ქალაქი თბილისი

სად არის შენი ქალაქიო, მეკითხებოდნენ, ზუსტად არ ვიცი-მეთქი,
ვპასუხობდი. სულ ასე ვპასუხობდი, არადა, რომელი მოგზაური და მოხეტიალე მე ვიყავი, რა
დიდი არჩევანი მე მქონდა – პირველად ქვეყნის საზღვარი 20 წლისამ გადავკვეთე და ისიც
ისტორიულ საქართველოში – საინგილოში გასამგზავრებლად.

რაც თავი მახსოვს, სულ თბილისში ვცხოვრობ და თუ დაკარგულ
კონსტანტინოპოლს არ ჩავთვლი, საიდანაც ჩემი წინაპრები გამოყარეს რამდენიმე საუკუნის
წინ, სხვა, ხანგრძლივად ყოფნის ქალაქი, თბილისის გარდა, არც მქონია.

მქონდა ნაცრისფერი კორპუსები, ჰაერში დატრიალებული ნავთქურისა
და ბენზინის სუნი, სკვერში – მოპარული სკამები, ლიფტის ამომწვარი ღილაკები, მეტრო და
რამდენიმე ცენტრალური გამზირი.

ჰოდა, როცა ვამბობ, არ ვიცი-მეთქი, ამას ვგულისხმობ
– არის თუ არა ქალაქი, სადაც ჩემმა სევდიანმა ბავშვობამ გაიარა, თბილისი.

უნდა ემეგობრო ქალაქს, სადაც ცხოვრობ, კარგად უნდა იცნობდე.
ისევე როგორც აუცილებელია, ლიტერატურული ნაწარმოების სწავლებისას კარგად გააცნო მოსწავლეებს
გარემო, სადაც ეს ნაწარმოები შეიქმნა ან მოქმედება ხდება. ამას გვიან მივხვდი, ისევე
როგორც ორი პარალელური თბილისის არსებობას ჩემს წარმოსახვაში – ძველისა და ახლისა,
ავთენტურისა და მეორადისა, პოეზიისა და თბილისის ყოველდღიური ყოფისა.

ქართულ ლიტერატურას ორივე თბილისი აკლია, მე თუ მკითხავთ.

ჰოდა, ორ საოცარ წიგნზე მინდა მოგიყვეთ, რომლებსაც აუცილებლად
წავაკითხებ ჩემს მოსწავლეებს, რათა მეცხრამეტე საუკუნის ბოლოსა თუ მეოცის დასაწყისის
თბილისი გავაცნო – იმ პერიოდის ქართული ლიტერატურის მექა.

1. იოსებ გრიშაშვილის „ძველი
ტფილისის ლიტერატურული ბოჰემა” ჩემი უსაყვარლესი წიგნების ათეულში შედის და ძალიან
მწყდება გული, რომ ქართული ენისა და ლიტერატურის სასწავლო პროგრამაში არ რთავენ.

ბავშვებს აუცილებლად წავაკითხებ ნაწყვეტებს ამ წიგნიდან
და ძველ თბილისში სასეირნოდაც წავიყვან. ქუჩებს მოვივლით, ხელოვნების მუზეუმში ფიროსმანის
ტილოებს ვნახავთ და იოსებ გრიშაშვილის ბიბლიოთეკა-მუზეუმსაც აუცილებლად ვესტუმრებით
– ეს საუკეთესო გზაა, იგრძნო ლიტერატურული თბილისი, მიხეილ ჯავახიშვილის პროზასა თუ
ცისფერყანწელების ლექსებში დავანებული.

ყველაზე თვალსაჩინოდ ეს თბილისი გრიშაშვილის შესანიშნავ
გამოკვლევაში ჩანს. თბილისი, მისი ენა და მისი ნაცნობი თუ უცნობი პოეტები.

„ქალაქის მოსახლეობა მუდამ ჭრელი და მრავალფეროვანი
იყო, მაგრამ იგი ყოველთვის თავისი ენითა მეტყველებდა: ეს იყო ქალაქური ენა, ტფილისმა
ფრთხილად მოანარუქა სხვადასხვა ერის წახნაგოვანი სიტყვები და მისცა თავისებური ეშხი
და მზეოსნობა…”

„პირადად მე, როგორც აღმოსავლურ მგრძნობელობის თანამეინახეს,
მიყვარს ეს ტფილისური, ჯიგრიანი სიტყვები. ტფილისური სიტყვა და გამოთქმა თავისი მოცულობით
და სპეციფიური ვითარებით მეტად ხმოვანია და ლეგენდარული. ამიტომაც არის, რომ ამ ენის
კრიალოსანს არა ვფანტავ ონავარ ხელით, ყოველივე გამოთქმას სათუთად ველოლიავები …”
(ი.გრიშაშვილი, „ძველი ტფილისის ლიტერატურული ბოჰემა”)

ძველი ტფილისის ქუჩები, კინტოები და ყარაჩოღელები, ყეენობა
და კრივი, ამქრობა თუ ძველტფილისური მზითვის სია, აბანო – ამ წიგნში მეოცე საუკუნის
დასაწყისის თბილისი მთელი თავისი ხასიათითა და ფერებით ცოცხლდება.

აი, მაგალითად, თბილისური მზითვის ნაწილი – ბიბლიოთეკა:

„ქართლის ცხოვრება,

სიტყვათა კონა,

ქილილა და დამანა,

ზეილანიანი,

ვარდ-ბულბულიანი,

გაზაფხულისა და შემოდგომის გაბაასება,

ანბანთ-ქება,

მაჯამა,

ღრამატიკა,

რიტორიკა,

დიალექტიკა,

კატეღორია,

სიბრძნე-სიცრუისა” (და სხვ).

მაგრამ ამ წიგნის ყველაზე მნიშვნელოვან ნაწილს ძველი
თბილისის არაოფიციალური ლიტერატურული ცხოვრება, მისი გმირები და მისი ვარსკვლავები
წარმოადგენენ – პოეზია, რომელსაც წიგნმოწყურებული თბილისელები ხარბად ეტანებოდნენ.
„მე მხოლოდ მინდა, დავიწყების სუდარა მოვაცილო ადამიანებს, რომელთა შემოქმედებაც ტფილისის
მდაბიო ხალხის რამდენიმე თაობას ასაზრდოებდა”, – წერს გრიშაშვილი.

გივიშვილი, სკანდაროვა, ჰაზირა, ბეჩარა, განჯისკარელი,
იეთიმ-გურჯი, საიათნოვა… რასაკვირველია, ზოგიერთ ადამიანს შეიძლება ეხამუშოს ეს გაურანდავი,
ოდნავ ტლანქი, თუმცა ძალიან გულწრფელი პოეზია, მაგრამ ლიტერატურულის გარდა, მნიშვნელოვანია
ისტორიულ-ეთნოგრაფიული ფაქტორი, რადგან, ისევ ამ შესანიშნავი წიგნის ავტორი რომ მოვიშველიოთ,
„მათ ლექსებში მაშინდელი ტფილისის ნერვი და ყოველდღიური ცხოვრება ნათლად მოსჩანდა”.

შესანიშნავი წიგნია ეს „ლიტერატურული ბოჰემა” – დავიწყებულ
ადამიანებსა და დავიწყებულ ლექსებს ინახავს.

2. კარაპეტ გრიგორიანცის „ძველი თბილისის იშვიათი ამბები”
გ. ლეონიძის სახელობის ლიტერატურის მუზეუმმა გამოსცა.

სულ შემთხვევით გავიგე ამ წიგნისა და მისი ავტორის,
თბილისელი მხატვრის კარაპეტ გრიგორიანცის შესახებ. ნიჭიერ მხატვარს მაშინდელ ჯვრის
მამის ქუჩაზე ჰქონდა სახელოსნო და, როგორც მისი ბიოგრაფი წერს, „დიდი ძალი ხალხი მიიზიდა
და მოხიბლა თუ სურათებით, თუნდა დროშებით და თუნდა საეკლესიო ნახატებით”.

ალექსანდრ პუშკინის პორტრეტის დახატვისთვის პირადად
პოეტის შვილიშვილისგან მიუღია მადლობა.

მხატვრობასთან ერთად გრიგორიანცი ლიტერატურულ საქმიანობასაც
ეწეოდა, წერდა ლექსებს, წერილებს, პოემებს, პიესებს, თარგმნიდა.

„ძველი თბილისის იშვიათი ამბები” მისი ერთ-ერთი, ძალიან
საინტერესო ნაშრომია.

ეთნოგრაფიული კვლევის კვალდაკვალ, სადაც თბილისური სახლები,
გარე განათება, სამოსი თუ დღესასწაულებია აღწერილი, ავტორი იმდროინდელი თბილისის მნიშვნელოვან
მოვლენებზეც გვიყვება, ისეთებზე, როგორიცაა აჯანყებები, ყაჩაღობა თუ სიკვდილით დასჯა,
თეატრის გახსნა, მტკვრის ადიდება თუ ხიდის ჩანგრევა, ეპიდემია, სეტყვა თუ კალიების
შემოსევა, რომელიმე შაჰის სტუმრობა თუ ივანე მაჩაბლის უცნაური გაუჩინარება…

შთამბეჭდავი და საოცარი ამბები იმდროინდელი თბილისის
მცხოვრებლებზე, მაგალითად, „მაღალ აბელასა” თუ მგელკაცზე, საზანდრებსა თუ აშუღებზე,
კინტოებსა თუ ყარაჩოღელებზე.

ახლა ვზივარ თბილისის გარეუბნის აივანზე, მუხლებზე ლეპტოპი
მიდევს და ვწერ, აივნის მოაჯირზე უზარმაზარი, დიდთვალება შიში-კალია ზის, მგონია, რომ
მე მიყურებს და განძრევას ვერ ვბედავ.

ვხვდები, თბილისი ის უკვდავი სულია, რომლის მარადიულობას
თუნდაც ისეთი უმნიშვნელო მწერი ამტკიცებს, როგორიც ეს კალიაა.

ვკითხულობ – საუკუნეზე მეტი ხნის წინათ კიდევ ერთი თბილისელი,
კარაპეტ გრიგორიანცი წერდა:

„1878 წელს შუა ზაფხული იქნებოდა, როდესაც მე ჩემის
თვალით დავაკვირდი ადამიანის გამანადგურებელ საშიშარ მტერს. მაგრამ მე გადაჭრით ვიტყვი,
რომ ვისაც თვალით არ უხილავს, იმისთვის ძნელი დასაჯერებელი საქმეა…”

2013 წლის შუა ზაფხულია და ვხვდები, რომ ჩემს და მის
შიშს ერთნაირიად დიდი თვალები აქვს.

თბილისური, ცხელი ზაფხულია.