კბილების სამყარო

ცოტა ხნის წინ თუმანიშვილის კინომსახიობთა თეატრში საბავშვო მიუზიკლი იყო. „კარიუსი და ბაქტუსი“, ასე ქვია სპექტაკლს და მოქმედება ადამიანის პირის ღრუში, კბილების სამყაროში ვითარდება. მთავარი აზრი კი კბილების მოვლა და მიხედვაა.

ჩვენი კბილები საკმაოდ მტკიცე დენტინისგან შედგება. სიმტკიცეს კალციუმის მარილები აძლევს. დენტინის თითოეული კვადრატული მილიმეტრი 60კგ. დატვირთვას უძლებს. ზემოდან დენტინს კბილის ემალი ფარავს. მისი სიმაგრე 397,6 კგ/მმ²-ია. ემალის შემადგენლობა ასეთია: კალციუმის კარბონატი, მაგნიუმის კარბონატი, დანარჩენ ნაწილს კი აპატიტების ჯგუფის კრისტალები შეადგენენ. ქსოვილების ცილოვანი მატრიქსი კოლაგენისგან და პროტეოგლიკანებისგან (გლიკოზამინოგლიკანები-ჰეტეროგენული ნახშირწყლები) შედგება.

კარიეზს მიკროორგანიზმები იწვევენ, რომლებიც კბილის ემალზე არიან მოკალათებული და თავიანთ სასიცოცხლო ციკლს ანაერობული გლიკოლიზით აწარმოებენ. შედეგად, ორგანულ მჟავებს გამოყოფენ (რძემჟავა, პროპიონმჟავა, ძმარმჟავა, ერბომჟავა), რომლებიც ემალიდან კალციუმის იონებს გამორეცხავს. ბაქტერიული შაქრის მეტაბოლიზმის კიდევ ერთი პროდუქტია დექსტრანები, უხსნადი პოლისაქარიდები. ისინი ბაქტერიებს იცავენ. ბაქტერიები დექსტრანებთან ერთად კბილის ქვის ძირითად მასას წარმოქმნიან.

ემალის მთავარი მტერი მჟავას მიერ გამოწვეული დემინერალიზაციაა. ტკბილი ნუგბარის მირთმევისას ბაქტერიები ზეიმობენ. ეს ბაქტერიები შეიძლება სტრეპტოკოკების ოჯახიდან იყვნენ. ჰოდა, ისინი შაქარს რძემჟავად, ძმარმჟავად და სხვა მჟავებად გადაამუშავებენ. ამიტომ, პირის ღრუში მჟავიანობის დონე იმატებს. ასეთ PH-ზე კი კარბონატჩანაცვლებული ჰიდროქსოაპატიტი იშლება, რაც ემალის დაშლასაც იწვევს.

ემალს თავისი დაცვის სისტემა აქვს, რაც ემალის ბოლომდე დაშლას ეწინააღმდეგება, მას რემინერალიზაცია ეწოდება. თუ მჟავები ბუნებრივი გზით მოშორებული იქნება პირის ღრუდან, მაშინ PH მჟავა გარემოდან კვლავ ნორმალურ ტუტე გარემოს დაუბრუნდება. ნერწყვში არსებული მინერალები კი დაზიანებული ემალის აღდგენას დაიწყებენ. თუმცა, ნერწყვი ორგანულ ნივთიერებებსაც შეიცავს, ამილაზას, ლიპაზას, ცილამუცინებს. ეს ნივთიერებები საჭმლის მონელებისთვის გვჭირდება. თუმცა, ისინი ადვილად ილექებიან ემალის ზედაპირზე და წარმოქმნიან ფენას, რომელსაც ბიოფენა ეწოდება. ამ ფენას ნადებსაც უწოდებენ. აქ თავს იყრიან ბაქტერიები, ასევე სხვადასხვა იონებიც. მაგ. ბიოფენაში კალციუმის და ფოსფატ იონები გროვდებიან, ილექებიან და კბილის ზედაპირზე კალციუმის უხსნად ფოსფატს წარმოქმნიან. ეს კბილის ქვა გახლავთ. ამ ქვაში შეიძლება მჟავას მოლეკულა „ჩაიჭედოს“ და ადგილობრივად კონკრეტული კბილის ემალის დაშლას შეუწყოს ხელი.

ასევე, ასეთი პროცესების გამო, კბილი ყვითლდება. კბილის ფერზე პოლიფენოლების კლასის წარმომადგენელი ქრომოგენებიც ახდენენ გავლენას. ესენი ჩაიში, ყავაში, წითელ ღვინოში, სიგარეტში მოიპოვება. ბიოფენაში იჭედებიან, იჟანგებიან, კონდენსირდებიან და უხსნადი ორგანული პიგმენტების გრძელ ჯაჭვებს აყალიბებენ.

გამოსავალი კბილების მოვლაა, ხეხვა-გამოვლებით.

თანამედროვე კბილის პასტების შეფუთვაზე უამრავ გაუგებარ სიტყვასა და ციფრს ამოიკითხავთ. თუ ვხედავთ ციფრებს 1000-დან 1500-მდე, შემდეგ კი PPM F-, ეს ერთ მემილიონედ ნაწილში ფთორის რაოდენობაა. ეს იონები შეიძლება იყოს ნატრიუმის ფთორიდიდან, ან ფთოროფოსფატ ნატრიუმიდან Na₂PO₃F. ფთორის იონები რემინერალიზაციაში მონაწილეობენ, ჰიდროქსიდ იონებს ჩაანაცვლებენ და ფთორაპატიტებს წარმოქმნიან. ფთორაპატიტი გაცილებით მდგრადია მჟავების ზემოქმედების მიმართ. ასევე, ფთორის იონები, პირდაპირ ემალის ზედაპირზე კალციუმის ფთორიდს წარმოქმნიან და ილექებიან. ეს ე.წ. დროებითი დეპოა, რომელიც ფთორს ინახავს. თუ მჟავიანობა მოიმატებს, სწორედ აქედან ფთორის იონები ნერწყვში გამოთავისუფლდება.

ასევე კარგია, თუ კბილის პასტის შედგენილობაში თუთიის ოქსიდი ან მარილია. თუთიის იონებს შეუძლიათ ბაქტერიების ფერმენტებს დაუკავშირდნენ და დაბლოკონ. ანუ, ინჰიბიტორებად გვევლინებიან. თუ ბაქტერიები არ იქნება პირის ღრუში, ბიონადებიც ნელა წარმოიქმნება. ასევე, თუთია უკავშირდება გოგირდშემცველ ნაერთებს, რომლებსაც იგივე ბაქტერიები გამოყოფენ. გოგირდშემცველი ნაერთები ან თიოლებია ან მერკაპტიდები. ესენი არასასიამოვნო სურნელსაც იწვევენ. თუთია კი მათ უკავშირდება და სურნელიც ქრება.

პასტაში ნახავთ ასევე პიროფოსფატებს და პოლიფოსფატებს. ესენი ქვების წარმოქმნას უშლიან ხელს. „იჭერენ“ ფოსფორის ზედმეტ რაოდენობას, რომელიც წინააღმდეგ შემთხვევაში კალციუმის ფოსფატს წარმოქმნიდა და ბიოფენაში „გაიჭედებოდა“.

თუ კბილის პასტის შემადგენლობაში არის ხსნადი ფოსფატები ან კარბონატები, მაგ. კალიუმის დიჰიდროფოსფატი, ან ნატრიუმის ჰიდროკარბონატი, ნიშნავს, რომ პასტა ბუფერს შეიცავს. ეს მარილები ნერწყვში მოხვედრისას ორ პროცესს ექვემდებარება: დისოციაციასა და ჰიდროლიზს. ეს ორი პროცესი ერთმანეთის კონკურენტულად მიმდინარეობს, შედეგი კი ის არის, რომ პირის ღრუში გარკვეული PH ნარჩუნდება.

HCO₃^–↔H⁺+ CO₃^–

HCO₃^–+H₂O↔H₂CO₃+OH^–

H₂PO₄^–↔ H⁺+ HPO₄^-2

H₂PO₄^–+H₂O↔ H₃PO₄+OH^–

კბილების მგრძნობელობის შესამცირებლად იყენებენ კალციუმის კარბონატთან დაკავშირებულ ამინმჟავა არგინინს. არგინინი ამინმჟავაა, რომელიც ნერწყვში მოხვედრისას პროტონირდება და დადებითად იმუხტება. ამის გამო, ის ელექტროსტატიკური ძალებით მიიზიდება უარყოფითად დამუხტულ კარბონატ იონებთან. ეს მათ გარშემო დადებითად დამუხტულ ფენას წარმოქმნის, რომელიც უზრუნველყოფს ელექტროსტატიკურ განზიდვას უარყოფითი ფოსფატ იონებისა უარყოფითი კარბონატ იონებიდან. ფოსფატჯგუფები ნერწყვიდან გამოიყოფა. ჰოდა, თუ კალციუმის ფოსფატი წარმოიქმნება, მთელ ემალს მოედება და მგრძნობელობას შეამცირებს. სხვათა შორის, ამავე მიზნით სტრონციუმსაც იყენებენ, კერძოდ, მის ქლორიდს ან აცეტატს.

ზოგიერთი კბილის პასტის შედგენილობაში ვხვდებით ჰიდროპერიტს. ეს ნივთიერება კბილების გახეხვის დროს იშლება შარდოვანას და წყალბადის პეროქსიდის წარმოქმნით. გაზრდილი PH პირობებში პეროქსიდი გადადის პერჰიდროქსიდ იონში.

H₂O₂+OH^–=HO^2-+H₂O

პერჰიდროქსიდ იონი ორგანულ პიგმენტებში ბმებს შლის, ანუ ბიონადების ფორმირებას უშლის ხელს და კბილებს ათეთრებს.

თუ პასტის შეფუთვაზე მითითებულია CPP-ACP, ბეტა-TCP, ან ჰიდროქსოაპატიტი, ეს ნიშნავს, რომ პასტაში კაციუმფოსფატური სისტემაა. მათი გამოყენების შემთხვევაში, ნერწყვი გაჯერდება იმ ნივთიერებებით, რომლებიც ემალის წარმოქმნას ემსახურებიან. მიზანიც ეგ არის, ემალის დაცვა და აღდგენა.

თუმცა, ბოლო დროს ისეთი პასტებიც გამოჩნდა, რომელთა შემადგენლობაში მთლად კარგი კომპონენტები ვერაა დამატებული. ეს ვისი ბრალია, არ ვიცი. თუმცა, ჩვენ მაინც ვიცოდეთ და მივაქციოთ ყურადღება.

მაშ ასე, თუ კბილის პასტის შედგენილობაში, მჟავებია დამატებული, მაგ ვაშლის ან ლიმონის, მაშინ ასეთი პასტა ან არ გამოიყენოთ, ან ძალიან შეამცირეთ მასთან შეხება. როგორც წესი, ეს ხილის მჟავების ესენციებია და პასტისთვის რაღაც სპეციფიკურად გემრიელი გემოს მისაცემად იყენებენ. მჟავა ემალს რომ შლის, ეს ჩვენ უკვე ვიცით.

ასევე, პასტებში გახეხვის ეფექტის გასაძლიერებლად, მყარ ნაწილაკებს ამატებენ, მაგ. სილიციუმის ოქსიდს, კალციუმის კარბონატს. ასეთ ნაწილაკებს აბრაზივები ეწოდებათ და მათი სიძლიერე RDA(Relative Dentin Abrasion)-ში გამოისახება და მითითებულია შეფუთვაზე. RDA>250 არ უნდა გამოვიყენოთ მუდმივად, რადგან ემალს დააზიანებს.

ეს არის სულ მცირე ინფორმაცია კბილის სამყაროს სიმშვიდის შესანარჩუნებლად გამოსაყენებელი პასტების ქიმიური შიგთავსის შესახებ.

ჩვენ კი კბილის ტკივილის დროს შეგვიძლია რობერტ ბერნსს მივბაძოთ და ექიმთან წასვლის ნაცვლად ლექსები ვწეროთ (ან ვიკითხოთ):

„წყეულიმც იყავ ოხერ-ტიალო,

ღრძილებს მიშანთავ, ვკვნესი, ვღრიალობ,

ყურებს მიბურღავ, ტვინში ტრიალობ“

ან… კბილებს მოვუაროთ და მათი ტკივილით (რობერტ ბერნსივით) სამშობლოს მტრებს დავემუქროთ (სტროფში „შოტლანდიის მტრებს“ შეცვლილია საქართველოს მტრებით):

„…საქართველოს მტრებს, სულო ძლიერო,

გვედრებ კივილით,

გადაუხადე სამაგიერო

კბილის ტკივილით!“.