის სახელის დარქმევა, მეხსიერებაში სწორად განლაგება-შენახვა და კატეგორიზაცია. მცირე ასაკში ბავშვის სამყარო უმთავრესად მშობლების, და-ძმის, ოჯახის სხვა წევრებისა და უშუალო სიახლოვეს არსებული საგნებისგან შედგება. შეზღუდულია მისი ლექსიკონიც, რომელიც ყველაზე ინტენსიურად სწორედ სამი-ოთხი წლის ასაკში მდიდრდება. ზღაპრების წყალობით, რომლებსაც ახლობლებისგან ისმენს, ბავშვი ძალდაუტანებლად იგებს და იმახსოვრებს ახალს. თანაც ეს პროცესი მისთვის კომფორტულ, ნაცნობ გარემოში მიმდინარეობს, დედასთან, მამასთან, უფროს და-ძმებსა და ბებია-ბაბუასთან, ანუ იმ ადამიანებთან ერთად, ვისგანაც ბავშვი სამეტყველო ენას, ამ ენის ლექსიკონს, ადამიანთა გარემოში მოქცევასა და სამყაროში ორიენტირებას სწავლობს. ზღაპრები ბავშვს თვალწინ გადაუშლის იმ ახალ სამყაროს, რომელიც ზღაპრების გარეშე მისთვის შესაძლოა განსაზღვრულ ასაკამდე დახურული დარჩენილიყო. კერძოდ, ბავშვი ეცნობა „სხვა“ ადამიან-გმირებს, „სხვა“ არსებებს, თავად ცნება „სხვაგან-ს“, რომელიც მცირეწლოვანი ბავშვისთვის ძნელი წარმოსადგენია, რადგან ამ ასაკში მას ჯერ კიდევ უჭირს სივრცის, დროისა და მანძილის აღქმა. ასევე ზღაპრის საშუალებით ეცნობა პატარა მსმენელი „კარგისა“ და „ცუდის“ ცნებებს, რაც ხელს უწყობს აბსტრაქტული აზროვნების განვითარებას. შეიძლება ითქვას, რომ ზღაპრები აუცილებელი საზრდოა მცირეწლოვანი ბავშვის გონებრივი განვითარებისთვის.
აი, ის ძირითადი სარგებელი, რომელიც ზღაპრებს ბავშვისთვის მოაქვს:
- ზღაპრები ასწავლის ბავშვს დაბრკოლებების გადალახვას და პრობლემების მოგვარებას.
ჩვენ, დიდები, უამრავ რამეს ვსწავლობთ სხვის მაგალითზე ან სხვის შესახებ გაგონილი ისტორიების მეშვეობით. ეს საშუალებას გვაძლევს, გაგონილი საკუთარ ცხოვრებას შევადაროთ და ჩვენი ქმედებები, საჭიროებისამებრ, მათ შევუსაბამოთ. სხვის მაგალითს ვუკავშირებთ საკუთარ საქციელს, ოცნებებს, სურვილებს, შიშებს და წარმოვიდგენთ, როგორ მოვიქცეოდით მათ ადგილას. ზღაპრები ბავშვებს ცხოვრებაში მოგზაურობის დაწყებაში ეხმარება, მათთვის ერთგვარი გზამკვლევი ხდება.
- ზღაპრები ბავშვს ემოციურ მდგრადობასა და მოქნილობას უვითარებს.
ზღაპრებში აღწერილია სიტუაციები, რომლებსაც ბავშვები თავიანთ „მცირე სამყაროში“, ოჯახსა თუ საცხოვრებელ გარემოში, შესაძლოა ვერ წააწყდნენ, თუმცა ეს სიტუაცია ჯადოსნურ გარემოშია წარმოდგენილი და ზღაპრის გმირი უმეტესად იმარჯვებს. ბავშვებისთვის აუცილებელია იმის მიხვედრა, რომ ცუდი ამბავი ყველას შეიძლება შეემთხვეს. რაც მთავარია, ამას ისინი უსაფრთხო გარემოში უნდა მიხვდნენ. რისთვის? იმისთვის, რომ იცოდნენ: ხიფათისგან არავინ არის დაზღვეული. ეს მათ გააძლიერებს და აუცილებელი უნარების ჩამოყალიბებაში დაეხმარება. რა სჯობია – განვუვითარო ბავშვებს „ემოციური კუნთები“ და რთული პერიოდისთვის მოვამზადოთ თუ დავიცვათ ყველაფრისგან და გავზარდოთ უუნარო, სუსტ პიროვნებებად, რომლებიც უბრალო წინააღმდეგობასაც კი ვერ გადალახავენ?
- ზღაპრები გვივითარებს საერთო, ყველასათვის გასაგებ სამეტყველო უნარებს. ისინი ერთგვარი საერთო ენის მასწავლებლები არიან თაობისთვის. ნილ გეიმანი ამბობს: „ჩვენ ზღაპრებს ვეცნობით ბავშვობაში, წაკითხულის მოსმენით ან წარმოდგენების ყურებით. ჩვენ მათი სუნთქვით ვიზრდებით. ჩვენ ვიცით, რა ხდება მათში“.
- ზღაპრები გადალახავს კულტურულ საზღვრებს.
მრავალ კულტურაში ვიპოვით ზღაპრებს, რომლებსაც ბევრი რამ აქვს საერთო. ქართულ ზღაპრებში მრავლადაა წარმართული, ქრისტიანული, სპარსული თუ რუსული კულტურის ელემენტი. თითქმის ყველა ბავშვს მოუსმენიია, წაუკითხავს ან უნახავს „კონკია“ და თითოეულ ერს, კულტურას, ენას ამ ზღაპრის საკუთარი ვერსია აქვს. ჩვენ ვეცნობით ამ ვერსიებს და ვეზიარებით რაღაც საერთოს, მნიშვნელოვანს. სხვადასხვა ისტორიის მეშვეობით ვიგებთ ცხოვრების გემოს და უმეტესად ვიმედოვნებთ, რომ კეთილი სძლევს ბოროტს.
- ზღაპრები გვასწავლიან, რა არის ამბავი.
ზღაპრები ბავშვებს მოთხრობის, ამბის საფუძველს აცნობს – აღწერს მოქმედების ადგილსა და გარემოს, მოქმედ გმირებს და ინტრიგას (ამბის განვითარებას, კულმინაციას და დასასრულს); ზღაპარი მკაფიოდ გვიჩვენებს ზღვარს გამოგონილსა და რეალურს შორის. მოსმენილი ან წაკითხული ამბავი ბავშვს ეხმარება, განივითაროს წინასწარჭვრეტის, შედარებისა და მონათხრობის აღქმის უნარი, რომელიც სხვა მოთხრობისა თუ ზღაპრის კითხვისა თუ მოსმენისას გამოადგება.
- ზღაპრები ავითარებს წარმოსახვას.
ალბერტ აინშტაინი წერდა: „როდესაც ვფიქრობ საკუთარ თავზე და ვუფიქრდები ჩემი აზროვნების მეთოდებს, ვასკვნი, რომ ჩემთვის წარმოსახვა და ფანტაზია გაცილებით მეტს ნიშნავს, ვიდრე აბსტრაჰირებისა და პოზიტიური აზროვნების ნიჭი“.
- ზღაპრები მშობლებს საშუალებას აძლევს, განუვითარონ ბავშვებს კრიტიკული აზროვნება.
ძნელია დაეთანხმო დისნეის სტუდიის მიერ გადაღებული მულტფილმის „პატარა სირინოზის“ იდეას – გოგონა თავს წირავს ვაჟის გამო. ეს ალბათ მოდელად ვერ გამოადგება ჩვენს შვილებს. მულტფილმის ლიტერატურულ პირველწყაროშიც კი სირინოზი სუსტი ქალია, რომელიც მამაკაცისთვის კვდება – ვერც ამას მოვიწონებთ. მაგრამ ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ბავშვებს „პატარა სირინოზის“ კითხვა ავუკრძალოთ. რამის დამალვა მათ კრიტიკული აზროვნების განვითარებაში ვერ დაეხმარება. ხოლო არიელის ამბის გაცნობა და შემდეგ მისი განხილვა ნამდვილად უკეთესი გაკვეთილი იქნება მათთვის.
- ზღაპრები კარგ მაგალითებს აღწერს.
მაგალითად, რა შეიძლება გვასწავლოს „ოქროსთმიანმა გოგონამ“ ან „კონკიამ“? მართლა საშიში ხომ არ არის ზოგიერთი ზღაპარი?
უდავოდ, არის.
ზღაპრის შერჩევისას ბავშვის ასაკი და მისი განვითარების ეტაპი უნდა გავითვალისწინოთ. ბუნებრივია, ორი წლის ბავშვს არ წავუკითხავთ „რაპუნცელს“, რომელშიც პრინცი ბრმავდება და დასისხლიანებული დადის. მაინც ვერ გაიგებს ან შეეშინდება. როგორც მშობელმა, თვითონვე შეაფასეთ, რა ჯობია. გაითვალისწინეთ ბავშვის შეფასებაც – იოლად შეამჩნევთ, რომ მას ზღაპრისა ეშინია…
ზღაპრების კითხვისთვის სწორად უნდა შევარჩიოთ დროც. ზოგი ზღაპარი ძილის წინ საკითხავი არ არის. წაუკითხეთ ისინი ნაშუადღევს.
არაფრით არ გააქროთ რომელიმე ზღაპარი თქვენი შვილის ცხოვრებიდან მხოლოდ იმის გამო, რომ, თქვენი აზრით, საშიში ან პოლიტიკურად არაკორექტულია. შეგიძიათ, ოდნავ შეცვლილი ვერსია შესთავაზოთ ბავშვს, თუ ის უკეთ მიესადაგება მის ბუნებას და თქვენი ოჯახის გარემოს.
ალბათ ღირს იმაზე დაფიქრებაც, რას ნიშნავს ზღაპრები თქვენთვის. ცნობილი ამერიკელი მწერალი და გამომცემელი, ბრემ სტოკერის პრემიის ლაურეატი ტერი უინდლინგი, ამბობს: „განურჩევლად იმისა, ზღაპრებს ბავშვებისთვის დაწერილ ისტორიებად მივიჩნევთ თუ არა, სიმართლე ის არის, რომ ზღაპრების წიგნი შედარებით ახალი მოვლენაა. ძველი ზეპირსიტყვიერი ტრადიციით, ჯადოსნურ ამბებს საუკუნეების განმავლობაში თანაბარი ინტერესით ისმედნენ როგორ პატარები, ისე დიდები, ჩვენთვის ცნობილი ზღაპრების ლიტერატურული ფორმა კი უმთავრესად XIX საუკუნის მოვლენაა და ისინი უდიდესწილად ზრდასრული მკითხველისთვის შეიქმნა“.
კენტერბერის 104-ე ეპისკოპოსის, სამხრეთ უელსის უნივერსიტეტის კანცლერის, ოქსფორდის უნივერსიტეტის მაგდალენის კოლეჯის თავმჯდომარის, ბარონ როუან უილიამსის თქმით, „ზღაპრებს შეუძლია, შესანიშნავად ასახოს ის ურთულესი გამოწვევები, რომლებსაც ადამიანები ვეჯახებით ცხოვრების გზაზე“.
დასასრულ, გთავაზობთ ერთ-ერთი ყველაზე ავტორიტეტული ავტორის, ავსტრიული წარმოშობის ამერიკელი ფსიქოლოგის, ბუხენვალდისა და დაჰაუს საკონცენტრაციო ბანაკებში გადარჩენილი მეცნიერის ბრუნო ბეთელჰაიმის მოსაზრებას ზღაპრების მნიშვნელობის შესახებ. ბეთელჰაიმი ყოველთვის ამბობდა, რომ ზღაპრები ბავშვებისთვის მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტია რეალობაში გასარკვევად და იმ სამყაროში გადასარჩენად, რომელსაც მოზრდილები მართავენ. ზღაპრების გმირების (რომლებიც ხშირად ბავშვები არიან) საოჯახო კონფლიქტები და ზნეობრივი მაგალითები ბავშვებს ასწავლის რეალობისთვის თავის გართმევისა და მასთან ადაპტაციის სხვადასხვა მოდელს: „ბავშვებს ძალიან უყვართ ზღაპრები… რადგანაც, მიუხედავად ბრაზისა თუ შფოთვისა, რომელსაც ისინი წარმოშობენ ბავშვის გონებაში, ეს ისტორიები ყოველთვის ბედნიერად მთავრდება. მთავრდება შედეგით, რომელსაც ბავშვი თვითონ ვერ წარმოიდგენდა“.
