ერთი აუდიოაღწერა სამი მხატვრული ტექსტის გააზრებისთვის, ანუ, რას გვიყვება როკო ირემაშვილის „დავითი“

(მეორე ნაწილი)

ეპიგრაფი: „ყოველი ტექსტი წარმოადგენს ინტერტექსტს: სხვა ტექსტები არსებობენ მასში სხვადასხვა დონეებზე მეტ-ნაკლებად ამოსაცნობი ფორმით: როგორც ტექსტში ადრე არსებული, ისე გარე კულტურათა კოდების მიხედვით. ყოველი ტექსტი წარმოადგენს ძველი ციტატებიდან შექმნილ ახალ ქსოვილს.“

როლან  ბარტი

 სტატიის ამ ნაწილში დაპირებულ, როკო ირემაშვილისეული „დავითის“ ქანდაკების ფოტოებს გაგიზიარებთ, AltText-ით თანდართული, მოკლე აუდიოაღწერებით.

სურ.1                     სურ.2

წინა წერილში[1] ითქვა, რომ ეს პერსონა ბიბლიური დავითის იკონოგრაფიული ტიპია. საქმე აღორძინების დიდი ავტორების  — მიქელქნჯელოსა თუ დონატელოს დავითის ალუზიასთან გვაქვს. თუმცა მეორე მხრივ, სახეზეა ბიბლიური ამბის რემინისცენციაც, რომელმაც როკო ირემაშვილის დავითამდე საინტერესო გზა განვლო და ის ძალზე მყიფე თუ პირობითი საზღვარი, რაც, როგორც წესი,  რემინისცენციებსა და ალუზიებს შორის არსებობს, მკაფიოდ წარმოაჩინა.  ეს კი ინტერტექსტუალობის წყალობით, რომლის მნიშვნელოვან მარკერებად  მოიაზრება ტექსტის ლინგვისტიკასა თუ ლიტერატურის თეორიაში ალუზიაც და რემინისცენციაც. რაკი, ზოგ შემთხვევაში, ძნელი გასარჩევია, სადაა ალუზია და სად — რემინისცენცია, აჯობებს, გავიხსენოთ: ალუზია ესაა ქარაგმა, ერთ-ერთი სტილისტური ფიგურა, მინიშნება რეალურ, ისტორიულ, პოლიტიკურ ან ლიტერატურულ ფაქტზე, რომელიც საყოველთაოდ ცნობილად არის მიჩნეული. ალუზიები ააქტიურებს მკითხველის ფონურ ცოდნას და ხელს უწყობს პერსონაჟების შინაგანი სამყაროს გახსნას. ერთსა და იმავე ნაწარმოებში ალუზიები შეიძლება სხვადასხვა ფუნქციას ასრულებდნენ. ალუზიები წარმოადგენს არა ტროპს ან ფიგურას, ზუსტი გაგებით, არამედ — ტექსტწარმოების ხერხს, რომელიც შექმნის პროცესში მყოფ ტექსტს აჯერებს რაიმე პრეცედენტულ — ლიტერატურულსა ან ისტორიულ ფაქტთან[2]. ალუზიად (სიტყვასიტყვით — „მინიშნება“) მიიჩნევა სიტყვა ან სიტყვათა ჯგუფი (ფრაზა, წინადადება), რომელიც აღძრავს მკითხველის გონებაში ასოციაციურ კავშირს სხვა ტექსტთან, შემოაქვს დამატებითი ინფორმაცია და აქვს მხატვრულ-ესთეტიკური დატვირთვა. ამ გაგებით, ალუზია შეიძლება იყოს არალიტერატურული ტექსტიც, რომელიც  ობიექტს ირიბად, ციტირების ან პერიფრაზის გარეშე  აკავშირებს რაღაც საყოველთაოდ ცნობილთან, იქნება ეს ანდაზა, ხატოვანი გამოთქმა, ისტორიული მოვლენა, ლიტერატურული ნაწარმოები თუ სხვ. — რაც მკითხველმა თავად უნდა გამოიცნოს. რემინისცენციად კი მოიაზრება პოეტის მიერ შეგნებით თუ უნებლიეთ სხვა მხატვრული ნაწარმოებებიდან აღებული, ნასესხები ფრაზები, მხატვრული კონსტრუქციები, რიტმულ-სინტაქსური ფორმები, რომლებიც მკითხველში იწვევს რთულ ასოციაციებს[3] და აიოლებს ნაწარმოების აღქმას. რემინისცენციას ვხვდებით თითქმის ყველა ცნობილ პოეტთან. მიშელ ფუკო, ჟაკ დერიდა, ჟილ დელიოზი, ფელიქს გვატარი და სხვები ნათლად უჩვენებენ რემინისცენციებისა და ციტატების, როგორც მხატვრული ტექსტის უმნიშვნელოვანესი ელემენტების, როლს ფუნქციასა და მნიშვნელობას ავტორისეული ჩანაფიქრის აღქმისა და გაგების თვალსაზრისით.

ზოგადად ხომ, „კულტურა დიალოგური ფენომენია, ხოლო დიალოგი კულტურის უნივერსალური კატეგორია და ყველა მხატვრული ტექსტი არსებობს იმდენად, რამდენადაც არის ჩართული დიალოგში ან პოლილოგში სხვა ტექსტებთან“ (მიხეილ ბახტინი)! ამ აზრით და იმ აზრითაც, რომ ,,ხელოვნება ბაძავს ბუნებას  და ასახვის კანონით ,,ერთი“ ხდება ორი…, რითაც ჩვენ ყველაზე ძველ, ყველაზე კლასიკურ და მოფიქრებულ, ყველაზე დაღლილ აზრს ვეხებით“[4], როკო ირემაშვილის ქანდაკება ინტერტექსტუალურად უკავშირდება მის  წინამავალ ჰიპოტექსტებს, იგი ერთგვარი პალიმფსესტია, რომელიც არქიტეტექსტუალობით აღადგენს ჟანრულ თუ სემანტიკურ კავშირებს  აღორძინებისა თუ ბიბლიურ ტექსტებს შორის.  პირველ ტექსტებში მიქელანჯელოსა და დონატელოს „დავითს“ ვგულისხმობთ, მეორეში  კი — ცნობილ ამბავს გოლიათის ძლევის შესახებ.

სურ.3                             სურ.4

ძველი აღქმის პირველი მეფეთას მეჩვიდმეტე თავი დავითისა და ფილისტიმელების ამბავს გვიყვება. ბევრი პასაჟით საინტერესო ამბის ტექსტი ასეთია:

შეჰყარეს ფილისტიმელებმა საომრად ლაშქარი; შეიკრიბნენ იუდას სოქოთში და დაიბანაკეს სოქოთსა და ყაზეკას შორის, ეფეს-დამიმში. ხოლო საული და ისრაელი შეგროვდნენ და დაბანაკდნენ მუხნარის ველზე, დაეწყვნენ ფილისტიმელებთან საბრძოლველად. ფილისტიმელები ერთი მთის ფერდობზე იდგნენ, ისრაელი — მეორე მთის ფერდობზე; ხევი იყო მათ შორის. გამოვიდა ფილისტიმელთა ბანაკიდან მორკინალი კაცი, სახელად — გოლიათი, გათელი. ექვსი წყრთა[5] და ერთი მტკაველი იყო მისი სიმაღლე.  თავზე სპილენძის მუზარადი ეხურა, ჯაჭვის ჯავშანი ემოსა; ჯავშნის წონა ხუთი ათასი შეკელი[6] იყო. ფეხებზე სპილენძის საბარკულები ეკეთა, მხარზე სპილენძის ჰოროლი[7] ჰქონდა გადებული. მისი შუბის ტარი საქსოვი ლილვის[8] ოდენა იყო; შუბის რკინის წვერი ექვსას შეკელს იწონიდა; წინ ფარის მტვირთველი მიუძღოდა. მოდგა იგი და შესძახა ისრაელის რაზმებს: — რატომ გამოხვედით საბრძოლველად? განა მე ფილისტიმელი არა ვარ ან თქვენ საულის მორჩილნი არა ხართ? გამოარჩიეთ თქვენში კაცი და ჩამოვიდეს ჩემთან. თუ გამიმკლავდება და დამამარცხებს, თქვენი მორჩილნი გავხდებით, თუ მე გავუმკლავდი და დავამარცხე, თქვენ გაგვიხდებით მორჩილებად და გვემსახურებით! სირცხვილს ვაჭმევ დღეს ისრაელის რაზმებს. გამომიყვანეთ კაცი ვინმე, რომ პირისპირ შევებათ ერთმანეთს.

გაიგონეს საულმა და მთელმა ისრაელმა ფილისტიმელის სიტყვები, დაფრთხნენ და შეშინდნენ მეტისმეტად.

დავითი იყო შვილი იმ ეფრათელისა, იუდას ბეთლემიდან, რომელსაც სახელად ერქვა იესე და რვა ვაჟიშვილი ჰყავდა. საულის დროს მოხუცებული იყო ეს კაცი, ხანდაზმული. წაჰყვა საულს ბრძოლაში იესეს სამი უფროსი ვაჟიშვილი… დავითი კი მათზე უმცროსი იყო. წაჰყვა სამი უფროსი საულს. ხოლო დავითი მოდიოდა ხოლმე საულთან და უკან ბრუნდებოდა, რათა ემწყესა მამამისის ფარა ბეთლემში. გამოდიოდა ის ფილისტიმელი დილით და საღამოთი და ასე იქცეოდა ორმოცი დღე.

უთხრა იესემ დავითს, თავის ვაჟიშვილს: აიღე ეს ერთი ეფა[9] ქუმელი[10], ეს ათი პური და სასწრაფოდ წაუღე შენს ძმებს ბანაკში. ხოლო ეს ათი თავი ყველი ათასისთავს წაუღე; მოიკითხე ძმები და მოიტანე მათი ამბავი. საული, ისინი და მთელი ისრაელი მუხნარის ველზე ებრძოდნენ ფილისტიმელებს.

დილაადრიანად ადგა დავითი, ცხვარი მოყარაულეს დაუტოვა, აიკიდა ტვირთი და წავიდა… მიადგა ბანაკს, როცა ჯარი ირაზმებოდა და საბრძოლო ყიჟინას სცემდა. დაეწყვნენ რაზმებად ერთმანეთის პირისპირ ისრაელი და ფილისტიმელები. ჩააბარა დავითმა თავისი ტვირთი ტვირთის ყარაულს და მიაშურა რაზმს. მივიდა და მოიკითხა თავისი ძმები. მათთან ლაპარაკში იყო, რომ გამოვიდა ფილისტიმელთა რაზმიდან მორკინალი კაცი, სახელად — გოლიათი, ფილისტიმელი, გათელი, და წინანდებურად იწყო ლაპარაკი. ყველაფერი მოისმინა დავითმა. როგორც კი დაინახეს ეს კაცი, გაიქცნენ მისგან ისრაელიანები, რადგან შეშინდნენ მეტისმეტად. ამბობდნენ ისრაელიანები: ხედავთ ამ კაცს, რომ აღზევებულა? ისრაელის შესარცხვენად აღზევდა იგი. მის მძლეველს დოვლათით აავსებს მეფე, თავის ასულს მიათხოვებს ცოლად და მამამისის სახლს გაააზაგებს ისრაელში.

ჰკითხა დავითმა ახლოს მდგარ კაცებს:  — რა ბედი ეწევა კაცს, ვინც იმ ფილისტიმელს დაამარცხებს და სირცხვილს მოხოცავს ისრაელს? ვინ არის ეგ წინდაუცვეთელი ფილისტიმელი, ასეთ სირცხვილში რომ აგდებს დღეს ღვთის რაზმებს?

უთხრა მას ხალხმა იგივე სიტყვები: ასეთი და ასეთი ბედი ეწევაო კაცს, ვინც მას დაამარცხებს. გაიგონა ელიაბმა, მისმა უფროსმა ძმამ, ხალხს რომ ელაპარაკებოდა დავითი და განურისხდა მას ელიაბი, უთხრა: — რისთვის ჩამოხვედი აქ? ვის დაუტოვე ის მცირე ფარა უდაბნოში? ვიცი შენი ამპარტავნებისა და შენი ავგულობის ამბავი; მხოლოდ ბრძოლის საყურებლად ხარ ჩამოსული.

თქვა დავითმა: — რა გავაკეთე ისეთი? ცუდი ხომ არაფერი მითქვამს? სხვა მხარეს გატრიალდა მისგან და იკითხა იგივე ამბავი. იგივე უპასუხა ხალხმა, რაც სხვებმა უთხრეს. გაიგონეს დავითის ნათქვამი სიტყვები და მიუტანეს საულს; მანაც მოაყვანინა იგი.

უთხრა დავითმა საულს: — ნურვის გული ნუ შედრკება მის წინაშე. წავა შენი მორჩილი და შეებრძოლება ამ ფილისტიმელს. უთხრა საულმა დავითს: — ვერ გახვალ საბრძოლველად მაგ ფილისტიმელთან, რადგან შენ ჯერ ბავშვი ხარ, ის კი მებრძოლია სიყრმითგანვე.

უთხრა დავითმა საულს: — მწყემსავდა შენი მორჩილი თავისი მამის ფარას და, როცა დაეცემოდა ლომი ან დათვი და გაიტაცებდა ფარიდან ცხვარს, გავეკიდებოდი, ვკლავდი და პირიდან გამოვგლეჯდი ხოლმე. თუ დამეცემოდა, ყბაში ჩავავლებდი ხელს და ვკლავდი. ლომსაც და დათვსაც ამარცხებდა შენი მორჩილი; ამ წინდაუცვეთელ ფილისტიმელსაც იგივე დაემართება, რადგან სირცხვილში აგდებს იგი ცოცხალი ღვთის რაზმებს. თქვა დავითმა: უფალი, რომელიც დამიხსნიდა ხოლმე ლომისაგან და დათვისაგან, ახლაც დამიხსნის ამ ფილისტიმელისგან.

უთხრა საულმა დავითს: — წადი, უფალი იყოს შენთან! შემოსა საულმა დავითი თავისი საკუთარი სამოსლით, თავზე სპილენძის მუზარადი დაახურა და ჯავშანი ჩააცვა. შემოირტყა მახვილი დავითმა სამოსელს ზემოდან და იწყო სიარული, რადგან ნაჩვევი არ იყო. უთხრა დავითმა საულს: არ შემიძლია ამით სიარული, რადგან არა ვარ ნაჩვევი. და მოიხსნა ისინი დავითმა. აიღო ხელში თავისი კომბალი, გამოარჩია ხუთი რიყის ქვა და ჩაყარა ისინი მწყემსის გუდაში, რომელსაც თან ატარებდა. ხელთ იპყრა შურდული და გავიდა ფილისტიმელთან. გამოვიდა ფილისტიმელიც და წავიდა დავითისკენ; წინ ფარისმტვირთველი მიუძღოდა. დაინახა ფილისტიმელმა დავითი და საცინად აიგდო, რადგან ყმაწვილი იყო იგი და წითური, ლამაზი შესახედავიც.

უთხრა ფილისტიმელმა დავითს: — ძაღლი ხომ არა ვარ, ჯოხით რომ გამოდიხარ ჩემთან. დასწყევლა ფილისტიმელმა დავითი თავისი ღმერთების სახელით. უთხრა ფილისტიმელმა დავითს: ახლოს მოდექი, რომ ცის ფრინველებს და ველის მხეცებს გადავუგდო შენი გვამი.

უთხრა დავითმა ფილისტიმელს: — შენ ხმლით, შუბითა და ფარით გამოდიხარ ჩემთან, მე კი ცაბაოთ უფლის, ისრაელის მხედრობის ღმერთის სახელით გამოვდივარ, რომელიც შენ შეურაცხყავი. დღეს ჩამაგდებინებს ხელში შენს თავს უფალი და დაგამარცხებ, თავს მოგაცლი და ფილისტიმელთა გვამებს ცის ფრინველთ და მიწის ცხოველებს გადავუყრი დღეს, რათა გაიგოს მთელმა ქვეყანამ, რომ ჰყავს ისრაელს ღმერთი. გაიგოს მთელმა კრებულმა, რომ არა მახვილითა და შუბით იხსნის უფალი, რომ უფლის ნებაზეა ომი და ხელში ჩაგვაგდებინებს თქვენს თავს.

როცა აღიმართა ფილისტიმელი და მიუახლოვდა დავითს, მკვირცხლად გაიქცა დავითი რაზმისკენ ფილისტიმელთან შესახვედრად.  ჩაჰყო ხელი დავითმა გუდაში და ამოიღო იქიდან ქვა, სტყორცნა შურდული და შიგ შუბლში მოარტყა ფილისტიმელს; შუბლში ჩაეჭედა ქვა და პირქვე დაემხო ფილისტიმელი. სძლია დავითმა ფილისტიმელს შურდულითა და ქვით; დაამარცხა ფილისტიმელი და მოკლა იგი. მახვილი არ სჭერია ხელში დავითს. მიირბინა დავითმა და თავზე დაადგა ფილისტიმელს; აიღო მისი მახვილი, იშიშვლა და მოაკვდინა იგი; მახვილით მოსჭრა თავი. დაინახეს ფილისტიმელებმა, რომ მკვდარი იყო მათი გმირი, და გაიქცნენ…

სხვა ტექსტი, რომლის შესახებაც მინდოდა მეთქვა, გალაკტიონის ერთი პატარა, უსათაურო ლექსია:

,,გამოდით, გამოდით, გამოდით,

ფილისტერებო, გამოდით, თქვენი ჭორით და დაცინვით,

თქვენი სარკით და კამოდით…

ჰეი, გამოდით, გამოდით!“

განმარტებითი ლექსიკონის თანახმად,  ფილისტერი ფილისტიმელია [გერმ. Philister ფილისტიმელი] და აღნიშნავს შეზღუდული გონებისა და ფარისევლური ქცევის ადამიანს, რომლის ინტერესები შემოფარგლულია ყოველდღიური წვრილმანებით,  მეშჩანი და ობივატელია. ხომ ადვილად მისახვედრია, საბჭოთა ეპოქაში  ეს ტექსტი ვისთვის დაიწერა! აქვე წარმოვადგენთ გალაკტიონის ხელნაწერის ფოტოს, რომელზეც 6-სტრიქონიანი ლექსის გვერდით  მიხატულია დიდყურებიანი, ყბაგანიერი, წვრილფეხება, ჟაბო-ფრაკ-ჟილეტით შემოსილი, დოინჯით მდგომი  მამაკაცის სურათი. აქვს წვერი და პირდაპირი მზერა. ფართო, წვეტიან თავზე სასაცილოდ ადევს პაწაწინა ცილინდრი.

სურ.5

ვფიქრობ, გალაკტიონის ეს ლექსი დავითის ერთ-ერთი ინტერტექსტია, რომელიც ამბროსი ხელაიას მიერ გენუის კონფერენციაზე წარმოთქმულ სიტყვებს მაგონებს: „ ჯერ კიდევ წინაქრისტიანულს ხანაში, კავკასიის ძირში, შავისა და კასპის ზღვებს შორის, ქართულ მოდგმის ტომებმა შექმნეს პატარა სივრცით, მაგრამ ძლიერი ნებისყოფით და აქტუალური ნიჭით მდიდარი სახელმწიფო, რომელიც ცნობილია ისტორიაში საქართველოს სახელით და რომელიც საუკუნეების განმავლობაში ერთადერთი მატარებელი იყო წინა აზიაში ქრისტიანული კულტურისა და ევროპული ჰუმანიზმისა“… დანარჩენიც აქვეა[11], თუ ჯერ არ გინახვებიათ, აუცილებლად აჩვენეთ ბავშვებს, ვინძლო, მათ დავითის გონი და ძალა შეემატოთ!

[1] მარიამ გოდუაძე, ერთი აუდიოაღწერა სამი მხატვრული ტექსტის გააზრებისთვის, ანუ, რას გვიყვება როკო ირემაშვილის „დავითი“, https://mastsavlebeli.ge/?p=41261

[2] https://iverieli.nplg.gov.ge/bitstream/1234/448423/1/Ena_Teqsti_Interteqsti_2009.pdf

[3] ქსე, ტ. 8, გვ. 354, თბ., 1984

[4] ჯილ დელიოზი, ფელიქს გვატარი, რიზომა, https://apinazhi.ge/journal/237–.html

[5] წყრთა (სიგრძის საზომი)  — მანძილი იდაყვიდან შუა თითის წვერამდე.

[6] შეკელ-ი [ებრ. šeqel] – 1. ისრაელის ფულის ერთეული 1980 წლიდან (მანამდე იყო ისრაელის გირვანქა). 2. ძველ ეგვიპტეში: წონისა და ფულის ერთეული.

[7] ჰოროლი — შუბისმაგვარი საძგერებელი იარაღი. აქვს ტარი, ანუ ბუნი, მასრა და ორკაპა წვერი რომლითაც ჩხვლეტდნენ.

ქართული მატერიალური კულტურის ეთნოგრაფიული ლექსიკონი

[8] ლილვ-ი (ლილვისა) 1. ბადის საქსოვი ჩხირი (საბა). 2. საქსოვი დაზგის ნაწილი, მრგვალი ხე, – საგორავი.

[9] ეფა — 1. საზომი ერთეული, „ქალი ეფის საწყაოში“, რომელსაც ბოროტება ერქვა (ზაქ. 5:6-11): w17.10 24-25; 2. Echis შხამიანი გველების გვარი გველგესლასებრთა ოჯახისა. უნივერსალური ენციკლოპედიური ლექსიკონი [3 ტომად] ალექსანდრე ელერდაშვილის რედაქციით, თბილისი, ფანტაზია, 2006.

[10] ქუმელი — მოხალული მარცვლის ფქვილი (სულხან-საბას ლექსიკონი).

[11] https://tabula.ge/ge/news/651151-katolikos-patriark-ambrosis-cerili-dauqovnebliv