მოდი, აქედან დავიწყოთ: რა განსხვავებაა მარჯვენა და მარცხენა ნახევარსფეროთი „მეტყველებებს“ შორის? ადამიანს რომ ორი ნახევარსფერო აქვს, ეს ვიცით… ისიც ვიცით, რომ მარცხენა ნახევარსფეროს მეტაფორულად მეცნიერების, ხოლო მარჯვენა ნახევარსფეროს – ხელოვნების ნახევარსფეროს უწოდებენ. ორი ნახევარსფეროს არსებობა ნიშნავს, რომ ჩვენ ორივე გვჭირდება, თუმცა, ხშირად, უფრო ერთს აქვს პრიორიტეტი ჩვენში, უფრო მეტად ერთი ვითარდება.
როგორც კი სტუდენტი მეტყველებას იწყებს, ჩემთვის ადვილი გამოსაცნობია, რომელი „ნახევარსფეროთი“ მელაპარაკება და შემიძლია „გადავეწყო“ მის მეტყველებაზე და ერთი და იგივე აზრი გამოვთქვა ერთ შემთხვევაში ლოგიკურად და არგუმენტირებულად და, მეორე შემთხვევაში, მხატვრულად და მეტაფორულად. ვფიქრობ, ეს ყველა მასწავლებელს სჭირდება და საერთოდაც, ყველა ადამიანს, ვისაც მეორე ადამიანთან საქმე აქვს და უნდა, რომ გააგებინოს აზრი ადექვატურად. ასე რომ, თუკი თქვენ განდეგილობას არ აპირებთ, მოგიწევთ დაფიქრდეთ ამ საკითხზე, რადგან სოციალური ადამიანისათვის აუცილებელია ენის მეშვეობით თვითგამოხატვა, გაზიარება, აზრის გამოთქმა, გადაცემა…
მაშ, ასე, როგორ ამოვიცნოთ, რომელ ენაზე გველაპარაკება მოსაუბრე? საიმისოდ, რომ ეს შევძლოთ, ბუნებრივია, უნდა ვიცოდეთ, რა თავისებურებები ახასიათებს მეცნიერების და ხელოვნების ნახევარსფეროებს.
თუ მოსაუბრე ზედმიწევნით ლოგიკურია, არგუმენტირებული, ცნებებით და განყენებულად (აბსტრაქტულად) საუბრობს, იშველიებს წყაროებს, იმოწმებს ციტატებს, გამოაქვს დასკვნები და არ „წასცდება“ ისეთი სიტყვა, რომელიც საქმეს არ ეხება (ანუ ზედმიწევნით ორგანიზებული და დალაგებულია მისი მეტყველება), მაშასადამე, ის მარცხენა ნახევარსფეროდან საუბრობს; ხოლო თუკი მოსაუბრე მეტყველებს მეტაფორულად, ხშირად იპყრობს ასოციაციები, აზრს გადმოსცემს ისე, თითქოს ნოველას ჰყვება… და ხშირად ახსენებს სიტყვას „თითქოს“… მაშინ ის მარჯვენა ნახევარსფეროდან მეტყველებს. არის შერეული შემთხვევები: როცა მეტყველება ლოგიკურიცაა და მეტაფორულიც და ეს საუკეთესო შემთხვევაა და, რა თქმა უნდა, მეტი ზეგავლენის მქონეც მოსწავლეზე, სტუდენტზე, უბრალოდ, მოსაუბრეზე.
რაკი თანამედროვე განათლების სისტემა დასწავლაზე ორიენტირებულია, შესაბამისად, ნაკლებად ავითარებს შემოქმედებით, მარჯვენა ნახევარსფეროს უნარებს, უფრო მეტიც, მოსწავლის მხატვრულად და შემომედებითად გამოთქმული აზრი მასწავლებელმა შეიძლება აბსურდადაც მიიჩნიოს და ჰკითხოს მოსწავლეს: „ასეთი რამე სად წაიკითხე?“ არა და, ამ ყველაფერში საინტერესო ისაა, რომ მას არსადაც არ წაუკითხავს, უბრალოდ, მიჰყვა შეგრძნებებს და ასოციაციებს და იმას გამოთქვამს, რასაც გრძნობს, განიცდის, ფიქრობს. ამ შემთხვევაში მე მხედველობაში მაქვს ლიტერატურის გაკვეთილები და ლიტერატურის გაკვეთილებიდან პოეზიის განხილვა.
რა თქმა უნდა, ჩემი საუნივერსიტეტო საგნიდან – „რა არის პოეზია“ – გთავაზობთ გამოცდილებას, რომელიც შეიძლება ნებისმიერმა მასწავლებელმა გამოიყენოს ნებისმიერი პოეტის ნებისმიერი ლექსის განხილვისას.
ერთი სიტყვით, რადგან ჩვენს განათლების სისტემას აკლია განავითაროს და გამოავლინოს მოსწავლეების შემოქმედებითი უნარები, ეს დანაკლისი შეგიძლიათ ლიტერატურის გაკვეთილებით შეავსოთ.
რაც მთავარია, გვერდზე უნდა გადადოთ ყოველგვარი „განხილვის“ სახელმძღვანელო (არ ვამბობ, რომ არ უნდა წაიკითხოთ და არ უნდა ფლობდეთ ინფორმაციას ამა თუ იმ პოეტურ შედევრზე), როცა საქმე ეხება „მარჯვენა ნახევარსფეროს მეტყველებას“.
და მე ასეთი განხილვისას აღმოვაჩინე ერთი მაგიური სიტყვა: თითქოს. ეს სიტყვა-ნაწილაკი დაგეხმარებათ გარეგანი, „მარცხენა ნახევარსფეროს მეტყველებიდან“ გადაერთოთ შინაგან მეტყველებაზე, ჩაყვინთოთ აზრის სიღრმეში, მიჰყვეთ შეგრძნებებს, ასოციაციებს, ემოციებს… გადაერთოთ სხვა დროსა და სივრცეში.
მაგალითად, პოეზიის ლექციაზე რილკეს ლექსიდან ერთი მეტაფორის განხილვას მთელი ლექცია მივუძღვენით. აი, ეს მეტაფორაც ქვემოთ მითითებული ლექსიდან (რილკე, „მარტოსული“):
„შორეულ ზღვიდან, თითქოს მოვხვდი უცხო ნაპირთან,
უცხო ვარ თქვენთვის, თქვენ არ იცნობთ ჩემს ძვირფას შორეთს…“
თავად ავტორიც ხომ შინაგანი სამყაროდან გველაპარაკება… შინაგანი სამყაროს მეტაფორებია: შორეული ზღვა, უცხო ნაპირი და ძვირფასი შორეთი… რილკეს საკვანძო სიტყვა ამ ლექსში სწორედ ეს „თითქოს“ არის… ეს ნაწილაკი მიგვითითებს ისეთ მდგომარეობაზე, რომელიც რეალობაში არ მომხდარა და არც შეიძლება მოხდეს, მაგრამ ნაცნობი კონცეპტებით და ნაცნობზე მითითიებით ჩვენ შეგვიძლია დაახლოებით განვიცადოთ სულიერი მგომარეობა, რომლის საზღვართან სწორედ ეს სიტყვა „თითქოს“ დგას… ეს ის სიტყვაა, რომელიც ქმნის მეტაფორებს, რომელსაც სხვა განზომილებაში გადავყავართ, რომელიც ჩვენს შიგნითა სივრცეებს განგვაცდევინებს და აღწერას სწორედ ასე დავიწყებთ, როგორც იწყებს რილკე… ჩვენ შეგვიძლია ეს სიტყვა კიდევ უფრო ქმედითი გავხადოთ და მეტაფორების აღწერისას გამოვიყენოთ, მაგრამ არა იმ განცდის, რასაც პოეტი განოცდიდა, როცა ამას წერდა (ეს არავინ არ იცის…), არამედ თავად რას განვიცდით, როცა ვამბობთ: შორეული ზღვა ან უცხო ნაპირი…
მაგალითად, კითხვა მდომარეობს შემდეგში: ამ ლექსის წაკითხვის შემდეგ „შორეული ზღვის“ (უცხო ნაპირის, შორეთის…) მეტაფორას როგორ განიცდით…? რას გრძნობთ შინაგანად? რა გესმით… რას ხედავთ? რა ემოციები გიპყრობთ და როგორ გამოხატავთ ამ ემოციებს… თითქოს….
და აი, სწორედ ამ „თითქოს“-იდან იწყება ყველაფერი და იფრქვევა ფოიერვერკი ემოცია-განცდებისა, გაგიკვირდებათ, იმდენ საინტერესო და ღრმა აზრებს მოისმენთ, მთავარია, მისცეთ საშუალება მოსწავლეებს, გამოიხატონ, ნუ გაუსწორებთ, რას და როგორ ფიქრობენ და, დამერწმუნეთ, გაოცებული დარჩებით.
თითქოს მაგიური სიტყვაა… ახალი განზომილების გასაღებია! საკმარისია, ნებისმიერ მეტაფორასთან ეს სიტყვა „დასვათ“ და დანარჩენს თქვენი მოსწავლეები იტყვიან…
ეს წერილი რომ წაიკითხეთ, თქვენში რა მოხდა? თ ი თ ქ ო ს….
რაინერ მარია რილკე
მარტოსული
შორეულ ზღვიდან, თითქოს მოვხვდი უცხო ნაპირთან,
უცხო ვარ თქვენთვის, თქვენ არ იცნობთ ჩემს ძვირფას შორეთს,
თქვენს მაგიდებთან გადის მსუყე ცხოვრება მდორედ,
მე კი შორეთი სხვა სიმბოლოს, სხვა ცას დამპირდა.
ჰგავს უკაცრიელ და უდაბურ ღამეულ მნათობს
სამყარო, ჩემში რომ შემოდის მარად კითხვებად,
თქვენ არც ერთ გრძნობას არ ტოვებთ მარტოდ,
მყისვე გარდაქმნით გრძნობებს სიტყვებად.
ჩემი საგნები მომყვენიან იმ სამყაროდან,
გარეთ გახედვა იშვიათად თუ მოუნდებათ,
დიდ სამშობლოში, ვით ნადირნი, ისე ხარობენ,
სირცხვილისაგან ახლა სული რომ ეხუთებათ.
თარგმანი გივი ალხაზიშვილისა
