სიკვდილი გოდერძი ჩოხელის პროზაში ერთ-ერთი მთავარი მეტაფორაა. კრიტიკოსი ლევან ბრეგაძე მიიჩნევს, რომ სიკვდილის შესახებ ყველაზე ბევრს და ყველაზე თამამად ქართულ ლიტერატურაში გოდერძი ჩოხელი წერს: „გოდერძი ჩოხელის დამოკიდებულება სიკვდილ-სიცოცხლის პრობლემასთან წააგავს ვაჟა-ფშაველას დამოკიდებულებას: „ღმერთმა გიშველოს, სიკვდილო, სიცოცხლე შვენობს შენითა“. (ბრეგაძე 2012, 282).
აღსანიშნავია ისიც, რომ მწერლის სიკვდილისადმი დამოკიდებულება განსაზღვრა გუდამაყრის სოფლებში ასახულმა რეალობამ, მაგალითად, გოდერძი ჩოხელის ბებიას რვა ჩვილი გარდასცვლია. ამგვარ მოცემულობაში ცხოვრებამ სიკვდილის მიმღებლობა განაპირობა. სიკვდილის გასულიერება ასახულია ქართულ ზეპირსიტყვიერებაშიც, თითქოს ამ გზით სიკვდილის მოშინაურებას ცდილობენ:
„ხალხურ ლექსებში სიკვდილი ხშირად პერსონიფიცირებულადაა წარმოდგენილი. მისი არსი ქართველ გლეხკაცს ფილოსოფიურად აქვს მოაზრებული“ (ალიბეგაშვილი 1992, 173).
რაც შეეხება სიკვდილის ასახვას რომანში „წითელი მგელი“ , ის პირველივე გვერდებიდან ჩნდება – სტუდქალაქის საცხოვრებელ კორპუსში დაბინავებული ლუკას თანდასწრებით კვდება სამხედროს მასწავლებელი, საავადმყოფოში მყოფი ლუკა კვლავ შეესწრება ორი ადამიანის სიკვდილს. ეს პირქუში განწყობა რომანს სულ თან გასდევს.
მართალია, რომანში პერსონაჟები ძალიან ხშირად კვდებიან, თუმცა, განსხვავდება სიკვდილის განცდა, მაგალითად, განსაკუთრებული სიმძაფრით ჩნდება სიკვდილი თევდორეს მონათხრობში, როდესაც იგი მგლების მიერ მოკლულ ადამიანებსა თუ ცხოველებზე ჰყვება. სიკვდილი ამ დროს დაუნდობელია, რომელიც არ არჩევს შეყვარებულ გოგოს, ყინულში ჩარჩენილი გარდაცვლილი შვილის ნაფეხურებზე დაკონებულ დედას, ჯარჯის დას, რომელიც მოხუცი მამამთილის ნებას დაყოლილი სალოცავში მიდის და ამ დროს დაესხმებიან თავს მშიერი მგლები, წისქვილში მყოფ პატარძალივით მორთულ დედაბერს, ხოლო სიკვდილი დამარცხებულია მამაცი გარსიას ლანდად ქცევითა და თანდილას აყვავებით.
რომანში ასევე გვხვდება ქართულ ხალხურ ზღაპრებში ასახული მოტივებიც სიკვდილთან მიმართებით, მაგალითად, იმქვეყნად მოგზაურობისას მოხუც ანუელს ეტყვიან სამ სიტყვას, რომელთა დავიწყებაც სიკვდილს იწვევს; მამაც ჯარჯის კუდიანი ქალი დორაისხეველებისგან დაიხსნის და გააფრთხილებს, როგორც კი დორაისხევში ნანახს ვინმეს გაუმხელ, მაშინვე მოკვდებიო. დაუტეველი დარდის დედისთვის გამხელას, საიდუმლოს განდობას ჯარჯის სიკვდილი მოჰყვება.
საინტერესოა, გოდერძი ჩოხელის მოგონება, რომელშიც ასახულია მისი დამოკიდებულება სიკვდილისადმი. იგი იხსენებს სოფელ დუმაცხოს თოვლში ჩაფლულ სასაფლაოებს:
„ერთ-ერთ ფოლკლორულ ექსპედიციას სოფელ დუმაცხოში გავყევი. გაზაფხული იდგა, თოვლი ალაგ-ალაგ იყო ჩამდნარი. დუმაცხოს საფლავებზე გავიარეთ. საოცრება ვნახე: თოვლი დნებოდა. საფლავის ქვის ნახატებზე ზოგს თავი ჰქონდა თოვლში ამოშვერილი, ზოგის მხოლოდ გუთანი ჩანდა… მთელი ეს სასაფლაო ფიროსმანის დიდ ტილოს მოგაგონებდათ. მაშინ გამიჩნდა სურვილი, ეს ყველაფერი ეკრანზე გადამეტანა, შემექმნა მხატვრული ფილმი და სხვებსაც დაენახათ ეს სილამაზე. საფლავებს რომ ვიღებდი, ეპიტაფიებს წავაწყდი. „სხვამ რომ გველი შეგიწვას, შენ კალმახი შეუწვიო“, – მიცვალებულის პირით საუბრობდა ქვა. დამებადა აზრი, რომ ფილმში მიცვალებული ამელაპარაკებინა – სიკეთეზე, სიყვარულზე, სიკვდილ-სიცოცხლეზე. სახარებისეული სიბრძნის, სიკეთისა და სიყვარულის ქადაგება მომინდა მიცვალებულის პირით. ისინი თავისებურად საუბრობენ მცნებებზე, თუ როგორ უნდა იცხოვროს კაცმა ამ ქვეყანაზე (ჩოხელი 2012, 106).
გოდერძი ჩოხელი დუმაცხოს სასაფლაოების ნახვისას გაჩენილ იდეას – მიცვალებულების ალაპარაკების – განახორციელებს ფილმში „აღდგომა“, შემდეგ კი სიკვდილს კიდევ უფრო გამორჩეულ მხატვრულ სახედ აქცევს რომანში „ადამიანთა სევდა“, სადაც სიკვდილი ცოცხალი ადამიანის სახით ევლინება ხატობაში შეკრებილ სოფელს, შემდეგ მას კლავენ და დაიტირებენ.
გაცოცხლებული სიკვდილის მხატვრული სახე გვხვდება გაბრიელ გარსია მარკესის რომანში „პატრიარქის შემოდგომა“, რომლის ბოლო ეპიზოდში პატრიარქს, იგივე გენერალს/პრეზიდენტს, სიკვდლისას გაცოცხლებული სიკვდილი ეწვევა:
„ვინ არის, იკითხა შემკრთალმა, რადგან ძილში აშკარად ჩაესმა, ვიღაც ეძახდა სახელით, რომელიც მისი არ იყო. ნიკანორ, მეორედაც, ნიკანორ. ამ ვიღაცას, ეტყობა, შეუძლია მის ოთახში ისე შევიდეს და გამოვიდეს, საკეტებს ხელი არ ახლოს, პირდაპირ კედლიდან. ბერიკაცმა სიკვდილი დაინახა. ეს თქვენი სიკვდილი იყო, ჩემო გენერალო, მონანიე ცოდვილი კაცის მოსასხამში გახვეული და თავმოკაუჭებული კომბლით ხელში. თავის ქალაზე საფლავის ბალახი შემოვლებოდა, ძვლებს შორის მიწისქვეშა ყვავილებს ამოეყოთ თავი, უძველესი თვალების ფოსოებში გაოცება ჩაჰბუდებოდა, ცხვირის ადგილას ორი პატარა ხვრელი ჩანდა შავად. როცა გენერალმა თავის წინ მთელი ტანით აღმართული სიკვდილი იხილა, მხოლოდ მაშინღა მიხვდა, რატომ ეძახდა – ნიკანორ, ნიკანორო (მთარგმნელის შენიშვნა: გამარჯვების მხილველი). ამ სახელით ხომ სიკვდილი იმას უხმობს, ვისი სულის წარტაცება აქვს ჩაფიქრებული. მაგრამ ბებერი გენერალი არ გატყდა, ჩემი დრო ჯერ არ დამდგარა, სიკვდილო, მე ძილში მოვკვდები ჩემს ჩამრუმებულ კაბინეტში. ოდესღაც, უხსოვარ დროში, ასე მიწინასწარმეტყველა ერთმა უსინათლო მკითხავმა ქალმა, რომელმაც პირველქმნილ წყალში დაინახა ჩემი სიკვდილი. არა, გენერალო, უპასუხა სიკვდილმა, თქვენ ახლა მოკვდებით, სწორედ აქ მოკვდებით ფეხშიშველი. აი, ასე, ბოგანოსავით ჩაცმული, თუმცა ვინც თქვენს გვამს პირველი იპოვის, ის უსათუოდ ეცდება ყველა დაარწმუნოს, რომ სწორედ კაბინეტში გიპოვათ მკვდარი“. (მარკესი 2021, 338).
„პატრიარქის შემოდგომა“ სიკვდილის მოლოდინითაა გაჯერებული, გენერალს, რომლის მითოსურ, ზღაპრულ სახეში დიქტატურის ზოგადი სახე აღწერა მარკესმა, მხოლოდ მოულოდნელი სიკვდილის ეშინია და იმ სისასტიკეების ფონზე, რომელსაც იგი ჩადის, უეცარი სიკვდილის შიში მის ძალაუფლებას საყრდენს აცლის. საგულისხმოა, ჩვენ მიერ აღწერილი გადაკვეთა გოდერძი ჩოხელისა და გაბრიელ გარსია მარკესის რომანებში სიკვდილის მეტაფორის გააზრებისას. ამ ჭრილში ასევე საინტერესოა მექსიკელი მწერლის, ხუან რულფოს, რომან „პედრო პარამოსა“ და გოდერძი ჩოხელის „წითელ მგელს“ შორის პარალელების გავლება. ამ ორი მწერლის მხატვრული სამყაროსთვის სიკვდილის მეტაფორა ნიშანდობლივია. ხუან რულფოს რომანში „პედრო პარამო“ მიცვალებულები საფლავებიდან ერთმანეთს ცოცხლებივით ესაუბრებიან, ისინი კვლავ დარდობენ, მარტოობას განიცდიან, სხვების ხმებს ისმენენ, მსჯელობენ. „წითელ მგელშიც“ სიკვდილის მეტაფორის გამოყენებით დარღვეულია დრო და სივრცე – პერსონაჟები საიქიოში მოგზაურობენ და ისევ ამქვეყნად ბრუნდებიან, გარისას ლანდი თიბავს, არჩევნებში იღებს მონაწილეობას, ლუკას ალყის გარღვევაში ეხმარება.
როგორც გამოიკვეთა, სიკვდილის მეტაფორა გოდერძი ჩოხელის რომანში შეგვიძლია მივიჩნიოთ მაგიური რეალიზმის იმგვარ გამომსახველობით ფორმად, როგორსაც მას იყენებენ გაბრიელ გარსია მარკესი და ხუან რულფო, თუმცა, აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ გოდერძი ჩოხელთან სიკვდილი გამორჩეულ ესთეტიზმით ვლინდება, სიკვდილის მეტაფორა მწერლის სუბიექტური პოზიციით არის განპირობებული.
გამოყენებული ლიტერატურა:
- მარკესი, გაბრიელ გარსია. 2021. პატრიარქის შემოდგომა. რედ. ნატო გორდელაძე. თბილისი: ინტელექტი.
- ჩოხელი, გოდერძი. 2007. წითელი მგელი. რედ. რუსუდან მოსიძე. თბილისი: ბაკმი.
- ჩოხელი, გოდერძი. 2022. პროზა, პოეზია, წერილები. რედ. ელენე სარალიძე. თბილისი: პალიტრა L.
- ბრეგაძე, ლევან. სამი ეტიუდი გოდერძე ჩოხელზე. წიგნში წიგნში გოდერძი ჩოხელი თხზულებანი V ტომად, 272-282.
