10 წლის ბიჭუნა ბრტყელი თავით პროფესორს სტუმრობს.

პროფესორი მათემატიკოსია. ბიჭუნას ის რუტოს დაარქმევს მათემატიკური ფესვივით დაბრტყელებული თავის ფორმის გამო. დააყოლებს – „ეტყობა ამ თავს, რომ ჭკუითაა გატენილი“…

ამ ბიჭის, დედამისისა და პროფესორის ურთიერთობაა აღწერილი იოკო ოგავას წიგნში „პროფესორის საყვარელი ფორმულა“ და ეს წიგნი მასწავლებლის სამაგიდო წიგნად შეიძლება იქცეს, რადგან მთავარი გმირი სწორედ ისაა, ვისზეც შეგვიძლია ვთქვათ – საუკეთესო როლური მოდელია მასწავლებლებისთვისო.

ბევრი მიზეზის გამოა ასე. წიგნიდან ერთ პატარა ამონარიდს მოვიშველიებ ამ მოსაზრების დასადასტურებლად: „რუტო მისთვის მეტისმეტად მაღალ მაგიდასთან გაჭიმული იჯდა… პროფესორი მოსვენებული ჩანდა, ფეხები გადაეჯვარედინებინა. აღარც ნაადრევად დასუსტებულ მოხუცს ჰგავდა, აღარც ფიქრებისგან გადაღლილ მეცნიერს. ის ახლა პატარა ბავშვის მფარველი იყო.

• ხომ შეიძლება რიგრიგობით გამოვთვალო? მასწავლებელი გვიბრაზდება, თუ ერთ მთლიან განტოლებად არ ვაერთიანებთ.
• რა უცნაურია! თუ ცდილობ, სწორად და უშეცდომოდ ამოხსნა, რტომ ბრაზობს?
• არ ვიცი…“.

ვინ არის მასწავლებელი და როგორია კარგი მასწავლებელი? რა თვისებები უნდა ჰქონდეს კარგ მასწავლებელს? რა არის უმთავრესი, განმსაზღვრელი ამ პროფესიაში? რა თვისებებისა და უნარების გამომუშავებაა სავალდებულო? დიახ, სავალდებულო.

მაგალითად, მთამსვლელი ვერ გახდები, თუ სიმაღლის შიში გაქვს და ვერ დაძლიე. ქირურგი ვერ გახდები, თუ ზედმეტად ემოციური ადამიანი ხარ, იმპულსური, სისხლის დანახვაზე ან ექსტრემალურ სიტუაციაში პანიკაში ვარდები. მეხანძრეს ნების სიმტკიცე და გამძლეობა, ამტანობა სჭირდება ფიზიკურ მომზადებასთან ერთად. რა სჭირდება მასწავლებელს იმისთვის, რომ პროფესიაში მუშაობის უფლება ჰქონდეს?

ეს საფიქრალი საგულისხმო და მნიშვნელოვანია. საგნობრივ კომპეტენციასა და ბიუროკრატიულ აკადემიურ მოთხოვნებზე ამ წერილში არ ვისაუბრებ. სხვა რამ მაინტერესებს.

ცოტა ხნის წინ ძალიან საინტერესო სემინარს დავესწარი. მომხსენებელი გერმანელი მასწავლებელი გახლდათ 40-წლიანი გამოცდილებით.

კრისტოფ იოჰანსენი ახლა „ცენტრალური და აღმოსავლეთ ევროპისა და სხვა აღმოსავლეთის ქვეყნებში ვალდორფის პედაგოგიკის საერთაშორისო ასოციაციის” წევრია, აქტიური პედაგოგიური პრაქტიკა აღარ აქვს, მასწავლებლებს ეხმარება პროფესიულ ლაბირინთებში გზის გასაგნებად. ხატოვნად, შთამბეჭდავად, დასამახსოვრებლად საუბრობს თავის გამოცდილებაზე. უსმენ და იტოვებ საფიქრალს, ასადაგებ მის ნათქვამს საკუთარ პრაქტიკასთან, ჩნდება იმპულსები, იდეები – „მე ამისგან გავაკეთებ“ – ამის მსგავსი.

სემინარზე ერთ-ერთი საკვანძო თემა იყო „თანამედროვე გამოწვევებით სავსე, შეცვლილი რეალობა – მასწავლებელი, მოსწავლე, მშობელი“.

ამ წერილში გიზიარებთ სემინარზე ჩანიშნულ თეზისებს:

ვინ არის მასწავლებელი?

მასწავლებელი არის ინიციატივის ადამიანი. ზოგადად – ცხოვრებაში და კონკრეტულად – სწავლებაში.

რას ნიშნავს ინიციატივიანი ადამიანი? ინიციატივა – ესაა შემოქმედებითობა.

სიახლის წყურვილი. ცნობისწადილი. ასეთი ადამიანის გაკვეთილი მოსაწყენი ვერ იქნება. მოსწავლეებთან ერთად უნდა იქმნებოდეს რაღაც ღირებული, ნაცვლად რუტინული გამეორებისა. ინიციატივის სრული საწინააღმდეგო მოცემულობაა რუტინა. როგორც იყო გუშინ და იმის წინ, ისევე იქნება დღეს და ხვალ. სასწავლო შინაარსების გამეორება, წიგნებიდან დასწავლა და მასალის რვეულებში გადატანა – არ ტოვებს ადგილს შემოქმედებისთვის.

მასწავლებლობა არ არის როლი, რომელიც წლების განმავლობაში უნდა ითამაშო უცვლელად. ეს არის პროფესია, რომელიც ცვლილებების და მოქნილობისთვისაა ღია.

მასწავლებელი არის ინტერესიანი ადამიანი.

მას აქვს ინტერესი სამყაროსა და ადამიანის მიმართ. რას ნიშნავს ინტერესი? რაში და როგორ ვლინდება? გვაინტერესებს სიახლეები? მხოლოდ ჩვენს საგანში გვაინტერესებს თუ ზოგადად?

მნიშვნელოვანია ინტერესი სასწავლო გეგმის მიმართ. კითხვები, კითხვები, კითხვები. ინტერესიან ადამიანს თავს ვერ მოახვევ რაიმეს. ამ ყაიდის ადამიანი ხშირად უსვამს საკუთარ თავს კითხვებს, რადგან აინტერესებს: – რას მომცემს ეს გამოცდილება? რა ვისწავლე აქედან? რა დადებითი შემძინა ამ უარყოფითმა სიტუაციამ?

მასწავლებელი უკომპრომისოა. ეს ნიშნავს, რომ იმ ღირებულებებსა და პრინციპებს, რომლებისაც სჯერა, რომლებიც პედაგოგიურად გამართლებულად მიაჩნია, რომლებიც მოსწავლისთვის სასიკეთოა, მტკიცედ დაიცავს. ვარ მართალი და გულწრფელი კოლეგების მიმართ? საკუთარ თავთან მარტო დარჩენილი? მოსწავლის წინაშე მდგომი? უფრო მარტივ და „უეკლო“ გზას ვჯერდები საქმის გასაიოლებლად თუ ძნელად სავალს ვარჩევ? თუ კომპრომისზე მივდივარ, რის საპირწონედ?

მასწავლებელი არ უნდა გახევდეს.

ნუ ჩარჩება წარსულში, გარდასულ, თუნდაც წარმატებულ გამოცდილებაში. მასწავლებელი ახალი სასიცოცხლო ძალებით აღსავსეა ყოველი სასწავლო წლისთვის, ყოველი გაკვეთილისთვის. ამას არაფერი აქვს საერთო მოტივაციასთან. მოტივაცია მიდის და მოდის. ეს შინაგანი მუდმივი მდგომარეობაა. რასაც გასცემ, მეტწილად იმასვე იღებ მოსწავლეებისგან.

მასწავლებელი ფანტაზიითა და შემოქმედებითობითაა განმსჭვალული. ამის ყოველდღიური ვარჯიში საჭიროა, სასარგებლო და აუცილებელი. შემოქმედებითობა ბუნებითადაც აქვს ადამიანს და ამასთან, ამას გაწაფვა, განვითარება სჭირდება, სახალისო ცვლილებები ყოველდღიურ რუტინაში. ახალი კადრის შესარჩევად ასეთ დავალებას მივცემდი კანდიდატს – ახლა ნახევარი საათი გაისეირნეთ აქვე, მიმდებარედ. რომ დაბრუნდებოდა სეირნობიდან, ვთხოვდი, აღეწერა ნანახი, გადმოეცა შთაბეჭდილებები. რა დაინახა? რა შეამჩნია? როგორ გადმოსცემს? რა ფორმას შეარჩევს ამის გადმოსაცემად?

მასწავლებელი არის გაბედული, მამაცი ადამიანი. ის დგას სიმართლის მხარეს. მოსწავლეების წინაშეც გაბედული უნდა ვიყოთ. საჭიროა გაბედულება – არცოდნის გამოვლენის, შეცდომის აღიარების.

მოსწავლეებთან აღმზრდელობითი, პედაგოგიური ურთიერთობისას ჩვენ გვაქვს მოლოდინი, სურვილი, რომ აი, ვასწავლი მას, გადავცემ ცოდნას, მაქვს რეაგირება მის ქმედებებზე, უსაქციელობის გამოვლენისას ჭკუას ვარიგებ და რაღაც ჯადოქრობით, რაღაც მანქანებით ბავშვი – ჰოპ, და შეიცვლება. არა მეგობრებო, ბავშვი კი არ უნდა შეიცვალოს, ჩვენ უნდა შევიცვალოთ. უნდა შევცვალოთ მიმართება, დამოკიდებულება, ქცევა. უმთავრესი მიზანი ესაა.

უნდა განვიმსჭვალოთ ემპათიით. მის კანში, მის ტყავში უნდა ვიგრძნოთ თავი.

მოსწავლის შესაძლებლობებისა და უნარებისადმი მეტი ნდობა უნდა გამოვაცხადოთ. მათ დანამდვილებით მეტი შეუძლიათ, ვიდრე ავლენენ. დამოუკიდებელ აზროვნებაში გავარჯიშება, საფიქრალის აღძვრა, კითხვების მეშვეობით მათი პროვოცირება, ვარიაციულობაში გაწაფვა მნიშვნელოვანია. ნუ იარსებებს ერთი სწორი პასუხი. გაკვეთილზე შეიქმნას სივრცე თავისუფალი, დამოუკიდებელი აზროვნებისთვის. ნდობა ნამდვილად ქმნის განსხვავებულ მოცემულობას. ნდობით თუ ვარ განმსჭვალული მოსწავლის მიმართ, ის მეტი ალბათობით გაამართლებს მას.

სასწავლო გეგმებსა და სავალდებულო ცვლილებებზე

სასწავლო მასალა, გეგმა, გაკვეთილი უნდა მომზადდეს საუკეთესო მოსწავლის უნარებისა და ინტერესების გათვალისწინებით. მხოლოდ ასე შევძლებთ იმის მიღწევას, რომ გაკვეთილი არ იყოს მოსაწყენი, მხარ-თეძოზე წამოსაწოლად მოსწავლეებს არ უნდა „ეცალოთ“. „რატომ უნდა ვიყო ყურადღებით, თუკი ყველაფერი გასაგებია? თუ სააზროვნო კითხვებით არ იკვებება ჩემი აზროვნება? ჯობია, „წავუძინო“ – დაახლოებით ასეთ გადაწყვეტილებას იღებს საუკეთესო მოსწავლის შემეცნებისა და ნების განმკარგველი.

როცა დაფასთან მუშაობს ერთი, ხსნის მაგალითს, ფიქრობს, აზროვნებს, დანარჩენები პასიურად არიან. „განისვენებენ“, თუ ეს მუდმივად და ხშირად კეთდება, მოსწავლის ტვინი შემეცნების „ზონიდან“ გადის. მხოლოდ მაშინ შეფხიზლდება, როდესაც დაფიდან გადაწერის განკარგულებაა გაცემული, მაგრამ რას აძლევს მას დაფიდან ბრმად გადაწერა? რის გავარჯიშებაა ეს?

სასწავლო გეგმა არ არის ერთხელ და სამუდამოდ შემუშავებული დოკუმენტი. ეს ცვალებადი, მოქნილი, დროის მოთხოვნების შესაბამისი და „შესწორებების მოსურნე“ რამაა. სასწავლო გეგმა, მასალა, პროგრამა აუცილებლად უნდა იცვლებოდეს დროისა და ვითარების, მოცემულობის შესაბამისად. ისტორია უმნიშვნელოვანესი დარგია. მოსწავლეებს ვაცნობთ კაცობრიობის მიღწევებს, ცივილიზაციებს, უკვე გამქრალ და გადაშენებულ კულტურებს. ამასთან – რა დროს ვუთმობთ ახლანდელ ვითარებას? თანამედროვეობას? მერე კიდევ – ისტორია გმირებსა და მამაკაცებზეა. მამაკაცების მოთხრობილია. პატრიარქალური ნარატივია მმართველებზე, მებრძოლებზე, კაცებზე. ამ „ვიწრო ფოკუსს“ დღეს შესწორება სჭირდება. აუცილებლად უნდა ისმოდეს ქალის ხმაც, უნდა მოვყვეთ ქალების ამბებიც. თუ ეს არ შევცვალეთ სასწავლო გეგმაში, თუ არ მოვიძიეთ, არ მოვისურვეთ, ისევ ერთი სქესის დომინანტობის წიაღში დავრჩებით. ეს ვეღარ იქნება თანადროული.

მასწავლებელი ისაა, ვინც გრძნობს დროის თანმდევ საჭიროებებს, ცვლის მიდგომას, მეთოდს, ვითარდება, მტკიცედ, გაბედულად იცავს მოზარდის უფლებებს, უვითარებს მას პასუხისმგებლობას, ნებელობას, ვინც მოწიწებით იღებს ბავშვს, სიყვარულით აღზრდის და თავისუფლებით აღჭურვილს უშვებს ამ საინტერესო, დიდებულ სამყაროში.

ძალადობის  თემა ბავშვებში დღეს საკმაოდ აქტუალურია. თავისუფლად შეიძლება ითქვას, რომ მშობლების მომართვიანობა შვილის პრობლემებთან დაკავშირებით ძირითადად ამ საკითხს უკავშირდება – „ჩემს შვილს კლასელები აბულინგებენ“, „ჩემს ბიჭს სკოლაში წასვლა აღარ უნდა, ვფიქრობ, თანატოლები ჩაგრავენ და ცუდად გრძნობს თავს“. ეს ის ფრაზებია, რომლებიც ყოველდღიურად გვესმის მშობლებისგან.

როგორ ამოვიცნოთ ძალადობა, შეიძლება თუ არა ბავშვებს შორის ნებისმიერი უთანხმოება, ჩხუბი, კამათი, აზრთა სხვადასხვაობა, შეხლა-შემოხლა ბულინგად მივიჩნიოთ. ბულინგთან დაკავშირებულ შეხედულებებში იკვეთება ორი უკიდურესობა – ერთი მხრივ, არასაკმარისი ინფორმირებულობის გამო, ადამიანები ხშირად ინარჩუნებენ ტოლერანტობას მრავალი სახის ძალადობის მიმართ და ბავშვის დაცინვას, მის მიმართ შეურაცხმყოფელი მეტსახელების გამოყენებას, მასზე ჭორების გავრცელებას თამაშად ან ხუმრობად აღიქვამენ მაშინაც კი, როცა ეს სისტემატურად ხდება. მეორე მხრივ, არის შემთხვევები, როცა ხდება ცნებების არევა და სიტყვა ბულინგის გამოყენება ბავშვებს შორის ნებისმიერი სახის კონფლიქტის აღსაწერად. კარგი იქნება თუ გავითვალისწინებთ, რომ ბავშვთა ჯგუფებში თანატოლები არცთუ იშვიათად ჩხუბობენ, კამათობენ, კონფლიქტშიც შედიან ერთმანეთთან, მაგრამ აღნიშნული ქმედებები, როგორც წესი, ჯგუფის განვითარების ნორმალური ეტაპია. ხშირად ამგვარი კონფლიქტები და მათი დაძლევა ბავშვებს კიდევ უფრო აერთიანებს.

როგორ გავმიჯნოთ ერთმანეთისაგან უვნებელი კონფლიქტი და ძალადობა. კონფლიქტის მახასიათებლები: ხდება ერთჯერადად; ფიქსირდება მხარეთა დაახლოებით ერთნაირი რეაქცია; არ არის სერიოზული შედეგების მომტანი ბავშვის ფსიქო-ფიზიკური ჯანმრთელობისათვის; არაგანგრძობადია. მაგრამ, თუ ბავშვს თანატოლები სისტემატურად დასცინიან, აღიზიანებენ, აშინებენ, არ სურთ მასთან მეგობრობა, თამაში ან მის გვერდით ჯდომა, ფიზიკურად ჩაგრავენ, სცემენ, ეს უკვე ბულინგია, ძალადობაა, რომელიც თავისთავად არ გაივლის, არ გაქრება. ბავშვი უფროსის გარეშე ვერ გაუმკლავდება აღნიშნულ სიტუაციას.

რას უნდა მივაქციოთ ყურადღება იმის ამოსაცნობად, ხომ არ გახდა მოზარდი ძალადობია მსხვერპლი:

• ბავშვის ქცევისა და გუნება-განწყობის ნებისმიერი უეცარი, მკვეთრი ცვლილება – ჩაკეტილობა, აგრესია, გამომწვევი ქცევა, იკეტება ოთახში და უარს ამბობს კომუნიკაციაზე ოჯახის წევრებთან;
• მომატებული გაღიზიანებადობა, ფეთქებადობა, სისასტიკე შინაური ცხოველების, ან მასზე უმცროსი ბავშვების მიმართ;
• გულჩვილობა – ხშირად ტირის. შიში – ბავშვს უჩნდება შიში იმის მიმართ, რაც ადრე საერთოდ არ აშინებდა;
• გარკვეული ფიზიკური ნიშნები – ჩალურჯებები, ნაკაწრები სხეულზე, რომელთა მიზეზების შესახებ საუბარზე ბავშვი უარს ამბობს, ან მათ შეგნებულად რაიმე მნიშვნელობას არ ანიჭებს;
• ძილის დარღვევა – დიდ დროს ანდომებს ჩაძინებას, ესიზმრება კოშმარები, უჭირს დილით ადგომა, განსაკუთრებით მაშინ, თუ სკოლაშია წასასვლელი;
• მადის დაკარგვა, ან პირიქით – გაძლიერება. უარს ამბობს ჭამაზე, ან საკმაოდ ბევრს ჭამს;
• ხშირად კარგავს ნივთებს, ან მისი ნივთები დახეული და დათხვრილია;
• ითხოვს დამატებით ჯიბის ფულს;
• ფიქსირდება ჩივილები ისეთ რამეზე, რაც ადრე საერთოდ არ აწუხებდა, მაგ. ადრე არ აღელვებდა სიმაღლე, წონა, გარეგნობა, ოჯახური შემოსავალი, ახლა კი ამ ყველაფერზე წუწუნს იწყებს;
• სკოლაში სიარულის სურვილის არქონა. უსიამოვნო სიტუაციების თავიდან აცილების მიზნით ხშირად ასეთი ბავშვები აგვიანებენ გაკვეთილზე, ან საერთოდ აცდენენ სკოლას, რომ რაც შეიძლება ნაკლები დრო გაატარონ თანატოლთა შორის, ან პირიქით – გაკვეთილების შემდეგ განგებ ყოვნდებიან და არ ჩქარობენ სკოლის დატოვებას, ელოდებიან, თუ როდის წავლენ სხვა ბავშვები;
• აკადემიური მოსწრების დაქვეითება სტრესის გამო. ბულინგის მსხვერპლს, როგორც წესი, უჭირს სათანადო დრო დაუთმოს სწავლას, სრულფასოვნად ჩაებას სასწავლო პროცესში – უჭირს გაკვეთილზე ყურადღების კონცენტრირება, მიწოდებული ინფორმაციის დამახსოვრება;
• ქვეითდება თვითშეფასება, ბავშვი კარგავს თავდაჯერებულობას, საკუთარი ძალების რწმენას. გარდა ამისა, ხშირად მოზარდს უვითარდება დანაშაულის კომპლექსი იმის გამო, რომ მის მიმართ ხორციელდება ძალადობა;
• ჩნდება ტკივილები, რომელთაც არა აქვთ ორგანული ბუნება – უეცარი ტკივილი მუცლის, თავის არეში;
• თავს იჩენს სირთულეები კომუნიკაციაში – საკუთარ თავში დაურწმუნებელი ბავშვისთვის რთულია ურთიერთობა უცხო ადამიანებთან და ახალი მეგობრების შეძენა, მათი ნდობა. ხშირად ძალადობის მსხვერპლი ბავშვები შეგნებულად, გააზრებულად იზოლირებულები არიან თანატოლებისაგან და ცდილობენ, არ ჩაერთონ ჯგუფურ საქმიანობაში.

ხშირ შემთხვევაში ბავშვები კატეგორიულ უარს აცხადებენ იმის განხილვაზე, რაც ხდება. ხანდახან ასე იქცევიან იმის გამო, რომ არ გაანაწყენონ, არ შეაწუხონ მშობლები. შეიძლება ეშინოდეთ კიდეც, რომ უფროსები დაეთანხმებიან მოძალადეს და არ მოისურვებენ მათ დახმარებას. არ არის გამორიცხული ბავშვი ფიქრობდეს, რომ თქმით სიტუაცია უფრო გაუარესდება მისთვის, რადგან შესაძლოა კლასში მაბეზღარა დაუძახონ.

რეკომენდაციები – როგორ დავეხმაროთ ძალადობის  მსხვერპლ ბავშვებს:

• თუ ეჭვი გვაქვს, რომ ბავშვს აბულინგებენ, ამას მთელი სერიოზულობით უნდა მოვეკიდოთ და არ გადავდოთ პრობლემის მოგვარება. გავითვალისწინოთ, რომ ბულინგს ბავშვი დამოუკიდებლად ვერ გაუმკლავდება. ამიტომ, არ უნდა მოველოდეთ, რომ ყველაფერი თავისით მოგვარდება;
• გამოვიწვიოთ ბავშვი საუბარზე მაშინაც კი, თუ ის ყველანაირად თავს არიდებს ამას. გავაგებინოთ, ავუხსნათ, რომ ჩვენ ვხვდებით მას რაღაც აწუხებს, მის თავს რაღაც ხდება, ვგრძნობთ რაღაც ისე არ არის, გვსურს დავეხმაროთ და მზად ვართ, დაველოდოთ, რომ მან მოისურვოს ჩვენთან საუბრის დაწყება. ავუხსნათ, რომ არ გავკიცხავთ, არ ვეჩხუბებით მას. რაც არ უნდა იყოს, ჩვენ ყოველთვის მის გვერდით ვიქნებით და დავეხმარებით. შეიძლება ბავშვი ასეთი საუბრისკენ წავახალისოთ სასკოლო ცხოვრების განხილვით – „რა მოგწონს და რა არ მოგწონს სკოლაში“, „რას აკეთებ შესვენებების დროს“, „ვისთან ერთად ატარებ დროს, არის ვინმე, ვისთან ერთადაც არ მოგწონს დროის გატარება და რატომ ხდება ეს?“, „გინდა სადმე წახვიდე შენს კლასთან ერთად, და თუ არა, რატომ?“. ფილმების ერთად ყურება ან წიგნების განხილვა ასევე ხელს შეუწყობს ამ თემაზე საუბარს. ეს კარგი გზაა პრობლემის შესახებ საუბრის დასაწყებად;
• მას შემდეგ, რაც დავამყარებთ ბავშვთან კონტაქტს, გამოვიწვევთ საუბარზე და განვიხილავთ სიტუაციას, შევაქოთ ის ღიაობისთვის და მხარი დავუჭიროთ, ვაგრძნობინოთ, რომ მის გვერდით ვართ და მზად ვართ დასახმარებლად. ამასთან, ნუ მივცემთ არარეალურ დაპირებებს, ნუ დავაიმედებთ, რომ სწრაფად გავერკვევით ყველაფერში და ხვალიდან ბულინგი შეწყდება. გავითვალისწინოთ, რომ აღნიშნული სიტუაციის მოგვარება ხანგრძლივი და რთული პროცესია;
• ბულინგის დასაძლევად მოქმედების გეგმა უნდა განვიხილოთ და შევათანხმოთ ბავშვთან. იგნორირებას ნუ გავუკეთებთ და განზე ნუ გავწევთ მას სიტყვებით: „კარგი, ყველაფერი გასაგებია, დანარჩენს მე თავად მივხედავ“. ბავშვი უნდა გრძნობდეს, რომ ახლა ისიც ახდენს გავლენას იმაზე, რაც ხდება. ბულინგი ცალსახად ნეგატიური სიტუაციაა, მაგრამ ჩვენ შეგვიძლია ვუჩვენოთ მოზარდს მისი დაძლევის გზები;
• პრობლემის დასაძლევად აუცილებელია ოჯახისა და სკოლის, მშობლებისა და პედაგოგების თანამშრომლობა. ბულინგი ჯგუფის პრობლემაა და მისი გადაჭრა დისტანციურად, პედაგოგების მონაწილეობის გარეშე შეუძლებელია. ამიტომ, სამოქმედო გეგმა უნდა იყოს ერთობლივი;
• მოვერიდოთ ბულინგის მსხვერპლ ბავშვთან ისეთი ფრაზების გამოყენებას, როგორიცაა, მაგ. „აბა დაფიქრდი, რატომ გაგანაწყენეს მაინცდამაინც შენ“, „შენ თავად ხარ დამნაშავე“, „რაღაც გჭირს“, „მიზეზი საკუთარ თავში ეძებე“, „უბრალოდ შენ არ ხარ საკმარისად ძლიერი, ამიტომ ხდება ასე“ და ა.შ. თუ ჩვენ, უფროსები დავარწმუნებთ ძალადობის მსხვერპლ ბავშვს, რომ მას რაღაც სჭირს, დროთა განმავლობაში ის აღმოაჩენს საკუთარ თავში ამ ნაკლოვანებებს და გულწრფელად დაიჯერებს, რომ ამ ნაკლოვანებების გამო მასზე შეიძლება ძალადობა, რომ ის მართლაც იმსახურებს მასზე ძალადობდნენ და შეურაცხყოფდნენ, რაც მას დეპრესიულ მდგომარეობაში ჩააყენებს და ახალ პრობლემას გაგვიჩენს;
• მოვერიდოთ ბავშვის პრობლემის გაუფასურებას – „არაფერია, ყურადღებას ნუ მიაქცევ“, „იგნორირება მოახდინე, ეს მას მალე მოჰბეზრდება“, „ისეთი სახე მიიღე თითქოს შენზე ეს ყველაფერი არ მოქმედებს, ყველაფრით კმაყოფილი ხარ“. ასეთი მიდგომით ჩვენ არათუ პრობლემის მოგვარებაში ვერ დავეხმარებით ბავშვს, არამედ მის ნდობასაც დავკარგავთ;
• ვიყოთ ღია, გახსნილი და გულწრფელი ბავშვთან. კარგი კონტაქტი, კეთილგანწყობა და ნებისმიერი თემის განხილვის მზაობა წარმატების წინაპირობაა. მნიშვნელოვანია მივაწოდოთ ბავშვს ინფორმაცია იმის შესახებ, თუ რა არის დასაშვები ურთიერთობაში და რა არა. ეს ბავშვის უსაფრთხოების უზრუნველსაყოფად გადადგმული პირველი ნაბიჯია.

დაბოლოს, გავითვალისწინოთ, რომ ბულინგი ზიანს აყენებს მთელ კლასს, რამდენადაც ძალადობის სიტუაციებში ბავშვები მთელ ენერგიას ხარჯავენ იმაზე, თუ როგორ გაუმკლავდნენ მას და სრულფასოვან სწავლასა და მეცადინეობაზე დრო აღარ რჩებათ. ამდენად, ბულინგის უყურადღებოდ დატოვება გაუმართლებელია. ამასთან, საყურადღებოა, რომ როცა ბულინგთან დაკავშირებული პრობლემა მოგვარდება, სიტუაცია გაირკვევა, ბავშვი მიიღებს დადებით გამოცდილებას რთული ცხოვრებისეული სიტუაციების გადასაწყვეტად.

“ჩვენი გონება შედგება მრავალი პატარა “აზროვნების მანქანისგან”. თითოეული მათგანი ძალიან მარტივია, მაგრამ როდესაც ერთად მუშაობენ, ისინი ქმნიან ჩვენს რთულ აზროვნებას.”

“The Society of Mind” Marvin Minsky

მულტიმოდალური კომუნიკაცია

მარვინ მინსკი იყო ხელოვნური ინტელექტის პიონერი და მისი ნაშრომები მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა და დღესაც ახდენს AI-ს კვლევაზე. მისი იდეა “გონების საზოგადოების” შესახებ, რომელიც აღწერილია წიგნში “The Society of Mind” (1986), არის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი კონცეფცია AI-ს სფეროში. მინსკის თეორიის მიხედვით, ადამიანის ინტელექტი შედგება მრავალი მარტივი აგენტისგან, რომლებიც ერთად მუშაობენ. ეს იდეა პირდაპირ კავშირშია თანამედროვე AI სისტემებთან, განსაკუთრებით ნეირონული ქსელების არქიტექტურასთან.

„…ყოველი ადამიანის გონება შედგება მრავალი სააგენტოსგან/აგენტისგან. ისევე როგორც თქვენი სხეული, თქვენი ტვინის ჩათვლით, შედგება ორგანოების, უჯრედებისა და ქიმიური ნივთიერებებისგან, ასევე თქვენი გონებაც არის დიდი, კომპლექსური საზოგადოება. ჩვენ შეგვიძლია წარმოვიდგინოთ სხეული ან გონება როგორც ქვეყნების, ქალაქებისა და სოფლების დიდი იმპერია………. ეს სააგენტოები იყენებენ ისეთ განსხვავებულ ენებს თავიანთ შიგნით, რომ მათ თითქმის არ შეუძლიათ ერთმანეთთან კომუნიკაცია. თუმცა, თითოეულ მათგანს შეუძლია ისწავლოს სხვების გავლენა და ამგვარად გამოიყენოს ის უნარები, რომლებსაც სხვები ფლობენ. იმისათვის, რომ გავიგოთ ეს უზარმაზარი ‘გონების საზოგადოებები’ ჩვენ შიგნით, ჩვენ უნდა განვავითაროთ იდეები იმის შესახებ, თუ როგორ წარმოიქმნება მენტალური ფენომენი მარტივი სისტემების საზოგადოებებიდან. არც ერთ კულტურას, არც აღმოსავლეთს და არც დასავლეთს, არ მოვუმზადებივართ ამისთვის, რომელიც შესაძლოა ყველაზე რთული გამოწვევაა, რომელსაც მეცნიერება ოდესმე შეხვედრია.”[1]

მარვინ მინსკის ნააზრევში ყველაზე საინტერესოა ის, რომ ადამიანის გონების აგენტების ენა არის მულტიმოდალური და მათ თითქმის არ ესმით ერთმანეთის, თუმცა ერთიან პროცესში მონაწილეობენ. ამავე დროს, მინსკის მტკიცებით, შესაძლებელია, მათ ერთმანეთის ენა „ვასწავლოთ“ და მივცეთ ახალი შესაძლებლობები.

მარვინ მინსკის “გონების საზოგადოებების” იდეა და მისი შეხედულებები ცნობიერებაზე საინტერესო პერსპექტივას გვთავაზობს, რომელიც შეიძლება დავუკავშიროთ მულტიმოდალურ კომუნიკაციას და სხვადასხვა სენსორულ “ენას”(ეს თემები განხილული მაქვს სხვა სტატიებში: „როგორ წავიკითხოთ ერთი ლექსი სამ სემიოტიკურ ენაზე“[2] და „ენა, როგორც უნივერსალური მულტისემიოტიკური სისტემა“[3]).

მინსკის იდეა, რომ გონება შედგება მრავალი მცირე “აგენტისგან”, რომლებიც ერთად მუშაობენ, შეიძლება გავიაზროთ როგორც მულტიმოდალური აღქმისა და კომუნიკაციის მოდელი. თითოეული სენსორული მოდალობა (ვიზუალური, აუდიალური, კინესთეტური) შეიძლება წარმოვიდგინოთ როგორც ცალკეული “საზოგადოება” გონებაში, თავისი საკუთარი “აგენტებით” და “ენით”.

როდესაც მინსკი ამბობს, რომ შინაგან აგენტებს ერთმანეთის ენა არ ესმით, ეს შეიძლება ნიშნავდეს, რომ სხვადასხვა სენსორული სისტემა ინფორმაციას სხვადასხვა ფორმატში ამუშავებს. მაგალითად:

ვიზუალური სისტემა მუშაობს სურათებით, ფერებით, ფორმებით.

აუდიალური სისტემა – ბგერებით, ტონებით, რიტმებით.

კინესთეტური სისტემა – შეხების შეგრძნებებით, მოძრაობებით, პოზიციებით.

თუმცა, ეს ყველაფერი საბოლოოდ შეიძლება გამოიხატოს ვერბალურად, რაც მიუთითებს იმაზე, რომ არსებობს გარკვეული “მთარგმნელობითი” მექანიზმი გონებაში. ენა, როგორც ნიშანთა სისტემა, არის ერთგვარი „მთარგმნელი“.

მაგალითად, მიხაელ ჰალიდეის[4] სისტემურ-ფუნქციური ლინგვისტიკა განიხილავს ენას როგორც მრავალშრიან სემიოტიკურ სისტემას, რომელიც აერთიანებს სხვადასხვა რესურსს და ეს ყველაფერი ემსახურება მნიშვნელობის შექმნას.

ჯორჯ ლაკოფისა და მარკ ჯონსონის ნაშრომები[5] კონცეპტუალური მეტაფორის შესახებ გვიჩვენებს, თუ როგორ ეფუძნება ჩვენი აბსტრაქტული აზროვნება სხეულებრივ გამოცდილებას. ეს იდეა ეხმიანება მინსკის შეხედულებას, რომ გონება ვითარდებოდა პრაქტიკული პრობლემების გადასაჭრელად.

თანამედროვე ნეირომეცნიერება გვიჩვენებს, რომ ტვინი მართლაც ახდენს სხვადასხვა სენსორული ინფორმაციის ინტეგრაციას. ამის საუკეთესო მაგალითია მაკგურკის ეფექტი[6], რომელიც  გვიჩვენებს, თუ როგორ ახდენს გავლენას ვიზუალური ინფორმაცია აუდიალურ აღქმაზე.

მოკლედ რომ ავხსნათ: როდესაც ადამიანი უყურებს ვიდეოს, სადაც პირის მოძრაობა არ შეესაბამება რეალურად გაჟღერებულ ბგერას, ტვინი ცდილობს ამ ინფორმაციის შეჯერებას. ხშირად, ვიზუალური ინფორმაცია (პირის მოძრაობა) გადაწონის აუდიო ინფორმაციას და ადამიანი “ესმის” ის, რასაც ხედავს და არა ის, რაც რეალურად ჟღერს. ეს ეფექტი აჩვენებს, რომ მეტყველების აღქმა არის მულტიმოდალური პროცესი, სადაც ტვინი აერთიანებს როგორც სმენით, ისე ვიზუალურ ინფორმაციას. მაკგურკის ეფექტი მნიშვნელოვანია ფსიქოლოგიის, ნეირომეცნიერებისა და მეტყველების აღქმის კვლევებში. იგი გვეხმარება გავიგოთ, როგორ ამუშავებს ტვინი კომპლექსურ სენსორულ ინფორმაციას.

ახლა გადავიდეთ ხელოვნურ ინტელექტზე და მულტიმოდალურ სწავლებაზე.

თანამედროვე AI სისტემები, როგორიცაა GPT-4[7], იყენებენ მულტიმოდალურ სწავლებას, რაც ნიშნავს, რომ ინფორმაცია შეიძლება დამუშავდეს და გენერირდეს სხვადასხვა მოდალობაში (ტექსტი, სურათები, ხმა). ეს შეიძლება დავაკავშიროთ მინსკის იდეას იმის შესახებ, რომ მომავლის მანქანები შეიძლება უფრო “თვითშემეცნებადნი” იყვნენ, ვიდრე ადამიანები.

მარვინ მინსკის „გონების საზოგადოების“ იდეა გვიჩვენებს, რომ ადამიანის გონება რთული სისტემაა, რომელიც შედგება მრავალი მარტივი კომპონენტისგან. ეს კონცეფცია ეხმიანება თანამედროვე მულტიმოდალურ კომუნიკაციას, სადაც სხვადასხვა სენსორული „ენები“ (ვიზუალური, აუდიო, კინესთეტური) ერთიანდებიან და ქმნიან სრულ, კოჰერენტულ გამოცდილებას. AI-ს განვითარებაში, მინსკის ხედვები მნიშვნელოვან როლს ასრულებს, განსაკუთრებით მულტიმოდალური პრომპტების გენერირებისას, რაც საშუალებას გვაძლევს, რომ სხვადასხვა მედიუმს სწორად გადავცეთ ინფორმაცია.

მულტიმოდალურობა AI ჩატბოტების კონტექსტში

ლექსიკა და გამოყენებული ტერმინოლოგია მნიშვნელოვნად იცვლება სხვადასხვა ტიპის პრომპტების შექმნისას, მაშინაც კი, როდესაც ერთი და იმავე მოვლენის ან თემის სხვადასხვა ფორმატში წარმოდგენა გვსურს. ეს განპირობებულია იმ “მედიუმის” სპეციფიკით, რომელიც ქმნის კონტენტს. მოდით, უფრო დეტალურად განვიხილოთ ეს საკითხი:

ვიზუალური პრომპტები:

ვიზუალური კონტენტის გენერირებისთვის პრომპტის შექმნისას მნიშვნელოვანია:

დეტალური აღწერა: მაგალითად, “მზიანი დღე ზღვის სანაპიროზე” – ამის ნაცვლად უმჯობესია: “მზიანი საღამო ტროპიკულ სანაპიროზე, ოქროსფერი ქვიშით და ლურჯი ზღვით, პალმის ხეები ჰორიზონტზე”.

კომპოზიციის მითითება: “წინა პლანზე პალმის ხე, შუაში –  მზის ქვეშ მოციმციმე ზღვა, ფონზე – მთები”.

სტილის განსაზღვრა: “რეალისტური ფოტოგრაფიული სტილი” ან “იმპრესიონისტული მხატვრული სტილი”.

ფერების და განათების აღწერა: “თბილი ტონები, მზის ჩასვლის ნარინჯისფერი შუქი”.

რატომ? ვიზუალური დეტალები ეხმარება AI-ს შექმნას უფრო ზუსტი და სასურველი გამოსახულება.

გამოიყენება ვიზუალური აღწერის ტერმინები: “მკვეთრი”, “ბუნდოვანი”, “წინა პლანი”, “ფონი”, “კომპოზიცია”

ფერების და განათების ლექსიკა: “კონტრასტული”, “პასტელური”, “ჩრდილი”, “ბაცი”, “კაშკაშა”. ხელოვნების სტილების ტერმინები: “იმპრესიონისტული”, “აბსტრაქტული”, “ფოტორეალისტური”.

მაგალითად: “შექმენით იმპრესიონისტული სტილის ნახატი პარიზის ქუჩის სცენისა, წინა პლანზე კაფეს მაგიდებით და ფონზე – ეიფელის კოშკით, გამოიყენეთ თბილი ფერები და რბილი განათება.”

აუდიო პრომპტები

აუდიო კონტენტის გენერირებისთვის გასათვალისწინებელია: ხმის ტონი და ხასიათი: “მშვიდი, დამამშვიდებელი ხმა” ან “ენერგიული, ენთუზიაზმით სავსე ტონი”.

ტემპი და რიტმი: “ნელი, მედიტაციური ტემპი” ან “სწრაფი, დინამიკური რიტმი”.

ინსტრუმენტები ან ხმის ეფექტები: “აკუსტიკური გიტარა და ფლეიტა” ან “ელექტრონული სინთეზატორები ბასის ხაზით”.

ჟანრი ან სტილი: “კლასიკური სიმფონიური მუსიკა” ან “ელექტრონული ჩილაუტი”.

რატომ? ეს დეტალები განსაზღვრავს აუდიოს ემოციურ და სტილისტურ მახასიათებლებს.

გამოყენებული ლექსიკა: მუსიკალური ტერმინები: “ტემპი”, “რიტმი”, “მელოდია”, “ჰარმონია”, “აკორდი”.

ხმის თვისებების აღმწერი სიტყვები: “ხრინწიანი”, “სუფთა”, “მაღალი”, “დაბალი”, “ვიბრატო”.

აკუსტიკური ტერმინები: “რევერბერაცია”, “ექო”, “სტერეო”, “მონო”.

მაგალითი: “შექმენით 30-წამიანი აუდიო კლიპი პარიზის ქუჩის ატმოსფეროს გადმოსაცემად, ნელი ტემპის აკორდეონის მელოდიით, ფონზე ყავის ფინჯნების წკრიალის და გამვლელების ჩურჩულის ხმით.”

ვიდეო პრომპტები

ვიდეო კონტენტისთვის მნიშვნელოვანია:

სცენის აღწერა: “ურბანული ქუჩა წვიმიან ღამეში, ნეონის განათებით”.

მოძრაობა და დინამიკა: “კამერა ნელა მოძრაობს მარცხნიდან მარჯვნივ, აჩვენებს გამვლელებს ქოლგებით”.

ხანგრძლივობა და ტემპი: “30-წამიანი კლიპი, ნელი ტემპით”.

ვიზუალური ეფექტები: “გაბუნდოვნებული/გაბლარული ფონი, წინა პლანზე მკვეთრი ფოკუსით”.

აუდიო ელემენტები: “ფონური ხმაური წვიმის წვეთების და მანქანების ხმით”.

რატომ? ეს ელემენტები ქმნიან სრულ აუდიო-ვიზუალურ გამოცდილებას და ნარატიულ კონტექსტს.

ლექსიკა:

კინემატოგრაფიული ტერმინები: “კადრი”, “მონტაჟი”, “პანორამა”, “ზუმი”, “რაკურსი”.

მოძრაობის აღმწერი სიტყვები: “დინამიკური”, “სტატიკური”, “პლავნი”, “სწრაფი”.

მაგალითი: “შექმენით 1-წუთიანი ვიდეო კლიპი პარიზის ქუჩის ცხოვრებაზე, დაიწყეთ ფართო კადრით ეიფელის კოშკზე, შემდეგ გააკეთეთ ნელი პანორამა ქუჩის კაფეებზე, დაასრულეთ ახლო კადრით ესპრესოს ფინჯანზე. გამოიყენეთ თბილი ფერების ფილტრი.

ტექსტური პრომპტები

ტექსტური კონტენტის გენერირებისთვის გასათვალისწინებელია:

ტონი და სტილი: “პროფესიული, აკადემიური ტონი” ან “მეგობრული, საუბრის სტილი”.

სტრუქტურა: “5-პარაგრაფიანი ესე შესავლით, სამი მთავარი პუნქტით და დასკვნით”.

სამიზნე აუდიტორია: “ახსენით კვანტური ფიზიკის საფუძვლები 10 წლის ბავშვებისთვის”.

მიზანი: “დაარწმუნეთ მკითხველი გადავიდეს განახლებად ენერგიაზე”.

ეს ფაქტორები განსაზღვრავს ტექსტის ეფექტურობას და მიზანშეწონილობას კონკრეტული აუდიტორიისთვის.

ლექსიკა:

ლიტერატურული ტერმინები: “თხრობა”, “დიალოგი”, “აღწერა”, “მეტაფორა”, “პერსონაჟი”.

სტრუქტურული ელემენტები: “აბზაცი”, “თავი”, “შესავალი”, “დასკვნა”, “არგუმენტი”.

სტილისტური ტერმინები: “ფორმალური”, “პოეტური”, “ტექნიკური”.

მაგალითი: “დაწერეთ 500-სიტყვიანი ესე პარიზის ქუჩის ცხოვრებაზე. დაიწყეთ მოკლე, ატმოსფერული აღწერით, შემდეგ გადმოეცით პერსონაჟის გამოცდილება კაფეში ჯდომისას. გამოიყენეთ მგრძნობიარე, პოეტური ენა ქალაქის ატმოსფეროს გადმოსაცემად.”

როგორც ხედავთ, თითოეული მედიუმისთვის გამოიყენება სპეციფიკური ლექსიკა, რომელიც ასახავს ამ მედიუმის უნიკალურ მახასიათებლებს და შესაძლებლობებს. ეს საშუალებას გვაძლევს უფრო ზუსტად და ეფექტურად მივაწოდოთ ინსტრუქციები AI-ს, რათა მან შექმნას სასურველი კონტენტი კონკრეტული მედიუმისთვის.

ამასთან, მნიშვნელოვანია გვახსოვდეს, რომ ზოგჯერ სასარგებლოა სხვადასხვა მედიუმის ელემენტების კომბინირება ერთ პრომპტში, განსაკუთრებით მულტიმედიური პროექტებისთვის. მაგალითად, ვიდეო პრომპტში შეიძლება გამოვიყენოთ როგორც ვიზუალური, ისე აუდიო ტერმინოლოგია უფრო სრული და დეტალური შედეგის მისაღებად.

გამოყენებული ლიტერატურა:

Minsky, M. (1986). The Society of Mind. Simon & Schuster.

Halliday, M.A.K. (1978). Language as social semiotic: The social interpretation of language and meaning. Edward Arnold.

Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.

McGurk, H., & MacDonald, J. (1976). Hearing lips and seeing voices. Nature, 264(5588), 746-748.

OpenAI. (2023). GPT-4 Technical Report. arXiv preprint arXiv:2303.08774.

[1] https://www.jstor.org/stable/20708493?read-now=1&seq=3#page_scan_tab_contents

[2] https://mastsavlebeli.ge/?p=4218

[3] https://mastsavlebeli.ge/?p=4203

[4] Halliday, M.A.K. (1978). Language as social semiotic: The social interpretation of language and meaning. Edward Arnold.

[5] Lakoff, G., & Johnson, M. (1980). Metaphors We Live By. University of Chicago Press.

[6] McGurk, H., & MacDonald, J. (1976). Hearing lips and seeing voices. Nature, 264(5588), 746-748.

[7] OpenAI. (2023). GPT-4 Technical Report. arXiv preprint arXiv:2303.08774.

გადავწყვიტე, წერილების ციკლი დავწერო ქალაქზე, უფრო ზუსტად, თბილისის იმ ადგილებზე, რომლებთანაც რამე მაკავშირებს ან სადაც ხშირად ვხვდები. ეს იდეა რატომ და როგორ გამიჩნდა, ცალკე წერილის თემაა. ამჯერად მხოლოდ იმას ვიტყვი, რომ ჩემი წერილები მაინცდამაინც ისტორიულ ან კულტურულ ღირსშესანიშნაობებზე არ იქნება – ჩემი მიზანი ქალაქის წაკითხვა და მის მთლიანობაზე დაკვირვებაა, თითქოს კარგად ნაცნობსა და მრავალგზის ნანახში რაიმე ახლის აღმოჩენა.

1. უბნის მაღაზია ლუბლიანას ქუჩაზე

ტურისტული ქალაქი ერთია და ადგილობრივი მცხოვრებლებისა – მეორე, მაგრამ არის კიდევ მესამე ქალაქიც – ქალაქი, რომელიც ქრება. მხოლოდ დანგრეულ შენობებსა და გადასხვაფერებულ პარკებს არ ვგულისხმობ – ურბანული სივრცის გარდაქმნაზე ვამბობ, მცხოვრებთა მოთხოვნილებების კვალდაკვალ. აბა, მიმოიხედეთ თქვენს უბანში, ყველაფერი ისეა, როგორც ადრე იყო?

ჩემს უბანში – არა. და ერთი, რაც გაქრა, უბნის მაღაზიაა, ძველებური მაღაზია, ყველაფერი რომ იყიდება, ხილ-ბოსტნეული, პური, ტკბილეულობა, ბავშვის პამპერსი, სათამაშოები და ტანსაცმელიც კი. ასეთ მაღაზიებს, როგორც წესი, მეპატრონის სახელით მოიხსენიებდნენ. ჩვენსას, მაგალითად, მანიას მაღაზიას ვეძახდით. წლებია, მანიას მაღაზია აღარ არსებობს – ისიც, როგორც ყველა მისნაირი, საყველაფრო მარკეტი, ქსელურმა მარკეტებმა ჩაანაცვლა.

ყველა ან იქნებ თითქმის ყველა?

ლუბლიანას ქუჩაზე, იაშვილის საავადმყოფოს მოპირდაპირე მხარეს, ზუსტად ეზოში შესასვლელის მოპირდაპირედ, არის ერთი ასეთი მაღაზია. ბოლო დროს ყოველთვე მიწევს ამ ქუჩაზე გასვლა და რადგან მაღაზია გაჩერებასთანაა – მის წინ დიდხანს დგომაც. კარგი თავშესაქცევია – ვდგავარ და ვიტრინაში გამოფენილ ათას ხარახურას ვათვალიერებ: ბარბები, „მარველის“ გმირების თოჯინები, პლასტმასის მანქანები, მოძრავი ანბანი და რიცხვები, ფერადი ცარცები, თიხა და პლასტილინი, კაუჩუკის ბურთები, გასაბერი აუზი, კალმები, ფანქრები და ფერად-ფერადი საშლელები (ცხოველების ფორმის), მზესუმზირა, ჩიფსი, ორცხობილა, კვერცხები სათამაშოთი, ჩაი, ყავა, გაურკვეველი წარმომავლობისა და შეფუთვის ნამცხვრები, პირველად რომ ვხედავ… ჩამონათვალის გაგრძელება უსასრულოდ შემიძლია, რადგან ყოველ ჯერზე რაღაც შეცვლილი მხვდება – საქონელს მუდამ ემატება ან აკლდება რამე.

ერთხელ ავტობუსის მოსვლამდე შვიდი წუთი მქონდა. თვალი ლაჟვარდისფერ კაუჩუკის ბურთულას დავადგი და შევედი, ვიყიდი-მეთქი. მაშინ კი შევნიშნე, რომ რასაც ყიდიან, გარკვეული პრინციპით აწყვია: სასუსნავები და სურსათი მარცხნივაა, სათამაშოები და საკანცელარიო ნივთები – მარჯვნივ. თუმცა, არ ვიცი, „აწყვია“ რამდენად სწორი სიტყვაა – ვიტრინამდე რომ მიმეღწია, სათამაშო მანქანას გადავაბიჯე და ლამის ცალ ფეხზე მდგომმა ზედა თაროზე გადავდე საშლელებიანი ყუთი, რომ მის ქვეშ, პლასტმასის სათავსოდან, კაუჩუკის ბურთულები ამომეღო. რა მექნა – ასეთი მაღაზიიდან აუცილებლად რამე უნდა გამომეყოლებინა ხელს.

მაღაზია-მეთქი ვამბობ და სინამდვილეში ორია, ანუ მაღაზიები – მის გვერდით ფეხსაცმელები იყიდება, ძირითადად, დათბილული და მოხდილი ფლოსტები, სანდლები და შლაპუნები. ეს ორივე სავაჭრო ობიექტი ერთ ქალს ეკუთვნის, რომელსაც დროდადრო ჰბეზრდება იქ ჯდომა და ან ერთს კეტავს და მიდის, ან – მეორეს. როგორც უნდა იყოს, ამ ორიდან ერთი მაღაზია მუდამ ღიაა და გამყიდველის ანაბარაა.

მე თქვენს ადგილას წავიდოდი და ვნახავდი – ქალაქი მხოლოდ ისტორიული ღირსშესანიშნაობები როდია. საერთოდაც, მე თუ მკითხავთ, ნაღდი ქალაქი მათ მიღმაა, სწორედ ასეთ დეტალებში, როგორიც არის უბნის საყველაფრო მაღაზია. ჰოდა, მოასწარით, სანამ მანდაც რომელიმე „ნიკორა“, „ორი ნაბიჯი“, „ზღაპარი“ ან რამე მსგავსი გაუხსნიათ…

საენათმეცნიერო ლიტერატურტაში ენობრივი სიტუაცია სოციოლინგვისტიკის ერთ-ერთ საბაზისო ცნებად მოიაზრება [ნიკოლსკი, 1976; ბარნეტი, 1988; ფერგიუსონი1995][1]. ენის მკვლევრები მის რამდენიმე განმარტებას გვთავაზობენ. ჩარლზ ფერგიუსონი ენობრივი სიტუაციას უწოდებს მოცემულ დროსა და მოცემულ ადგილზე ენის გამოყენების საერთო კონფიგურაციის აღმნიშვნელს, რომელიც მოიცავს შემდეგნაირ მონაცემებს:

• რამდენი ენაა და რომელი ენები გამოიყენება მოცემულ არეალში?
• რამდენი ადამიანი გამოიყენებს თითოეულს და რა ვითარებაში?

რა განწყობა და დამოკიდებულება აქვთ აღნიშნული საზოგადოების წევრებს ამ ენების მიმართ? [ფერგიუსონი, 1971:157].

ევროპელი სოციოლინგვისტები ენობრივ სიტუაციას სინქრონულ ენათმეცნიერებას მიაკუთვნებენ, თუმცა ამბობენ, რომ იგი ისტორიულ-დინამიკური პროცესის შედეგია. ამ მიმართულებით კვლევა კი, სტატისტიკურ მონაცემებზე დაყრდნობით, ენათა გავრცელებულობისა და ფუნქციონირების კვლევა უნდა იყოს, კონკრეტულ დროსა და სივრცეში ენის მატარებელთა დამოკიდებულებისა და ფუნქციონირების იურიდიული საფუძვლის გათვალისწინებით.

საქართველოს ენობრივი სიტუაციის აღწერისას (2010)[2] საქართველოს ლინგვისტურ მრავალფეროვნებას ახასიათებენ ეთნიკური მრავალფეროვნების კვალდაკვალ და ქართულ ენას, მეგრულ-ლაზურ და სვანურთან ერთად, მიაკუთვნებენ ქართველურ ენათა ჯგუფს[3]. ინდოევროპული ენების სხვადასხვა ჯგუფს მიაკუთვნებენ საქართველოში არსებულ ენებს: რუსულს (სლავური ჯგუფი), სომხურს, ბერძნულს (ჯგუფები ინდოევროპულ ენათა ოჯახიდან), ოსურს (ირანულ ენათა ჯგუფი), აზერბაიჯანულს (თურქულ ენობრივ ჯგუფს ალათაურ ენათა ოჯახში).

დასახელებულ ნაშრომში საგანგებოდ გამოყოფენ 4 რეგიონს, რომელშიც კომპაქტურად არიან განსახლებულნი უმცირესობათა წარმომადგენლები: აფხაზები (აფხაზეთი), ოსები (სამხრეთ ოსეთი), აზერბაიჯანელები (ქვემო ქართლი) და სომხები (სამცხე-ჯავახეთი და ქვემო ქართლიდან – წალკის რაიონი) და მიუთითებენ, რომ კომპაქტური განსახლების გარდა, საქართველოში გვხვდება ისეთი ეთნიკური ჯგუფების დისპერსიული განსახლებები, როგორებიცაა რუსები, ბერძნები, უკრაინელები, პოლონელები, ქურთები, იეზიდები, ებრაელები, ასირიელები, აგრეთვე ჩრდილო-კავკასიურ ენათა წარმომადგენლები: ქისტები, ჩეჩნები, ლეკები, უდიები, ყაბარდოელები, ჩერქეზები და სხვა. სამწუხაროდ, მათ გვერდით ქართულ ნიშანთა/ჟესტურ ენაზე მეტყველი ენობრივი უმცირესობისათვის (ყრუთა თემისათვის) ადგილი ვერ გამოიძებნა.

საქართველოში არსებული ენობრივი სიტუაციის ერთგვარი გზამკვლევია ევროპის საჭოს მიერ მომზადებული კრებული „Minority Languages in Georgia, Expressions of Cultural Wealth“ (ენობრივი უმცირესობები საქართველოში, კულტურული სიმდიდრის გამოხატულებანი“)[4]. არც ამ კრებულშია ქართულ ნიშანთა/ჟესტურ ენაზე მეტყველი ენობრივი უმცირესობისათვის ადგილი და ენობრივი სიტუაციის არც სხვა ფილოლოგიურ კვლევათა გეოგრაფიაში[5] ფიგურირებს ქართული ჟესტური ენა.

როგორც ცნობილია, ენობრივ სივრცეს, ანუ, ენობრივ მოვლენათა ტერიტორიულ განლაგებას იკვლევს ლინგვისტური გეოგრაფია, რომელიც, თავის მხრივ, იყენებს კარტოგრაფირების მეთოდს. ეს კი რუკაზე ამა თუ იმ ენობრივი მოვლენის გავრცელების არეალის დაზუსტებას გულისხმობს. იზოგლოსების[6] მეშვეობით რუკებზე სხვადასხვა ენობრივი მოვლენის გადატანის შედეგად ვიღებთ ლინგვისტურ ატლასს, რომელიც არის რუკების სისტემატიზებული ერთობლიობა და მასში რაიმე პირობითი ნიშნით აღნიშნულია გარკვეულ ტერიტორიაზე რომელიმე ერთი ენობრივი (ფონეტიკური მორფოლოგიური, სინტაქსური თუ ლექსიკური) თავისებურების ნაირსახეობათა განლაგება, დასახლებული პუნქტების მიხედვით, (ერთი ენის გავრცელების შესაბამისად, ერთ სახელმწიფოში, ერთ კონტინენტზე, მონათესავე ენათა გავრცელების საზღვრებში და ა.შ.). დღეისათვის უკვე არსებობს მრავალი ენისა თუ ენათა ჯგუფის ლინგვისტური ატლასები[7]. იუნესკო მიიჩნევს, რომ ატლასი ენობრივი სიტუაციის დოკუმენტირების ერთგვარი ინსტრუმენტია, ენების მსოფლიო ატლასი კი არის ონლაინპლატფორმა, რომელიც ასახავს გლობალური ლინგვისტური მრავალფეროვნების დინამიკასა და სიღრმეებს. ის უზრუნველყოფს მსოფლიოს ენათა შესახებ ზუსტ, სანდო, განახლებულ და მყარ მონაცემებს. მეცნიერული და ტექნოლოგიური პროგრესის გამოყენებით და სანდო წყაროების, მათ შორის, ეროვნული მთავრობების, აკადემიური წრეებისა და ენობრივ თემთა მიერ შემოთავაზებული მონაცემების გამოყენებით, ენების მსოფლიო ატლასს შეუძლია სწრაფად ასახოს ლინგვისტური მრავალფეროვნების ცვლილებები. 1996, 2001 და 2010 წლებში იუნესკოს მიერ გამოქვეყნებული მსოფლიოს მოწყვლადი ენების დადგენის კარგი გამოცდილების საფუძველზე, ენების მსოფლიო ატლასი წარმოადგენს მთავარ ნაბიჯს ენის მიმართ უფრო ინკლუზიური, ყოვლისმომცველი და ინტერდისციპლინური მიდგომების დასადასტურებლად[8]. იუნესკო, ენობრივი სიტუაციის აღწერისას აღიარებს ქართული ნიშანთა/ჟესტური ენის, როგორც მოწყვლადი ენის არსებობის ფატს, თუმცა მითითებულ გვერდზე ამ ენის შესახებ რაიმე სხვა მონაცემი არ არის დატანილი.

ქართული ჟესტური ენის შესახებ რაიმე სახის ცნობა არ მოიპოვება ნიშანთა/ჟესტური ენების საერთაშორისო ჩამონათვალსა[9] თუ ნიშანთა/ჟესტური ენის მსოფლიო ატლასებში[10],

და არც ამ ენის კლასიფიკაციისადმი მიძღვნილ უცხოურ, საეტაპო სახელმძღვანელოებში[11].

არადა, ქართული ჟესტური ენის შესწავლის მხრივ ბევრია გაკეთებული. საქართველოს ყრუთა კავშირის ეგიდით შექმნილია ჟესტური ენის ლექსიკონი[12], პროფესორ თამარ მახარობლიძის მიერ[13] შექმნილია საკუთრივ ქართულ ანბანურ ასო-ნიშნებზე მორგებული, მშვენიერი დაქტილური ანბანი; მის მიერვე წამოჭრილია ქართული ჟესტური ენის ნაციონალიზაციის საკითხი და ეს პროცესი უკვე, წარმატებით, კიდეც მიმდინარეობს[14]. გამოცემულია არაერთი მონოგრაფია თუ ბეჭდური პუბლიკაცია, შედგენილია ქართული ჟესტური ენის აკადემიური ლექსიკონი[15], რომლის ლექსიკის დიდი ნაწილი, ფაქტობრივად, ამ ენის მთელი აქტიური ფონდი გამოკვლეულია წყაროებთან მუშაობის მეთოდით. დამუშავებულია ლექსიკონის ტექსტური ნაწილი, გამთლიანებულია ვიზუალურ-ვერბალური მასალა და გაციფრულებულია თითოეული ერთეული. აქტიურად მიმდინარეობს ქართული ჟესტური ენის მორფოლოგიის კვლევა, ქართული ჟესტური ენის მორფოლოგიის სხვადასხვა საკითხის კვლევისადმი მიძღვნილი სტატიების ნაწილი გაერთიანებულია წიგნში „ქართული ჟესტური ენის ზმნის მორფოლოგია“ [მახარობლიძე 2019], რომელშიც მიმოხილულია, როგორც ჟესტურ ენათა მორფოლოგია, ასევე — ქართული ჟესტური ენის ზმნის მახასიათებლები, ზმნური აქტანტები, ვერსიისა და კაუზაციის კატეგორიები, დრო, კილო, ასპექტი და მოდალობა. დასახელებული და სხვა კვლევებით დადასტურებულია, რომ ქართული ჟესტური ენა „ნამდვილად დამოუკიდებელი ბუნებრივი ენაა და მისი სამომავლო შესწავლა მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ ჟესტური, არამედ — სამეტყველო ენების კროსლინგვისტური კვლევებისთვისაც“[16].

იმდენად, რამდენადაც დღესდღეობით ენის დაგეგმვა[17] აქტუალური ცნებაა და მოიცავს ადამიანთა არსებობის უმთავრესი ნაწილის — ენის — მიმართ ფრთხილ მიდგომასა და სოციოლინგვისტიკურ გარემოებათა გათვალისწინებას, ხოლო ენობრივი ურთიერთობის დაგეგმვა გულისხმობს ენის დაგეგმვასა და ადამიანებს შორის ენობრივ ურთიერთობასთან დაკავშირებულ ნებისმიერ დაგეგმვით საქმიანობას (ვიწრო მნიშვნელობით, ის უფრო მეტად ენასთანაა დაკავშირებული, ფართო მნიშვნელობით კი ორგანიზაციული, ტექნიკური და მოწყობითი ღონისძიებაა), — ვფიქრობთ, სამომავლოდ საქართველოში წარმოებული ენობრივი პოლიტიკა ქართული ენობრივი სიტუაციის ზუსტი, ინკლუზიური მიდგომებით წარიმართება და ქართული ნიშანთა/ჟესტური ენა ღირსეულ ადგილს იპოვის, როგორც ნაციონალურ, ისე — საერთაშორისო ლინგვისტურ ატლასებში. ამ მხრივ კი იმედისმომცემია ენის სახელმწიფო სტრუქტურების დამოკიდებულება, რაც ერთი ათად შეუწყობს ხელს ჟესტური ენის პოპულარიზაციასა და აღიარებას სმენის დეფიციტის მქონე ბავშვთა მშობლების, მათ განათლებაში ჩართული პირების, მთელი საზოგადოებისა და სახელმწიფოს მხრიდან. ამავდროულად, ვიტოვებთ იმედს, რომ, 2024 წლის საყოველთაო აღწერის შემდეგ ზუსტი სტატისტიკური ჩანაწერი გაჩნდება ენობრივი უმცირესობების, მათ შორის, ყრუთა და ყრუ-უსინათლო პირთა რიცხოვნობის შესახებ მათი ასაკის, სქესის, განათლებისა და ტერიტორიის გათვალისწინებით, რაც ენობრივი სიტუაციის კვლევისა და ამ პირთა განათლების დაგეგმვისათვის უმნიშვნელოვანესი სახელმწიფო ინსტრუმენტი გახდება.

გამოყენებული რესურსები:

1. ბატატუნაშვილი ა. „მოლაპარაკე ხელები” ქართული ჟესტური ენის ლექსიკონი. თბილისი 2008
2. კახა გაბუნია, ლალი ეზუგბაია, ჭაბუკი ქირია, ენობრივი სიტუაცია თანამედროვე საქართველოში, მანანა თანდაშვილის საერთო რედაქციით, თბილისი, 2010 (წიგნი შექმნილია „ფოლკსვაგენის“ ფონდის მიერ დაფინანსებული საერთაშორისო კვლევის მონაცემების საფუძველზე;
3. კახა გაბუნია, ენობრივი სიტუაცია თანამედროვე საქართველოში, საერთაშორისო მულტილინგვური განათლებისათვის, Ν3, 45-69;
4. Kakha Gabunia, The Language Situation in Contemporary Georgia; 2. Caucasian and Non-Caucasian Languages# 4, 2014pp. 1-21. https://multilingualeducation.openjournals.ge/index.php/ijml/article/view/6672/6659; https://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/AboutCharter/Minority%20languages%20in%20Georgia_EN.pdf
5. მანანა თანდაშვილი, http://tandaschwili.com/thema-3/%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90
6. ნათია კენჭიაშვილი,ენობრივი სიტუაცია საქართველოში აზერბაიჯანულ და სომხურ ეთნიკურ უმცირესობათა მაგალითზე, http://sciencejournals.ge/index.php/NJ/article/view/51/34;
7. თამარ მახარობლიძე,(2012) ქართული ჟესტური ენა. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. USIAD, Save The Children International. თბილისი თ. მახარობლიძე, ქართული დაქტილური ანბანი. იკე, ტ. 42. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი. თბილისი. 2014 § თ. მახარობლიძე, “დროის კატეგორია ქართულ ჟესტურ ენაში”. ქუთაისის II საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია „ენა და კულტურა“ ქუთაისი, 2013 294-302 გვ. 24 § თ. მახარობლიძე, “ზმნათა უღვლილება ქართულ ჟესტურ ენაში”, კავკასიოლოგთა III საერთაშორისო კონგრესი „მულტიკულტურალიზმი და ტოლერანტობა კავკასიაში“. თსუ. თბილისი. 2013 231-233 გვ §T. Makharoblidze. On Georgian Dactyl Alphabet. INDIAN JOURNAL OF APPLIED LINGUISTICS – IJOAL (Vol. 40, No. 1-2, Jan-Dec 2014)C/o BAHRI PUBLICATIONS, Kalkaji, New Delhi. 2013 § T. Makharoblidze. Georgian Sign Language Electronic Dictionary. International Journal of Computer and Information Technology. ISSN 2279-0764. vol. XX issue XX –XXXXXXXX 201X www.ijcit.com (miRebulia dasabeWdad) 2013 § T. Makharoblidze. The Georgian Dactyl Alphabet. Disability studies Quarterly. DSQ, Vol. 33, No.3 2013 http://dsq-sds.org/article/view/3318 § მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტურ ენათა ნაციონალიზაციის პროცესი. კავკასიოლოგიური ძიებები III, თსუ, თბილისი. 2012. 131-151გვ. § მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტური ენები. თსუ, ქართული ენის ინსტიტუტის შრომები #2 გვ.159- 171 § მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტურ ენათა ნაციონალიზაციის პროცესი. კავკასიოლოგიური ძიებები III, თსუ, თბილისი. 2012. 131-151გვ..

8. სოფიკო ჭაავა, საქართველოს ენობრივი სიტუაცია XX საუკუნის 20-იანი წლებში, თბილისი, 2021.
9. https://www.vox.com/2014/11/17/7082317/language-maps-charts
10. https://projekt.ht.lu.se/georgia/;
11. https://en.wal.unesco.org/discover/languages
12. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sign_languages
13. https://wfdeaf.org/news/the-legal-recognition-of-national-sign-languages/
14. https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sign_languages
15. ქართული ჟესტური ენის ლექსიკონი (rustaveli.org.ge)
16. ენის დაგეგმვა, ტერმინოლოგიის პოლიტიკის სახელმძღვანელო,2022. file:///C:/Users/mariam.goduadze/Downloads/95232020.pdf

[1] მანანა თანდაშვილი, http://tandaschwili.com/thema-3/%E1%83%94%E1%83%9C%E1%83%9D%E1%83%91%E1%83%A0%E1%83%98%E1%83%95%E1%83%98-%E1%83%A1%E1%83%98%E1%83%A2%E1%83%A3%E1%83%90%E1%83%AA%E1%83%98%E1%83%90

[2] კახა გაბუნია, ლალი ეზუგბაია, ჭაბუკი ქირია, ენობრივი სიტუაცია თანამედროვე საქართველოში, მანანა თანდაშვილის საერთო რედაქციით, თბილისი, 2010 (წიგნი შექმნილია „ფოლკსვაგენის“ ფონდის მიერ დაფინანსებული საერთაშორისო კვლევის მონაცემების საფუძველზე;

[3] დასახელებულ ნაშრომში მკვლევრები მიიჩნევენ, რომ განსაკუთრებით სპეციფიკურ მდგომარეობასთან გვაქვს საქმე ზანურ-სვანურ-ქართული სოციოლინგვისტური ურთიერთმიმართებების თვალსაზრისით; ტრადიციულად, ქართველურ ენებში აერთიანებენ საკუთრივ ქართულს, მეგრულ-ლაზურს (მათ საერთო სახელწოდებად გამოიყენება ზანური, აგრეთვე კოლხური); მკვლევართა ერთი ნაწილი ლაზურს (უწოდებენ აგრეთვე ჭანურს) ცალკე ენადგანიხილავს. ზანურის მეგრულ დიალექტზე მოლაპარაკე ჯგუფი მთლიანად საქართველოს ტერიტორიაზეა განსახლებული. ისინი კომპაქტურად ცხოვრობენ დასავლეთ საქართველოში, კოლხეთის დაბლობსა და ოდიშის ზეგანზე, ისტორიულ სამეგრელოსა და სამურზაყანოში, მდინარეებს – ცხენისწყალსა და ღალიძგას შორის. ისტორიული სამურზაყანო (გალისა და ოჩამჩირის რაიონები) ამჟამად აფხაზეთის ტერიტორიაზეა მოქცეული, რაც, სოციოლინგვისტური თვალსაზრისით, სპეციფიკურ სიტუაციას ქმნის. ლაზებით კომპაქტურად დასახლებული მხოლოდ ერთი სოფელია (სარფი) საქართველოს ტერიტორიაზე, აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკაში. ლაზების ძირითადი ნაწილი განსახლებულია თურქეთის ტერიტორიაზე, შავი ზღვისპირა ზოლში, თითქმის ქალაქ რიზემდე. სვანები კომპაქტურად სახლობენ დასავლეთ საქართველოს ჩრდილოეთ ნაწილში, კავკასიონის ქედის სამხრეთ კალთაზე, მდინარეების – ენგურისა და რიონის ზემო წელზე. დასავლეთით, აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, სოლივითაა შეჭრილი სვანებით დასახლებული კოდორის ხეობა (ე. წ. დალსვანეთი). აღმოსავლეთით სვანეთს რაჭა ესაზღვრება, სამხრეთით – სამეგრელო და ლეჩხუმი. სვანების, მეგრელებისა და ლაზების რაოდენობის შესახებ ზუსტი სტატისტიკური მონაცემების მოპოვება ამჟამად შეუძლებელია: ჯერ ერთი, დღემდე ჩატარებული არც ერთი სახელმწიფო აღწერა არ ითვალისწინებდა შიდაქართველურ ენობრივ დიფერენციაციას; გარდა ამისა, ქართულ-აფხაზური კონფლიქტისა და ურბანიზაციის შეუქცევადი პროცესის მოქმედებით, სრულიად შეიცვალა ამ ეთნიკურ ჯგუფთა განსახლების სურათი.

[4] https://www.coe.int/t/dg4/education/minlang/AboutCharter/Minority%20languages%20in%20Georgia_EN.pdf

[5] ნათია კენჭიაშვილი,ენობრივი სიტუაცია საქართველოში აზრბაიჯანულ და სომხურ ეთნიკურ უმცირესობათა მაგალითზე, http://sciencejournals.ge/index.php/NJ/article/view/51/34; ასევე, იხ.კახა გაბუნია, ენობრივი სიტუაცია თანამედროვე საქართველოში, საერთაშორისო მულტილინგვური განათლებისათვის, Ν3, 45-69;მისივე— Kakha Gabunia, The Language Situation in Contemporary Georgia; 2. Caucasian and Non-Caucasian Languages# 4, 2014pp. 1-21. https://multilingualeducation.openjournals.ge/index.php/ijml/article/view/6672/6659;

ასევე იხ. ლუნდსის უნივერსიტეტის მიერ საქართველოს ენობრივი სიტუაციის კვლევა, რომელიც ასევე არსად ფიგურირებს ქართული ჟესტური ენის კვლევის კომპონენტი: https://projekt.ht.lu.se/georgia/;

ასევე — სოფიკო ჭაავა საქართველოს ენობრივი სიტუაცია XX საუკუნის 20-იანი წლებში, თბილისი, 2021.

[6] იზოგლოსები — ერთი და იმავე ენობრივი თავისებურების გავრცელებისშემაერთებელი ხაზები

[7] https://www.vox.com/2014/11/17/7082317/language-maps-charts

[8] https://en.wal.unesco.org/discover/languages

[9] https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sign_languages

[10] https://wfdeaf.org/news/the-legal-recognition-of-national-sign-languages/

[11]https://en.wikipedia.org/wiki/List_of_sign_languages

[12] ბატატუნაშვილი ა. “მოლაპარაკე ხელები” ქართული ჟესტური ენის ლექსიკონი. თბილისი 2008

[13] მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. USIAD, Save The Children International. თბილისი § მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. ტრენინგის სახელმძღვანელო. მესამე საფეხური, გზამკვლევი ტრენერისათვის. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. USIAD, Save The Children International. თბილისი § მახარობლიძე თ. (2012) ქართული ჟესტური ენა. ტრენინგის სახელმძღვანელო. მესამე საფეხური, რვეული ტრენინგის მონაწილეებისათვის. საქართველოს განათლებისა და მეცნიერების სამინისტრო. USIAD, Save The Children International. თბილისი § თ. მახარობლიძე, ქართული დაქტილური ანბანი. იკე, ტ. 42. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი. თბილისი. 2014 § თ. მახარობლიძე, “დროის კატეგორია ქართულ ჟესტურ ენაში”. ქუთაისის II საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია „ენა და კულტურა“ ქუთაისი, 2013 294-302 გვ. 24 § თ. მახარობლიძე, “ზმნათა უღვლილება ქართულ ჟესტურ ენაში”, კავკასიოლოგთა III საერთაშორისო კონგრესი „მულტიკულტურალიზმი და ტოლერანტობა კავკასიაში“. თსუ. თბილისი. 2013 231-233 გვ § თ. მახარობლიძე, „ტერმინთა პრობლემა ქართულ ჟესტურ ენაში.“ კრებულში ”ტერმინოლოგია – ქართული ენის ხვალინდელი დღე”. ა. ჩიქობავას სახელობის ენათმეცნიერების ინსტიტუტი. თსუ, თბილისი 2013. § T. Makharoblidze. Electronic Dictionary of Georgian Sign Language. GMLT. A. Chikobava Institute of Linguistics. Tbilisi. 2013 (accepted for print) § T. Makharoblidze. On Georgian Dactyl Alphabet. INDIAN JOURNAL OF APPLIED LINGUISTICS – IJOAL (Vol. 40, No. 1-2, Jan-Dec 2014)C/o BAHRI PUBLICATIONS, Kalkaji, New Delhi. 2013 § T. Makharoblidze. Georgian Sign Language Electronic Dictionary. International Journal of Computer and Information Technology. ISSN 2279-0764. vol. XX issue XX –XXXXXXXX 201X www.ijcit.com (miRebulia dasabeWdad) 2013 § T. Makharoblidze. The Georgian Dactyl Alphabet. Disability studies Quarterly. DSQ, Vol. 33, No.3 2013 http://dsq-sds.org/article/view/3318 § მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტურ ენათა ნაციონალიზაციის პროცესი. კავკასიოლოგიური ძიებები III, თსუ, თბილისი. 2012. 131-151გვ. § მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტური ენები. თსუ, ქართული ენის ინსტიტუტის შრომები #2 გვ.159- 171 § მახარობლიძე თ. (2012) მოქმედების დრო ქართულ ჟესტურ ენაში. “კავკასიოლოგიური ძიებები” – IV; თსუ, თბილისი. 2012 და სხვა.

[14]მახარობლიძე თ. (2012) ჟესტურ ენათა ნაციონალიზაციის პროცესი. კკავკასიოლოგიური ძიებები III, თსუ, თბილისი. 2012. 131-151გვ. გვ..

[15] ქართული ჟესტური ენის ლექსიკონი (rustaveli.org.ge)

[16] ეკატერინე ნანიტაშვილი, ქართული ჟესტური ენის ლინგვისტიკის ისტორია, the-history-of-georgian-sign-language-gesl-linguistics-19ph3h95.pdf

[17] ენის დაგეგმვა, ტერმინოლოგიის პოლიტიკის სახელმძღვანელო,2022, file:///C:/Users/mariam.goduadze/Downloads/95232020.pdf