თანამედროვე სამყაროში იდეალების კრიზისის თემა არაერთ მწერალთან გვხვდება. მათ შორისაა იტალო კალვინო, გამორჩეული ავტორი. მისი მრავალფეროვანი შემოქმედება, პოსტმოდერნისტული რომანები, მოთხრობები თარგმნილია ქართულ ენაზე („განახევრებული ვიკონტი“, „ბარონი ხეზე“, „უხილავი ქალაქები“, „თუ ზამთრის ღამით მოგზაური“ და სხვ.). როგორ იქცევა ნიღბებად ღირებულებები, რომლებიც სიცარიელეს ფარავენ? სწორედ ამ მრავალმნიშვნელოვან კითხვას უტრიალებს იტალო კალვინო თავის რომანში „არარსებული რაინდი“ და მკითხველს პასუხების უსიერ ტყეში მიუძღვება.
მწერალი ამ რომანში კლასიკურ პარადიგმებს გადაათამაშებს, წარსულის ლანდებს გამოიხმობს და თანამედროვეობის სულიერ პრობლემებს ამ გზით გამოკვეთს. საგულისხმოა მისი ერთგვარი ასოციაციური ინტერტექსტუალური გადაძახილი, უპირველეს ყოვლისა, სერვანტესის „დონ კიხოტთან“. აქაც შუა საუკუნეების რაინდული რომანების პაროდირებით, მსუბუქი იუმორით, რეალობისა და წარმოსახვის დაპირისპირებით წარმოჩენილია ფასეულობათა გაქრობა სამყაროდან. ამ პოსტმოდერნისტულ რომანში ისტორია, შუასაუკუნეების გარემო და მსოფლმხედველობრივი ესთეტიკა ფიქციაა, პირობითობაა, დეკორაციაა, უნივერსალური იდეების გათამაშების ტოპოსია. ამ სცენაზე ფუნდამენტური ადამიანური ვნებები ნიღბებს ირგებენ და თავიანთ როლებს თამაშობენ, ამიტომ გვხვდება გროტესკული სახეები.
აჯილულფო რაინდის იდეალს განასახიერებს, ის არ „იმეორებს“ არც შუა საუკუნეების რაინდის სახეს, არც დონ კიხოტს. ის სწორედ ის პირველსახეა, რომელთან მიმსგავსებასაც ცდილობს მწუხარე სახის რაინდი. იგი არარსებული მხედარია, ცხენზე ზის, თეთრი და ბრწყინვალე აბჯარი აცვია. მას აქვს საბრძოლო გმირული ისტორია და სწორედ ამ თავდადებისთვის შეძენილი ღირსების გამომხატველი ტიტულები, მაგრამ ხორცი არა აქვს, არც სვამს და არც ჭამს, არც რაიმე აღელვებს. მას არ შეუძლია ქალთან სიახლოვე, მაგრამ შეუძლია ქალს, ბრადამანტეს, რომელიც გაუმაძღარია ვნებით, სიყვარულის სამოთხე შეაგრძნობინოს, ფიქრით, წარმოსახვით, სიტყვით განაცდევინოს ნეტარება. ამიტომაც მზეთუნახავი მასზეა შეყვარებული და მხოლოდ იგი მიაჩნია სიყვარულის ღირსად, სხვებთან კი მხოლოდ ვნებას იოკებს.
აჯილულფო, „არარსებული რაინდი“, განასახიერებს რაინდულ კოდექსს, საუკუნეთა განმავლობაში მოფიქრებულ წეს-კანონებს, ტრადიციას, ჩვეულებას. ის არის კოსმოსი და ცდილობს ადამიანურ ურთიერთობათა ქაოსში წესრიგის შემოტანას. მას არ შეუძლია მოლხენა, მაგრამ სუფრაზე ზის და იდეალურად თამაშობს მოქეიფის როლს, მოლხენის რიტუალს ზედმიწევნით აღასრულებს. სანამ ის ახლავს მეფე კარლოსის ჯარს, გამარჯვებას ხელს ვერაფერი შეუშლის. ის ყველგანაა, სადაც დახმარება სჭირდებათ, ამგვარად, იგი ქრისტესა და წმინდა გიორგის პარადიგმული სახეცაა. რომანში ასეთი დიალოგი იმართება მეფესა და აჯილულფოს შორის:
„თქვენ გეუბნებით, ჰეი, პალადინო! – არ ეშვებოდა კარლოს დიდი, – რატომ უმალავთ სახეს თქვენს მეფეს? მუზარადის საყბეურიდან გარკვევით გაისმა ხმა: იმიტომ, რომ არ ვარსებობ, სირ“. მართლაც, „მუზარადი ცარიელი იყო. შვიდფერა ჯიღით დამშვენებული თეთრი საჭურვლის ქვეშ არავინ იყო“. „ოჰ, რას არ ნახავს ადამიანი! – თქვა კარლოს დიდმა, – კი მაგრამ, ჯარში როგორ მსახურობთ, თუკი არ არსებობთ? – ნებისყოფით, – თქვა აჯილულფომ, – და ჩვენი წმინდა საქმისადმი რწმენით. – ჰო, ჰო, კარგი ნათქვამია, მოვალეობა სწორედ ასე სრულდება. იმის კვალობაზე, რომ არ არსებობთ, ყოჩაღი ყოფილხართ!“ (რომანი როზა ოდიშვილმა თარგმნა, გამომცემლობა „აგორა“).
კომიზმით შეფერილი ეს დიალოგი კარგად ამხელს მწერლის ჩანაფიქრს, წარმოაჩინოს თანამედროვე სიმულაკრების სამყარო. ფრანგი კულტუროლოგი, ფილოსოფოსი ჟან ბოდრიარი თავის ცნობილ ნაშრომს „სიმულაკრები და სიმულაციები“ წარუმძღვარებს ეპიგრაფს, რომელშიც ვკითხულობთ: „სიმულაკრი არასოდეს არ არის ის, რომელიც ფარავს ჭეშმარიტებას – ჭეშმარიტება არის სწორედ ის, რომელიც ფარავს, რომ იქ არაფერი არ არის“. ამგვარად, იგი თვითონ მიმართავს ერთგვარ სიმულაციას, შენიღბვას, როდესაც ეპიგრაფის წყაროდ ეკლესიასტეს ასახელებს, რომელშიც, რა თქმა უნდა, მსგავსი ფრაზები არ არის. რომანში ბოდრიარისეული ჰიპერრეალობა წარმოჩნდება, „რეალობის უდაბნო“, „უატმოსფერო სივრცე“, რომელშიც მხოლოდ უარსო „ცნებები დაფარფატებენ“.
იტალო კალვინო რაინდული სულისკვეთების გაქრობას სამყაროდან, ნოსტალგიას ამგვარად გამოხატავს. ბოდრიარი ჩვენ მიერ ნახსენებ ნაშრომში „იმიჯის განვითარების“ ოთხ ფაზას გამოყოფს. რომანში სწორედ მეოთხე ფაზაა წარმოჩენილი, რომელიც გულისხმობს, რომ იმიჯი (სახე, ხატი) „არ შეიცავს მიმართებას რაიმე რეალობასთან, იმიტომ, რომ ის არის საკუთარი თავის წმინდა სიმულაკრი“.
კითხვისას შორეული ასოციაცია ჩნდება ძველი აღთქმისაც, რომელშიც ღმერთიც არ აჩვენებს თავის სახეს. „მე ვარ, რომელი ვარ“,- ამბობს ის (გამ. 3, 14), ხოლო სახარებაში ვკითხულობთ: „ღმერთი არავინ სადა იხილა; მხოლოდ-შობილმან ძემან, რომელი იყო წიაღთა მამისათა, მან გამოთქუა. (იოანე, 1, 18)
აჯილულფოს საკრალური, მითოსური დრო შემოაქვს ისტორიულ, რეალურ სივრცეში. მწერალი მარადიული დაბრუნების იდეასაც თავისებურად გადაათამაშებს. მირჩა ელიადე წერს: „ყველაზე სრულყოფილი რეალობა საკრალურია: ვინაიდან, მხოლოდ საკრალურს შეუძლია იყოს აბსოლუტური, იმოქმედოს შედეგიანად, შექმნას და ხანგრძლივი არსებობა მიანიჭოს ყველაფერს. კურთხევის უამრავი აქტის შესრულება – სივრცის, ნივთების, ადამიანების საკრალიზაცია და სხვ. რეალობის ძიების დაუძლეველი სურვილის, „პრიმიტიული” ადამიანის ყოფიერებისადმი სწრაფვის ნათელი ნიშანია“. („მარადიული დაბრუნების იდეა“)
რომანის მთავარი გმირი, საგმირო საქმეებით განთქმული რაინდი აჯილულფო დონ კიხოტს კიდეც ჰგავს და არსებითად განსხვავდება კიდევაც. თუ დონ კიხოტი თვითონ გარდაქმნის საკუთარ თავს, სახელს იცვლის, შინიდან გადის, მიჯნურსაც გამოიგონებს, ამ რომანში პირიქით ხდება, ქალი გამოიგონებს რაინდს, აჯილულფოს. ამ გადაძახილს ამძაფრებს სახელთა მსგავსებაც. დონ კიხოტის დულსინეა, ამ შემთხვევაში, ბრადამანტედ გადაიქცევა. რომანისეული თამაშის ნაწილია ის, რომ ეს პერსონაჟი მონაზონიცაა, მეომარიცა და ამბის მთხრობელიც. იგი მწერალია და სწორედ მის მონათხრობ ამბებს ვეცნობით. ბრადამანტე ქალი ამორძალია, რაინდებს რომ არ ჩამოუვარდება ბრძოლაში თავგამეტებითა თუ სასიყვარულო თავგადასავლებით. მას ვხედავთ ბრძოლის ველზეც და მონასტერშიც, სადაც, უპირველესად, ვნებათა მოსანანიებლად განმარტოვდება.
მკითხველი ხედავს, რომ ქალის განდეგილობის მიზეზი უფრო ღრმაა და მნიშვნელოვანი, აქ ის იდეალებისგან დაცარიელებულ მატერიალურ სამყაროსაც განეშორა, თან საკუთარი თავისა და თავშესაფრად გამოგონილი ახალი მხატვრული განზომილების შექმნას შეუდგა. წერა მისი სასჯელია, ეპიტიმიაა, რომელსაც სიტკბო და სიმწარე თანაბრად ახლავს. ბრადამანტე გამოიგონებს რაინდ აჯილულფოს. იგი შენიღბავს საკუთარ თავსაც, როგორც ავტორს. ორმაგი თუ სამმაგი კოდირებები რომანისეულ ინტრიგებს უფრო ამძაფრებს, მკითხველის მოლოდინის ჰორიზონტებს აფართოებს, ცნობისმოყვარეობას ძაბავს.
საინტერესო მხატვრული სახეა მოკლული მამისთვის შურისმაძიებელი ახალგაზრდა პალადინი რამბალდო, რომელიც აჯილულფოს დამოწაფებას ცდილობს. „მამის სიკვდილის გამო შურისძიების აღსრულების სურვილი, მისი ბრძოლის ჟინი, კარლოს დიდის მებრძოლთა რიგებში ჩაწერა, „რიტუალი იყო არარაობისგან თავის დასაღწევად“. არარაობისაგან თავის დაღწევის სურვილი და ამ გზაზე მუდმივი შეჯახება სიცარიელესთან თანამედროვე ადამიანის მოურჩენელი ტკივილია.
ახალგაზრდა შურისმაძიებლისთვისაც აჯილულფო არის მაგალითი, უნდა მას მიბაძოს, მიემსგავსოს, საბოლოოდ, მის ჯავშანსაც ჩაიცვამს, რომელსაც თვითონ რაინდი უსახსოვრებს, მაგრამ მხოლოდ საქმით, რეალობის გარდაქმნით, ბრძოლის გზით შეძლებს საჭურვლის მორგებას, ამგვარად, იდეალისკენ მისწრაფებას კი აღარ გამოხატავს მხოლოდ, არამედ ცდილობს, იყოს ადამიანი, ხორციელი და შინაარსით სავსე. იდეალი სიცარიელეა, ის არ არსებობს მატერიალურად, მაგრამ მისი სულიერი თანაყოფნა აუცილებელია ზოგადადამიანური მორალურ-ზნეობრივი ხერხემლის სიმტკიცისთვის.
ჩვენი აზრით, არარსებული რაინდის სახე შეიძლება გავიაზროთ ფროიდისეული ზე-მედაც, რომელიც ქმნის და იცავს ღირებულებებს, რომლებიც „მეს“ უკარნახებს ქცევის წესებსა და ცხოვრების კანონებს. იგი ეგოისტ „მეს“, თავი სამყაროს ცენტრი რომ ჰგონია, აკონტროლებს, ზედამხედველობს და აჩვევს სურვილ-ვნებათა მოთოკვას, ამგვარად, თან თავისუფლებას უზღუდავს, თანვე სულიერ განვითარებაში ეხმარება.
იტალო კალვინო რომანის სახით ქმნის ლიტერატურულ თამაშს, რომელშიც მკითხველმა უნდა გამოიცნოს, სინამდვილეში ვინ ვინ არის. ამას მოაქვს დეტექტივისთვის დამახასიათებელი შეცბუნება, როცა ვარაუდი არ მართლდება და ახალი ვერსია ჩნდება. მწერალი ამას თხრობაში ჩართული სხვადასხვა ჩახლართული ამბით აღწევს.
სიმულაკრის ფენომენის თვალსაჩინო გამოხატულებაა პერსონაჟი გურდულუ, რომლისთვისაც სიმულაციები, თავის მოჩვენება „სხვად“ არსებობის წესი, ყოფის ბუნებრივი ფორმაა: „უბრალოდ, ადამიანია, რომელიც არის, თუმცა, თვითონ ეს არ იცის“. ამიტომ გადაიქცევა ხან სხვა ადამიანად, ხან კიდევ მცენარედ, ფრინველად თუ ცხოველად. კარლოსი ამბობს მასზე: „ოო, რა კარგია! ეს ქვეშევრდომი არის, მაგრამ თვითონ არ იცის, რომ არის. ის ჩემი პალადინი კი არ არის, მაგრამ თვითონ ჰგონია, რომ არის“. ერთ ეპიზოდში მებაღე ეტყვის მეფეს: „მოიღეთ მოწყალება, თქვენო უდიდებულესობავ, ისევ შეეშალა: მეფეს რომ ელაპარაკებოდა, დაიბნა და აღარ ახსოვს, თვითონაა მეფე თუ ის, ვისაც მიმართავს“. ამიტომაც სწორედ ეს პერსონაჟი გახდება აჯილულფოს საჭურველთმტვირთველი.
რომანში გროტესკულია გრაალის ორდენის ჯგუფი, რომელიც, იდეალებისაგან დაცლილი, ტყეში გახიზნული, მხოლოდ ფიზიკური ვარჯიშით სრულყოფს საკუთარ საბრძოლო ხელოვნებას, მაგრამ აღარ იბრძვის ქრისტეს საფლავის გამოსახსნელად რაიმე კეთილშობილური იდეისთვის, ფუნქციადაკარგული, მედიტაციას ეძლევა. პაროდირებული მისი სახე, რა თქმა უნდა, ეს კარგად ჩანს, როცა სოფლისაგან ხარკს ითხოვს, მაგრამ როგორც კი სამართლიან წინააღმდეგობას წააწყდება, უსამართლოდ, სასტიკად არბევს.
რომანისეული სათქმელი ეხმიანება ნიცშეს ამ თვალსაზრისსაც: „ჭეშმარიტება ილუზიებია, რომელთა რაობაც, არის ის, რომ ისინი გაცვეთილ და აზრობრივად უძლურ მეტაფორებად ქცეული, ანდა მონეტებია, რომლებზეც გამოსახულება წაშლილია და ახლა არა მონეტად, არამედ მხოლოდ ლითონად აღიქმება“ (ფრიდრიხ ნიცშე ჭეშმარიტებისა და სიცრუის შესახებ მორალის გარეშე აზრით). რომანში სწორედ „გამოსახულება წაშლილი მონეტებია“ მხატვრულ სახეებში დაქარაგმებული.
რომანს ახლავს ის სიმსუბუქე და სისწრაფე, რომელთა ფილოსოფიურ-ესთეტიკურ ასპექტებსაც იტალო კალვინო შესანიშნავად წარმოაჩენს ესეებში: „სიმსუბუქე“ და „სისწრაფე“. მისი აზრით, „ამბების წერის ხელოვნება ხომ სწორედ იმის ცოდნაა, თუ როგორ გამოიტანო გარეთ ყველაფერი იმ არაფრისგან, რაც ცხოვრების შესახებ გაგიგია. მაგრამ, ერთ გვერდს როცა ჩაათავებ, ცხოვრებას უბრუნდები და ხვდები, რომ რაც იცოდი, მართლაც არაფერია“. მის თხრობაში „ნებისმიერი ნივთი ჯადოსნურია“. ამ რომანში „მოვლენები ერითმება ერთმანეთს“ და მკითხველზე ამ გზითაც ახდენს ზემოქმედებას.
იტალო კალვინო, როგორც თვითონვე იტყოდა, „უსაზღვრო არეალის მქონე, უსწრაფესი მედიასაშუალებების ეპოქაში, როცა არის საშიშროება, რომ ყოველგვარი კომუნიკაცია სწორხაზოვანი და ერთფეროვანი გახდეს“ თავისი რომანით, „წერილობითი ენის უნიკალური შესაძლებლობების“ გამოყენებით, ღრმა და საინტერესო დიალოგის გამართვით, მკითხველს კიდევ ერთხელ უბიძგებს თვითშემეცნებისკენ, სიმულაკრების ლაბირინთებიდან თავდაღწევისკენ.
