გვერდის პარტნიორია გამომცემლობა “ინტელექტი”
– ნობელის პრემია ყოველი მეცნიერის ოცნებაა.
თქვენთვის, ბატონო ბედნორცო, და ალექს მიულერისათვის 1987 წელი იყო ოცნებათა ასრულების
წელი. თქვენი აღმოჩენა, რომელმაც დაა- დასტურა ზოგიერთი კერამიკული ნივთიერების უნარი, გამოავლინოს ზეგამტარობის თვისება ისეთ ტემპერატურებზე, რაც ადრე წარმოუდგენელი იყო,
ჩათვალეს ისეთი მნიშვნელობის მოვლენად, რომ
მოგენიჭათ ნობელის პრემია ფიზიკაში. რა იყო გადამწყვეტი ამ გამარჯვებაში: კარგი ლაბორატორია, შეხმატკბილებული კოლექტივი,
მკვლევართა პირადი უნარი თუ მათი განსაკუთრებული
პატივმოყვარეობა? რა იყო თქვენი წარმატების წანამძღვარი?
გეორგ ბედნორცი:
– წარმატების ძირითადი წანამძღვარი ასეთია: მკვლევარი უნდა იყოს ცნობისმოყვარე, ხარბად
ეწაფებოდეს ცოდნას და ცდილობდეს, ჩასწვდეს ყველაფერს. ეს გახლავთ საფუძველი და ფუნდამენტურ
სამეცნიერო გამოკვლევათა მამოძრავებელი ძალა.
– ასე მუშაობს ათასობით ფიზიკოსი მთელს მსოფლიოში,
მაგრამ მხოლოდ მცირედნი ხდებიან ნობელის პრემიის ლაურეატები.
– დიახ, კიდევ საჭიროა
ცოტა გამართლებაც. უნდა გქონდეს მართებული იდეები, რომ დაადგე წარმატებისკენ მიმავალ გზას. ასევე მნიშვნელოვანია სამეცნიერო ჯგუფის სამუშაო მზადყოფნა.
– ამას უნდა დავუმატოთ ხელშემწყობი პირობები, რომელიც შექმნილია IBM ფირმის სამეცნიერო-კვლევით
ინსტიტუტში, სადაც თქვენ მუშაობთ. მაგალითად, ასეთია კვლევის მიმართულების არჩევანის
თავისუფლება.
– დიახ, როცა არ ხარ
მოქცეული მკაცრი სავალდებულო პროგრამის არტახებში, ამას დიდი მნიშვნელობა აქვს. კვლევის
პროცესში უნდა გქონდეს საშუალება, ხედავდე თანამდევ საკითხებსაც, რათა არ გამოგრჩეს
პერსპექტიული მიმართულებანი; დაინახო ის, რაც ყურადღების ღირსია მეცნიერების სხვა დარგებში,
დაინახო, კიდევ სად დარჩა გაუკვალავი ბილიკები. ნიმუშად შეიძლება მოვიყვანოთ ბინინგისა
და რორერის შრომები: როცა გერდ ბინინგი მოვიდა ჩვენს ინსტიტუტში, მან მუშაობა დაიწყო ზეგამტარობის საკითხებზე.
– ზეგამტარობაზე? ეგ ხომ თქვენი კვლევის სფეროა!
– მე კი დავიწყე მუშაობა
ხვრელურ მიკროსკოპიაში.
– მაპატიეთ, ხომ არ მოგვეყურა, ნობელის პრემია ჯეროვნად არ იყო
განაწილებული? როგორ შეიძლებოდა ეს მომხდარიყო?
– დიახ. ყოველ შემთხვევაში
გერდმა აქ მუშაობა ზეგამტარობაში ჩემთან ერთად დაიწყო, მაგრამ ჩვენ არაფერი არ გამოგვდიოდა
და ბინინგი გადაერთო ხვრელური მიკროსკოპიის სამუშაოებში. ჩვენს ინსტიტუტში კვლევის ეს დარგი საწყის მდგომარეობაში იმყოფებოდა, მაგრამ, რაც უფრო გვიძლიერდებოდა წარმატების
იმედი, მით უფრო მეტ ძალასა და ენერგიას ვაქსოვდით
ამ სამუშაოში.
– ასევე მუშაობდით ზეგამტარობის დარგში?
– ზუსტად ასევე.
1983 წლიდან ალექს მიულერი და მე ვმუშაობდით სეგნეტოელექტრიკებსა და ინდივიდუალურ ოქსიდებზე,
რომლებშიც ბევრი რამ საერთო აღმოვაჩინეთ. არაოფიციალურად ამ თემაზე შემდგომშიც ვმუშაობდით
და, როგორც კი გაჩნდა წინსვლის იმედი, ჩვენს მთელ ძალებს თავი მოვუყარეთ ამ მიმართულებით.
და, საერთოდ, გავაგრძელე ის სამუშაო, რომელიც დავიწყე ჯერ კიდევ ციურიხის უმაღლეს ტექნიკურ სკოლაში. კერძოდ, ვსწავლობდი ე. წ. პეროვსკიტებს თხელ აფსკებში, რისთვისაც ვამუშავებდი თხელაფსკიან ტექნოლოგიას
და ვიღებდი აუცილებელ მასალას. როგორც კი ტექნოლოგიაში
წარმატებას მივაღწიე, დადგა ხვრელურ მიკროსკოპიაზე მუშაობის რიგი, ხოლო შემდეგ ისევ დავუბრუნდი ახალ მასალას.
– ე. ი. საშუალება გქონდათ, საკვლევი საკითხი თვითონვე ამოგერჩიათ.
– იმ ჯგუფში, რომელიც
ზეგამტარობაზე მუშაობდა, გაჩნდა ვაკანსია. ლაბორატორიის თანამშრომლებს ჰკითხეს, ხომ არ იყო მათ შორის მსურველი, ვინც ერთი სამუშაო ჯგუფიდან მეორეში გადავიდოდა?
და ძალიან მიხარია, რომ ეს შესაძლებლობა დიახაც გამოვიყენე.
– რა არის საჭირო, რომ სამუშაოდ ამ ლაბორატორიაში მოხვდე?
– როცა ჩვენთან ვაკანსია
გაჩნდება, წარმოიქმნება არჩევანის გაკეთების პრობლემა. ყოველ ადგილზე უამრავი პრეტენდენტია და ხშირად დიდი დროა საჭირო, რათა
მათ შორის ამოარჩიო ისეთი, რომელიც კეთილსინდისიერად იმუშავებს და ყოველდღიური კონტროლი
არ დასჭირდება. თუკი ამგვარის მონდომებით შერჩეულ თანამშრომელს გაუჩნდება იდეა, რომელიც სცილდება ოფიციალურ პროგრამას,
მას საშუალება ეძლევა იმუშაოს მის მიერ ამორჩეული მიმართულებით.
– ამრიგად, წარმატების ერთ-ერთი საწინდარია არჩევანის თავისუფლება, რაც ინსტიტუტის თანამშრომლებს ეძლევა.
– დიახ, აქ დიდი მნიშვნელობა ენიჭება სამეცნიერო კვლევის ხელმძღვანელობას. აქ ავშარას არავის ამოსდებენ, აქ არ არიან მარიონეტები, რომლებიც მხოლოდ სხვის
ნება-სურვილს ასრულებენ. ჩვენს თანამშრომლებს სრული უფლება აქვთ, ეძებონ პრობლემის საკუთარი გადაწყვეტა. არა გვყავს
კონტროლიორები, რომლებიც საშინაო დავალებას შეამოწმებენ.
– ე. ი. მუშაობას არანაირად არ აკონტროლებენ?
– რა თქმა უნდა, კონტროლდება, მაგრამ არა სამხედრო წესებით. უბრალოდ, ყოველ სამ თვეში ვაკეთებთ მოხსენებას გაწეული სამუშაოს შესახებ.
– მაშასადამე, ახალი იდეები არათუ დასაშვები, არამედ სასურველიც გახლავთ.
– ხანდახან ახალ იდეებზე
მუშაობენ სტაჟიორები, რომლებიც ინსტიტუტში მოდიან სამიდან ექვსი თვის ვადით, მაგრამ უფრო
ხშირად ახალ იდეებზე სტუდენტები მუშაობენ. მე თვითონ, როცა სტუდენტი ვიყავი, აქ არდადეგების დროს ვმუშაობდი.
– ის ფაქტი, რომ ადრე კრიტიკული ტემპერატურა არ აღე- მატებოდა
23.5 Ê, არ ითვლებოდა დამაკმაყოფილებლად?
– რა თქმა უნდა, მიმდინარეობდა
კვლევა; ყველანაირი ხერხითა და მონდომებით ცდილობდნენ, ეპოვათ შესაძლებლობა ინტერმატალური
შენაერთების კრიტიკული ტემპერატურა როგორმე აეწიათ, მაგრამ წარმატების არავითარი შანსი
არ ჩანდა. იაპონიაში შეიმუშავეს სამწლიანი პროგრამა ისეთი ნივთიერების მოსაძებნად,
რომელსაც შედარებით მაღალი კრიტიკული ტემპერატურა ექნებოდა. პროგრამაში თავიდან მონაწილეობას
იღებდა ოცამდე მკვლევარი. 1987 წლის მარტისათვის ამ პროგრამის მოქმედების დრო იწურებოდა
და ისე ჩანდა, რომ იგი უნდა დაეხურათ, მაგრამ, როგორც კი იაპონელებმა გაიგეს ციურიხში
გამოკვლეული ზეგამტარული ოქსიდების შესახებ, მაშინვე გააფართოვეს პროგრამა, რომელშიც
ახლა 2000-მდე მეცნიერი მუშაკია ჩართული.
– ამ მიმართულებით სხვა ქვეყნებში რამდენი ადამიანი მუშაობს?
– 1000-მდე კაცი ევროპაში
და დაახლოებით ამდენივე აშშ-ში.
– წინა წლებთან შედარებით, უკანასკნელი ნობელის
პრემიები მიენიჭათ ისეთი სამუშაოებისათვის, რომლებიც თვალსაჩინოა ფართო მასებისათვის. გვირაბული მიკროსკოპი იძლევა მიკროო- ბიექტების
თვალსაჩინო გამოსახულებას; ზეგამტარობის მოვ- ლენა ცხადად ჩანს მაგნიტურ ველში ზეგამტარის მოთავსებით, რომელიც ამ დროს ჰაერში თავისუფლად
ფარფატებს. ელემენ- ტარულ ნაწილაკთა მოვლენების დემონსტრირება კი, რომელთაც ბოლო წლების
ნობელის პრემია მიენიჭათ, ერთობ ძნელია.
– მართლაც, უკანასკნელი
ორი გამოკვლევის შედეგები, რომელთაც ნობელის პრემია მიენიჭათ, მარტივი და თვალსაჩინოა,
მაგრამ მათ საფუძველში არსებული მოვლენები, მაგალითად, ხვრელურობა, – არათვალსაჩინოა,
ხოლო ზეგამტარობის შემთხვევაში საერთოდ არაა ცნობილი, რა ხდება კერამიკული მასალის
კრისტალურ მესერში.
– როგორი იყო თქვენი კოლეგების რეაქცია, როცა გაიგეს, რომ ნობელის მეორე პრემია
ზედიზედ მიენიჭა ერთსა და იმავე კოლექტივს?
– იმ მომენტში, როცა
ნობელის პრემიის მინიჭების ირგვლივ გადაცემა მიმდინარეობდა, ტელეფონით ვლაპარაკობდი
და ცალი ყურით ვუსმენდი. ამიტომ ვერ შევნიშნე ჩემი კოლეგების რეაგირება, ხოლო შემდეგ,
როცა სტოკჰოლმში დავრეკე, თანამშრომლები შემომეხ- ვივნენ გულისყურით და უსმენდნენ საუბარს. უცნობი მამაკაცის ხმამ დაგვიდასტურა, რომ მართლაც მომენიჭა
1987 წლის ნობელის პრემია ფიზიკაში. მიუხედავად ამისა, მაინც ბევრი სულელური აზრი გამიელვებდა
ხოლმე და ნამდვილად მხოლოდ მაშინ გავიხარე, როცა მივიღე ტელექსი, რომელზეც შავით თეთრზე
ყველაფერი ეწერა. ამის შემდეგ ადგილობრივი რადიოგადაცემითაც გვაუწყეს ყოველივე, რამაც
დიდი აღელვება გამოიწვია.
– ამ ახალმა სიტუაციამ იმოქმედა თუ არა თქვენს
პირად ცხოვრებაზე? მაგალითად, გაქცევენ თუ არა ყურადღებას ქუჩაში?
– ხანდახან ვამჩნევ,
გამვლელები შემომაჩერდებიან. როცა მეგობარ ქალთან ერთად ქალაქგარეთ ერთ-ერთ სასაუზმეში
ვიჯექი, ვიღაცამ რამდენჯერმე გაიარა ჩვენს
მაგიდასთან, ალბათ, იმისათვის, რომ კარგად დავემახსოვრებინე, მაგრამ, ამავე დროს, კმაყოფილებით უნდა შევნიშნო: ადამიანები ცნობისმოყვარეობის გამოჩენით
თავს მაინცდამაინც არ მაბეზრებენ.
– თქვენი ეზოს მეზობლები? – ისინი როგორ მოიქცნენ?
– მათ ჩემთან ერთად
გაუხარდათ. იმავე დღეს, საღამოს, როცა სამსახურიდან დავბრუნდი, ზეიმიც გამიმართეს.
– ახლა, ალბათ, თავს გაბეზრებენ, რომ წაიკითხოთ
მრავალი ლექცია თქვენს დარგში.
– ამ მხრივ ცოტა რამ
თუ შეიცვალა. მიწვევები მანამდეც საკმარისი
მქონდა. ერთადერთი, რაც შეიცვალა – ეს ჰონორარია.
– როგორ ფიქრობთ, მაღალტემპერატურული ზეგამტარობის
აღმოჩენით დაიწყება თუ არა ტექნიკის ახალი ეპოქა?
– ეს ხსნის ფანტასტიკურ
პერსპექტივას, მაგალითად, ელექტროენერგიის გადაცემაში.
– ზეგამტარული კერამიკა არის საკმაოდ მყიფე
მასალა, ხოლო ენერგიის გადასაცემად საჭიროა სადენები. ეს არის ერთი მიზეზი, რაც ფანტასტიკური
პროექტების ავტორებს წინ ეღობება.
– ფანტაზია იმიტომ
არსებობს, რომ გადავწყვიტოთ პრობლემები და არა იმისთვის, რომ შევქმნათ ახალი წინააღმდეგობანი.
მით უმეტეს, რომ ასეთი მოსაზრებანი ეყრდნობა არასწორ ინფორმაციას. ხომ ისწავლეს გაეკეთებინათ სადენები ძალიან მყიფე ინტერმეტა- ლური
ზეგამტარებისაგან. ახლა ამუშავებენ ისეთი კომპოზიტების ტექნოლოგიას, როცა მყიფე მასალა
ჩაისმება პლასტიკურ მატრიცაში. ზეგამტარული კაბელის თვისებები, რომელიც ასეთი კომპოზიტების საფუძველზე მიიღება, შეიძლება გავაუმჯობესოთ
შემდგომი თერ- მული დამუშავებით.
– დასაშვებად მიგაჩნიათ, რომ ამგვარი ტექნოლოგია
დაძლევს კერამიკის ნაკლს?
– ამ მიმართულებით
უკვე გადაიდგა პირველი ნაბიჯები. დანამცეცებული კერამიკით ავსებული ლითონის ცილინდრებს
სადენივით ჭიმავენ. თერმული დამუშავების შემდეგ ასეთი სადენი ხდება ზეგამტარი, ოღონდ იგი კარგავს ზეგამტარობას უმნიშვნელო დენის გავლის დროს. ეს მაინც იძლევა უკანდახევის საფუძველს. გავიხსენოთ, რომ ინტერმეტალური ზეგამტარი
პრაქტიკული მიზნებისათვის გამოიყენეს მისი აღმოჩენიდან ოცი წლის შემდეგ. ჩვენ ჯერ მხოლოდ
ერთი წელი დავკარგეთ და ამის გამო სიძნელეებს არ უნდა შევუშინდეთ. ახლა მთელ მსოფლიოში
მუშაობენ ზეგამტარული კომპოზიტური მასალების შესაქმნელად, რაც პრაქტიკაში გამოდგება.
– როგორია ყველა ამ წამოწყების საბოლოო მიზანი?
როგორ გადაწყდება ენერგიის გადაცემის პრობლემა?
– დიახ, სპეციალისტები
ფიქრობენ, რომ ძლიერი გამტარები, რომლებიც იმუშავებენ აზოტის დუღილის ტემპერატურაზე,
დამზადდება 2000 წლისათვის. როცა საუბრობენ ენერგიის გადაცემაზე, მუდამ გულისხმობენ სადენებს, მაგრამ ამ მიზნისათვის შეიძლება გამოყენებულ იქნეს ზეგამტარული აფსკები, რომელსაც უკვე აფენენ სხვადასხვა მასალის ზედაპირებზე. მაგალითად აშშ-ში
მინას პლაზმური ნახერხით ფარავენ. ერთი შეხედვით,
ამას სპორტული ინტერესი აქვს, მაგრამ ეს ტექნოლოგია
შეიძლება გამოყენებულ იქნეს იმ შემთხვევაში,
როცა ახდენენ გარეშე მაგნიტური ველის ეკრანიზებას. სურვილის შემთხვევაში ამგვარი აფსკით შეიძლება დაფარო დიდი შენობის კედლებიც. თუ ზეგამტარული აფსკით დავ- ფარავთ
სპილენძის ან ალუმინის გამტარს, მიიღება ზეგამტარული კაბელი.
– ოღონდაც, თქვენ დაგავიწყდათ სიცივე.
– აქ პრობლემას ვერ ვხედავ. ხომ შეიძლება, ნავთობის გადამტან მილებში
გავუშვათ თხევადი აზოტი? ამით არაფერი დაშავდება.
– და საერთოდ, შეიძლება თუ არა, რომ ზეგამტარობა წარმოიშვეს ოთახის ტემპერატურაზე?
– 1987 წლის აღმოჩენების შემდეგ ვერავინ გაბედავს იმის მტკიცებას, რომ ეს არ შეიძლება, თუმცა რამდენიმე
წლის წინათ ითვლებოდა, რომ ზეგამტარობის ტემპერატურული
ზღვარია 30° და მისი გადალახვა შეუძლებელია. ჩვენ მივეჩვიეთ: არასოდეს ვთქვათ
“არა”.
– წინსვლაზე ფიქრი ემპირიულ ძიებას დაეფუძნება თუ თეორიულ მოსაზრებებს? მაგალითად, მასალათა კრისტალური სტრუქტურის განსაკუთრებულობას? თქვენ ხომ მუშაობა თეორიით დაიწყეთ?
– რამდენადაც ვიცი,
აქ ჯერ კიდევ არავითარი ახსნა-განმარტება არ არსებობს. ჩვენ უფრო მეტად უნდა შევისწავლოთ
კერამიკული ზეგამტარული ოქსიდების ფიზიკური
გარდაქმნები. უნდა შევისწავლოთ მასზე ციკლური თერმული დამუშავების
ზეგავლენა. ყველაფერი ეს მძიმე სამუშაოა, რაც
უნდა გაკეთდეს.
– თქვენ ოქსიდების ერთგული რჩებით?
– დიახ, ოღონდ ვცდილობთ
სხვა ელემენტების კომბინირებასაც.
– ამ სამუშაოთა ეშხია
სხვადასხვა ვალენტობასთან თამაში. ჩვენ კრისტალურ მესერში ერთმანეთს ვუკავშირებთ სხვადასხვა
რადიუსის იონებს, საფუძვლად ვიღებთ გარდამავალი
ელემენტების სხვა კომბინაციებსაც. ჩემთვის არ იქნება მოულოდნელი, თუ ექსპერიმენ- ტების
დროს უკუშედეგებს მივიღებთ. ჩვენ ეს ბევრჯერ მოგვსვლია და ამას კიდეც შევეჩვიეთ.
– როგორია თქვენი ახლანდელი კვლევის მიზანი?
ვცდილობთ, გავაფართოოთ
ზეგამტარულ მასალათა პალიტრა. აქ საჭირო იქნება ქიმიური ეშმაკობანი. ამჟამად ყველაზე მეტად დაინტერესებული ვართ სპილენძით, რომელიც ზეგამტარული კერამიკის ძირითად ელემენტად ითვლება.
სპილენძის შემცვლელს თუ ვიპოვით, ეს უდიდესი
წარმატება იქნება.