(ჰაუფისა და უაილდის ჯადოსნური წიგნები საავტორო ზღაპრების სერიიდან)
ზღაპრებზე საუბარს ვაგრძელებ. ამჯერად გავთამამდი და ჰანს კრისტიან ანდერსენის სიტყვები („ზღაპარი ის ოქროა, ბავშვის თვალებში რომ ბრწყინავს“) პირდაპირ წერილის სათაურში ავიტანე. პრაგმატულ ადამიანებს კი კვლავ ოფიციალურ განმარტებას ვთავაზობ: „ზღაპარი ფოლკლორული ჟანრის ჯადოსნური, ავანტიურული ან ყოფითი ხასიათის პროზაული ნაწარმოებია. არსებობს ფოლკლორული და ლიტერატურული ზღაპრები. ლიტერატურულ, ანუ საავტორო ზღაპრებს ხშირად ჯადოსნურ ზღაპრებსაც უწოდებენ“.
წიგნის მაღაზიებში ჯადოსნურ ზღაპრებს შორის არჩევანის გაკეთება მართლაც რთულია. ამიტომ შევეცდები ცოტათი მაინც დაგეხმაროთ და ორი ევროპელი ავტორის ზღაპრები გაგაცნოთ – ზღვაში წვეთივითაა, მაგრამ მათზე ყურადღების გამახვილება ნამდვილად ღირს.
ექვსზღაპრიანი „ქარავანი“ ჰაუფისგან
ვილჰელმ ჰაუფი ახალგაზრდობაში ფილოსოფიასა და თეოლოგიას სწავლობდა, უმაღლესი სასწავლებლის დამთავრების შემდეგ თავდაცვის მინისტრის ოჯახში ბავშვების აღმზრდელად დაიწყო მუშაობა და სწორედ მინისტრის ბავშვებისთვის შეთხზა პირველი ზღაპრები, რომლებიც 1826 წელს საკუთარ ალმანახში (სახელწოდებით „განათლებული ფენების ვაჟიშვილებისა და ქალიშვილებისთვის“) გამოაქვეყნა. ასე რომ, ჰაუფისეული ზღაპრები მოწიფული ასაკის ადამიანის შემოქმედების ნაყოფი კი არა, ახალგაზრდა მწერლის ბრწყინვალე დებიუტი გახლდათ. დიახ, ბრწყინვალე, ვინაიდან მაშინვე პოპულარობა მოიპოვა გერმანულენოვან ქვეყნებში, დროთა განმავლობაში კი მთელ მსოფლიოში.
ქართულ ენაზე გამოცემული „ქარავანი“ ექვს ზღაპარს აერთიანებს და ნარატიული თხრობის ბრწყინვალე ნიმუშია. რამდენიმე მთხრობელი ერთ ხაზს მიჰყვება, საბოლოოდ კი წრეს კრავენ – ამბებსა და ადამიანებს ორიგინალური ხერხებით აკავშირებენ ერთმანეთთან.
პირველივე გვერდიდან თვალუწვდენელ უდაბნოში აღმოვჩნდებით, უზარმაზარი ქარავანი აქლემების ზანზალაკებისა და ცხენების ვერცხლის ეჟვნების წკარაწკურით ჩაგვივლის… ვეფხვის ტყავით დარახტული არაბული ცხენი მდიდრული სამოსით, ოქრომკედით ნაქარგი თეთრი ჩალმითა და უდრეკი მამაცური გამომეტყველებით დამშვენებულ მხედარს გამოაგელვებს… ცოტაც და ქარავნის მფლობელი ხუთი ვაჭრის კარავში, მოქარგული ბალიშებისა და შავკანიანი მონების გარემოცვაში აღმოვჩნდებით. სწორედ იქ შევიტყობთ, რომ მხედარი ბაღდადელი დიდვეზირის ძმისწული სელიმ ბარუხია. მასპინძლები სტუმარს სუფრაზე მიიწვევენ. სადილის მერე, „მუსიკოსებსა და მოცეკვავეებს ჩვეული“ ახალგაზრდა ვაჭარი მოიწყენს. ბარუხი კი შესთავაზებს, ყოველ შესვენებაზე რიგრიგობით ამბები მოვყვეთ, ამით დროსაც გავიყვანთ და უდაბნოსაც შეუმჩნევლად გავივლითო. აზრს მოუწონებენ და პირველობასაც დაუთმობენ.
ბარუხის ზღაპარი „წერო ხალიფაზეა“: ჯადოსნური ფხვნილი თავის მფლობელებს სასურველ ცხოველად ან ფრინველად აქცევს და ნებისმიერი სულიერი არსების ენასაც აგებინებს. პირობა კი მკაცრია, გარდასახულებს გაცინება ეკრძალებათ, თორემ ჯადოსნური სიტყვა „მუტაბორ“ დაავიწყდებათ და ადამიანის გარეგნობას ვეღარ დაიბრუნებენ.
„ქარავანში“ ერთმანეთს ენაცვლებიან ახალგაზრდა, ბრძენი, გამოცდილი, ცბიერი, მამაცი, სათნო, მხდალი და გულუბრყვილო მთხრობელები თუ გმირები. მოქმედება ხან დიდებულ ბაღდადში, არაბეთის უდაბნოში, შვარცვალდის ტყეში, შუაგულ საფრანგეთსა თუ იტალიაში ვითარდება. ავტორი თითოეული ვაჭრის გარეგნობას, ქცევას, დამახასიათებელ თვისებებს აღწერს და წინასწარ განწყობას გვიქმნის: ერთი ვაჭარი მჭვუნვარე სახისაა და გულჩათხრობილი, „ხელი თავისი ცხოვრების ყველაზე საშინელ დღეებში დაუკარგავს“. შესაბამისად, მისი ამბავიც სარკესავით ირეკლავს სევდიან მოგონებებს; ყველაზე ახალგაზრდა ვაჭარი კი, სანამ საკუთარ ამბავს მოჰყვება, სახუმარო ცეკვას ჩამოუვლის, იმღერებს და ყველას გაახალისებს, ისევე როგორც მისი ზღაპარი – 3-4 ფუტი სიმაღლის, უშველებელთავიან მუკზე, ფართხუნა ხალათი და უზარმაზარი ქოშები რომ აცვია. რატომ ცხოვრობდა პატარა მუკი მარტოდმარტო მდიდრულ სახლში, რა დღეში ჩააგდო ჯადოსნურ ტყეში მირთმეულმა მსხლის ნაყოფმა და რატომ არის ზოგჯერ „ღირსეული გასამრჯელო“ 25 წკეპლა, „პატარა მუკის“ ამბავში შეიტყობთ – ზღაპარში, რომელიც დღემდე ერთ-ერთ ყველაზე მხიარულ ზღაპრად ითვლება მსოფლიოში.
ქარავნის მფლობელები ცდილობენ თხრობისა და მოვლენების ეპიცენტრში საკუთარი თავები ახლებურად წარმოაჩინონ, ზოგჯერ ზედმეტად გულახდილებიც არიან და სანუკვარ საიდუმლოს ამხელენ. მიუხედავად ამისა, მათი ამბები ბევრ პასუხგაუცემელ კითხვას გვიტოვებს. ეს ბუნებრივიცაა, ნარატიულ ნაწარმოებში მხოლოდ ერთ მთხრობელს აქვს მთლიანი სურათის განჭვრეტისა და ფინალის გახსნის პრეროგატივა. ასე რომ, „ქარავანი“ უბრალო ზღაპრების კრებული როდია, ავტორი გამოცანას გვთავაზობს, ერთი შეხედვით ერთმანეთისგან დამოუკიდებელ ამბებს მძივებივით ერთ ძაფზე კინძავს. თითოეული მძივი განუმეორებელია, გინდება აუჩქარებლად ათვალიერო, მისი სილამაზით დატკბე, სანამ თვალისმომჭრელ აღმოსავლურ სამკაულად იქცევა და დღის შუქზე აელვარდება.
ჰაუფს ევროპა არასოდეს დაუტოვებია, მიუხედავად ამისა, მისი აღწერილი აღმოსავლეთი ისეთი სურნელოვანი, ხელშესახები და დამაჯერებელია, იფიქრებთ, ავტორი თავის მშობლიურ სოფელში განცდილსა და გადამხდარს აღწერსო. ყველასათვის კარგად ნაცნობი ლეგენდები მწერალმა აღმოსავლური სულითა და ევროპული პრაგმატულობით შეზავებულ ჯადოსნურ ზღაპრებად აქცია. მისი ნოვატორული იდეები და გამოხატვის ახლებური ფორმები ლიტერატურის კრიტიკოსებმა იმთავითვე აღნიშნეს. ამიტომაც გახლავთ ჰაუფის ზღაპრები რელევანტური XIX საუკუნის შუა ხანებიდან დღემდე.
ოსკარ უაილდის ბრიტანული ზღაპრები
ბრიტანულ ზღაპრებზე ამბობენ, რომ უნიკალური, ყველასგან განსხვავებული ფენომენია, იმდენად რეალისტურია, თითქოს სინამდვილე აღწერეს და ჯადოქრობისთვის ადგილი აღარ დარჩაო. ირლანდიური წარმოშობის მწერალი და დრამატურგი ოსკარ უაილდი სწორედ ბრიტანული ტრადიციის მიმდევარი გახლავთ. ცდილობს, თვალი კი არ მოგვჭრას, ზედმიწევნით მკაფიოდ გადმოგვცეს სათქმელი.
უაილდის ზღაპრების მწვავე სატირა და სიღრმე განსაკუთრებით კარგად იგრძნობა ერთ ქართულენოვან კრებულში, რომელმაც ექვსი რჩეული ზღაპარი გაერთიანა: „ვარსკვლავ-ბიჭუნა“, „ბედნიერი უფლისწული“, „ბულბული და ვარდი“, „ღირშესანიშნავი შუშხუნა“, „ახალგაზრდა მეფე“ და „თავკერძა გოლიათი“.
თავიდან ფეხებამდე ოქროს ფირფიტებით დაფარული უფლისწულის ძეგლი ქალაქს დასცქერის, თვალებში საფირონები უელავს, ხმლის ვადას ლალი უმშვენებს. უბედურების, სიღარიბისა და შიმშილის ფონზე მსგავსი ფუფუნება ღიმილის მომგვრელია. ამიტომ სულაც აღარ გვიკვირს, როდესაც გაძარცვული ძეგლი დანიშნულებას კარგავს და გადასადნობად იმეტებენ, მისგან დარჩენილი ტყვიის გაბზარული გული კი სამყაროს ნებისმიერ სიმდიდრეს გადაწონის.
ბოროტი სურვილებისა და გულისწადილის ფონზე უმაქნისი აღმოჩნდება ვარსკვლავბიჭუნას თვალისმომჭრელი სილამაზეც. მხოლოდ ახლობელი ადამიანის სიყვარულსა და თავგანწირვას შეუძლია მისთვის ადამიანის სახის დაბრუნება.
თავკერძა გოლიათის ბაღში გამეფებულ მარადიულ ზამთარს, მარტოობასა და სიძუნწეს მაშინ მოეღება ბოლო, როდესაც მიუვალი კედელი ბავშვებს გზას გაუხსნის.
ბულბული საკუთარ სიცოცხლეს სხვისი სიყვარულისთვის სწირავს: მთელი ღამე გალობს, ვარდს საკუთარი სისხლით ღებავს და კვდება (წითელი ვარდი სტუდენტს სატრფოს კეთილგანწყობის მოსაპოვებლად სჭირდება). თუმცა გაღებული მსხვერპლი ვერ დააკმაყოფილებს პროფესორის ქალიშვილის ეგოისტურ პრეტენზიებს, ძვირფასი ქვები და ფეხსაცმლის შესამკობი ვერცხლის ბალთები მისთვის უფრო სასურველი აღმოჩნდება; სტუდენტი კი რომანტიკულ გრძნობებს მტვრიან ფოლიანტებში გადაახურდავებს; თხრილში გადაგდებულ, ბულბულის სისხლით შეღებილ ვარდს კი ეტლი გადაუვლის.
თხრილში დაასრულებს სიცოცხლეს ღირშესანიშნავი შუშხუნაც. ზღვარგადასულ ამპარტავანს მიაჩნია, რომ ქორწილთან დაკავშირებით კი არ უნდა გაისროლონ, არამედ პირიქით, უფლისწული და მეფის ასული იწერენ ჯვარს შუშხუნას პატივსაცემად. ზღაპარი ირონიული ქვეტექსტებითაა გაჯერებული. ფოიერვერკის რაკეტა, დიდი რომაული სანთელი და პეტარდები ფილოსოფიურ თემებზე საუბრობენ. ზღაპრის ფინალი კი არა მხოლოდ ნაწარმოებს, მთელ კრებულს განსაკუთრებულ პიკანტურობას სძენს, ოსკარ უაილდს კი კვლავაც მხილების დიდოსტატად წარმოაჩენს.
