ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის „ყვითელი ნახევარმზე“
გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობაში „კაცი, რომელსაც ლიტერატურა ძლიერ უყვარდა“ ასეთი ეპიზოდია: ფოტოგრაფი ვასიკო კეჟერაძე კორესპონდენტთან საუბარში ნიგერიას ახსენებს. ინტერვიუერს უკვირს – ნიგერია საიდანღა იციო. ნიგერიაში, ჩემო ბატონო, სამი კარგი მწერალიაო, – მშვიდად პასუხობს ვასიკო კეჟერაძე, – შიიონკა, ჩინუა აჩებე და გაბრიელ ო’ჰარაო.
დარწმუნებული ვარ, იმ დროს, როცა ეს მოთხრობა იწერებოდა, დაბადებული რომ ყოფილიყო, დოჩანაშვილი აუცილებლად მოიხსენიებდა მეოთხე მწერალსაც – ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის – ნიგერიელ ქალს, რომელმაც, როგორც ლიტერატურის კრიტიკოსები ამბობენ, ახალგაზრდა თაობას ყველაზე მძლავრად გააგონა აფრიკული ლიტერატურის ხმა.
ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩი 1977 წელს ნიგერიაში, უნივერსიტეტის პროფესორისა და რეგისტრატორის ოჯახში დაიბადა. ნიგერიის სამოქალაქო ომმა მისი ოჯახის ცხოვრებაში საბედისწერო კვალი დატოვა – ორი ბაბუა ომში დაეღუპა, ოჯახმა კი ყველაფერი დაკარგა.
ბუნებრივია, ეს ტრაგედია ადიჩის უმძაფრეს შთაბეჭდილებად და, შეიძლება ითქვას, შემოქმედებით ინსპირაციადაც იქცა. სწორედ ნიგერიის სამოქალაქო ომის ფონზე იშლება მთავარი ამბავი მწერლის თითქმის ყველა მხატვრულ ტექსტში. ეს ომი განმსჭვალავს პერსონაჟთა ცხოვრებას თუ სულიერ მდგომარეობას, მათ პიროვნულ აქტებს, პოზიციებს, დამოკიდებულებებს… ამდენად, ადიჩის რომანები დიდწილად დოკუმენტური და ავტობიოგრაფიულია, მიუხედავად იმისა, რომ მწერლის უსაზღვრო ფანტაზია და მდიდარი წარმოსახვა მკითხველის წინაშე ავთენტურ მხატვრულ სამყაროებს ქმნის.
ნიგერიის სამოქალაქო ომი მეოცე საუკუნის ერთ-ერთ უდიდეს კატასტროფად არის მიჩნეული. სამი წლის განმავლობაში (1967-1970) ასი ათასზე მეტი ჯარისკაცი ბრძოლაში დაიღუპა, ხოლო ორ მილიონამდე მშვიდობიანი მოქალაქე შიმშილმა იმსხვერპლა. სწორედ ეს შემზარავი ომი იქცა იმდროინდელი კაცობრიობის მთავარ თავსატეხად, რამაც მსოფლიოს უმაღლესი ხელისუფალნი აიძულა, კიდევ ერთხელ გადაეხედათ ჰუმანიტარული დახმარების სისტემისთვის.
ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის რომანებს ქართველი მკითხველი უკვე იცნობს. „იისფერი ჰიბისკუსი“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“) და „ამერიკანა“ (გამომცემლობა „პალიტრა L“) ქალის თვალით დანახული შემზარავი თანამედროვე სამყაროს რეტროსპექტივაა, ქალის ხმით მოყოლილი ამბებია მჩაგვრელი სახელმწიფოებრივი თუ რელიგიური სისტემების, სტერეოტიპების ჩარჩოებში მომწყვდეული ცხოვრების, თავისუფლების წყურვილის შესახებ. ამ რომანებში, ისევე როგორც არამხატვრულ ტექსტებში, ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩი მძლავრად გამოხატავს სამოქალაქო პროტესტს. ეს ტექსტები მისი სამოქალაქო აქტივიზმის ნაწილია, დაუღალავი და შეუპოვარი ბრძოლის გაგრძელებაა. ადიჩი ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი და ანგარიშგასაწევი აქტივისტი ფემინისტია, რომელიც მუდმივად საუბრობს ქალთა მიმართ ჩაგვრისა და ძალადობის, თანასწორობისა და თავისუფლების შესახებ. მისი ესე „ყველანი ფემინისტები უნდა ვიყოთ“, რომელშიც ეს იდეები მკაფიოდ და გასაგებად არის გაშუქებული, ქრესტომათიულია ყველა სამოქალაქო აქტივისტისთვის.
ადიჩის აქტივიზმის ასეთი წარმატებისა და პოპულარობის საიდუმლო ისიც არის, რომ მწერალი ყოველგვარ სტერეოტიპს ებრძვის, მათ შორის – სტერეოტიპულ აქტივიზმსაც (ფემინისტურ თუ სხვა სოციალურ-საზოგადოებრივ ტენდენციებში). მისთვის მთავარია არა რომელიმე ლოკალური, კონკრეტული სოციალური ჯგუფი (თუმცა, ცხადია, ამ ჯგუფების მიმართ განსაკუთრებული მგრძნობელობა აქვს), არამედ, საზოგადოდ, ადამიანი. ადამიანი თავის მთლიანობაში, სიცოცხლის საზრისებში, ავთენტურ პატერნებში.
რომანი „ყვითელი ნახევარმზე“ (გამომცემლობა „ინტელექტი“) ადიჩისთვის რიგით მეორეა „იისფერი ჰიბისკუსის“ შემდეგ. მისი სიმძიმის ცენტრი, ვფიქრობ, მოდის არა რომელიმე პერსონაჟზე (მიუხედავად იმისა, რომ რომანს შთამბეჭდავი, მკაფიო და დაუვიწყარი პერსონაჟები ჰყავს), არამედ უშუალოდ ომზე – ნიგერიის სამოქალაქო ომზე, რომელიც თავად გვევლინება მთავარ გმირად. ომის ხმა და ინერცია განსაზღვრავს ტექსტის ყველა დანარჩენ შრეს.
ეს აზრი სათაურშივე იკვეთება – ყვითელი ნახევარმზე ბიაფრის არაღიარებული რესპუბლიკის ემბლემაა. სწორედ ბიაფრის რესპუბლიკასა და ნიგერიას შორის იყო გაჩაღებული ის სასტიკი სამოქალაქო ომი, რომელშიც ხუთასი ათასამდე ბავშვი შიმშილით დაიღუპა.
რომანის გმირები – ოლანა და მისი მეუღლე ოდენიგბო, თეთრკანიანი რეპორტიორი რიჩარდი, ოლანას ტყუპისცალი და, ოლანას და ოდენიგბოს მსახური უგვუ – ომისგან არიან დევნილნი.
ომი განდევნის მათ არა მხოლოდ საკუთარი სახლებიდან, არამედ საკუთარი თავებიდანაც. კაცობრიობის ეს მთავარი მონსტრი ქმნის რომანის ტექსტში მძლავრ ბარიერებს – ადამიანებსა და სახელმწიფოებს, ენებსა და გულებს შორის, რომელთა გადალახვაც მხოლოდ ყველაზე ძლიერთა ხვედრია.
ძალა „ყვითელი ნახევარმზის“ ერთგვარად საკულტო აქცენტია. ძალა როგორც დეკონსტრუქციის საშუალება და, იმავდროულად, მკვდრეთით აღდგომისა და გამარჯვების წყაროც. ნკალი – ასე წარმოითქმის იგბოს (ერთ-ერთი დიდი ეთნიკური ჯგუფი ნიგერიის კოლონიაში) ენაზე „ძალაუფლება“, რაც ნიშნავს – „იყო უფრო ძლიერი, ვიდრე სხვა“. ყველაფერი ძალით იწყება და ძალით მთავრდება – როცა ქვეყნები ერთმანეთს ძალას უპირისპირებენ, ადამიანებს ისღა დარჩენიათ, ძლიერებით გადარჩნენ. ცხადია, ამ ძალაში სიყვარულიც იგულისხმება, სიკეთეც და ყველა ფასეულობითი კატეგორიაც, მაგრამ ეს უპირველესად სიცოცხლის ძალაა – გადარჩენის, ცოცხლად დარჩენის, სიკვდილისგან გათავისუფლების ძალა, რომელიც ამ რომანში ერთი შეხედვით ყველაზე უმწეოს/უძლურს აღმოაჩნდება.
ცხოვრების დრამატურგიაც ალბათ ეს არის – უზენაესის წინაშე ამგვარი პარადოქსი გაითამაშო. მაშინ, როცა მშვენიერ და ღონიერ ოლანას და მის განათლებულ მეუღლეს, ოდენიგბოს, სამუდამოდ უწევთ უშვილობასთან შეგუება (ოლანამ ომში დაჩეხილი ორსული რომ ნახა, მას შემდეგ დაკარგა შვილოსნობის უნარი), მათი მოსამსახურე უგვუ არა მხოლოდ ფიზიკურად გადარჩენას, არამედ იმგვარი სულიერი ძალისხმევის გამოვლენასაც ახერხებს, რომ რომანის მთავარ გმირადაც გვევლინება ომის შემდეგ… როგორც სახარებაშია: „ყოველნი პირველნი უკანასკნელნი იქნებიან და ყოველნი უკანასკნელნი – პირველნი“.
ომი უნაყოფობას ბადებს, ის სიცოცხლეს ჩანასახში სპობს – ფიზიკურადაც და სულიერადაც. ოლანასთან ერთად ომის ამ საბედისწერო თვისების მსხვერპლია რეპორტიორი რიჩარდიც. მთელი სიუჟეტის განმავლობაში ის წიგნს წერს ნიგერიის სამოქალაქო ომზე. წიგნს რეფრენად გასდევს ფრაზა „მსოფლიო დუმდა, როდესაც ჩვენ ვიხოცებოდით“. რიჩარდის აზრით, ეს უნდა იყოს სასტიკი წიგნი, წიგნი-მანიფესტი, რომელსაც ულმობელ და მოძალადე მსოფლიოს ააფარებს თვალებზე. მაგრამ ომი რიჩარდსაც გამოაცლის ამ უნარს და მასაც უნაყოფოდ ტოვებს… სამაგიეროდ, მის მწერლურ საქმეს მსახური უგვუ აგრძელებს, ერთ დროს წერა-კითხვის უცოდინარი უგვუ, რომელიც 13 წლისა დაუდგა მსახურად ოლანას და ოდენიგბოს და უკიდურესი ძალისხმევით შეიძინა ყველა სასიცოცხლო ცოდნა და უნარი, მათ შორის – ენა.
ენა, რომელიც ამ ტექსტში ასევე უმნიშვნელოვანეს როლს ასრულებს – როგორც ძალადობის იარაღი და როგორც დიდი მადლი.
მსახური უგვუ ორივეს ფლობს – ძალასაც და მადლსაც. ის ახალი აფრიკის სახეა, ახალი სიცოცხლის ნაყოფია. ამდენად, ის იმსახურებს, იყოს ახალი ტექსტის, ახალი წიგნის ავტორიც.
ჩიმამანდა ნგოზი ადიჩის რომანი „ყვითელი ნახევარმზე“ ქართულად ანი კოპალიანმა თარგმნა. მნიშვნელოვანი წიგნია, რადგან მასში ერთ ქვეყანაში/კონტინენტზე მიმდინარე დრამატული მოვლენების ფონზე ზოგადსაკაცობრიო ამბავია მოთხრობილი, თანამედროვე და არქეტიპული ტენდენციებით, ადამიანური ვნებებით და პატერნებით.
როგორც გურამ დოჩანაშვილის მოთხრობაში ნახსენები ნიგერიელი მწერალი ჩინუა აჩებე იტყოდა: „წესისამებრ, სიჭაბუკეს სიბრძნესთან არავინ აიგივებს, მაგრამ ამ ახალგაზრდა მწერალს უძველეს მთხრობელთა ნიჭი გადმოსცემია… რომ არა მისი უშიშრობა, ვერაფრით მოჰკიდებდა ხელს ნიგერიის სამოქალაქო ომის სულისშემძვრელი საშინელების აღწერას“.
„ყვითელი ნახევარმზის“ მკითხველი ამ უშიშრობის მისტერიას თავადაც იგრძნობს.
