უვერტიურის ჟანრის ევოლუცია და ბეთჰოვენის მუსიკა დრამისთვის – ,,ეგმონტი”
ჩემი სტატია ეძღვნება უვერტიურის ჟანრის ჩამოყალიბებისა და განვითარების ისტორიას. საბაზო საფეხურზე ესთეტიკური ციკლის საგნების სწავლება დატვირთულია ოპერის, ორატორიის, ბალადის ჟანრების გაცნობით. ამ სტატიით მინდა შევეხო უვერტიურის ჟანრსა და მის ძირითად ორიენტირებს. მასალა, გამოადგება მასწავლებელს, როგორც რესურსი, რომლითაც შეძლებს მუსიკით დაინტერესებული მოსწავლეების ცოდნის გაღრმავებას. როგორც ცნობილია, ყოველი ჟანრი ეპოქალური მოთხოვნების აუცილებლობითაა განპირობებული და ადგილს ხელოვნებისა თუ მუსიკის ისტორიაში იმკვიდრებს. უვერტიურა ინსტრუმნეტული საორკესტრო პიესაა, რომელიც წარმოადგენს მუსიკალური ნაწარმოების შესავალს. უვერტიურით იწყება ოპერა, ბალეტი, საგუნდო შესავლები, კინოფილმები, დრამატული თეატრალური დადგმები, ინსტრუმენტული კომპოზიციები. ტერმინი ,,უვერტიურა” წარმოიშვა ფრანგული – Ouverture-საგან და ნიშნავს გახსნას, დასაწყისს, შესავალს. ის ასევე გვხვდება, როგორც დამოუკიდებელი ინსტრუმენტული საკონცერტო ნაწარმოები. განვიხილოთ უვერტიურის ჟანრი, როგორც ოპერის შემადგენელი ნაწილი და როგორც დამოუკიდებელი სიმფონიური მუსიკა დრამისათვის.
საოპერო უვერტიურა:
საოპერო ინსტრუმენტული შესავლის იდეა წარმოიშვა ოპერის დაბადების პერიოდშივე XVII ს. 1600 წელს. მას საფუძველი იაკოპო პერის ,,ევრიდიკეთი” დაედო, რომელიც ინსტრუმენტული რიტურნელით იწყებოდა (რიტურნელი წარმოადგენდა მოკლე ინსტრუმენტულ პასაჟს, ჩანართს).
კლაუდიო მონტევერდიმ ,,ორფეოსის” (1607) დასაწყისში გამოიყენა ტოკატა, ეს იყო სასულე საკრავების ფანფარები.
მაშასადამე, ოპერის შექმნისას ყველაზე მნიშვნელოვან ფორმას წარმოადგენდა პროლოგი, რომელშიც ჩართული იყო ვოკალური დიალოგი, რომელიც ნაწარმოების ძირითად თემას ალეგორიული ფორმით გვიხსნიდა.
უვერტიურა, როგორც დამოუკიდებელი მუსიკალური ფორმა მუსიკის ისტორიაში ფრანგული უვერტიურის სახელწოდებით დამკვიდრდა, რომელიც პირველად გამოვლინდა ჟან ბატისტ ლულის ნაშრომებში, რომელსაც იგი ფრანგული სამეფო კარისათვის ქმნიდა. ლულის უვერტიურები, რომელსაც თავის ბალეტებში იყენებდა, ორი ნაწილისგან შედგებოდა: ნელი შესავალი, რომელსაც მოსდევდა სწრაფი ფუგა, რომელიც ნელი დასკვნით ბოლოვდებოდა. ამას მოჰყვებოდა საცეკვაო მელოდიების სერიები, ამ ფონზე იხსნებოდა ფარდა და სრულდებოდა პროლოგი.
ფრანგული უვერტიურის ეს განმასხვავებელი სტილი გამოიყენებოდა ინგლისურ ოპერაშიც. ამის მაგალითია, 1689 წელს შექმნილი ჰენრი პერსელის ოპერა ,,დიდონა და ენეოსი”, რომელიც კომპოზიტორის გვიანი ბაროკოს ნამუშევრად ითვლება. ფრანგული უვერტიურის ამ სახასიათო სტილს იყენებს ი.ს. ბახი. ვოკალურ ნაწარმოებებსა და სუიტების პრელუდიებში.
იტალიური უვერტიურა
იტალიურ მუსიკალურ კულტურაში უვერტიურა 1680-იან წლებში გაჩნდა.
კერძოდ, ალესანდრო სკარლატის ოპერებში. იტალიური საოპერო უვერტიურის ფორმა სამნაწილიანი იყო: 1. ჩქარი; 2. ნელი; 3. ჩქარი ჟიგასა და მენუეტის საცეკვაო რიტმში, რომლის დასკვნით ნაწილში აღდგება ძირითადი თემა.
XVIII საუკუნის შუა წლებში იტალიური უვერტიურა მთელ ევროპაში გავრცელდა. პრაქტიკულად მან შეავიწროვა უვერტიურის ფრანგული სტილი. ფორმამ განიცადა ევოლუცია. I ნაწილში შეიყვანეს ფანფარების მსგავსი ელემენტები, სტრუქტურამ მიიღო სონატური ფორმა, შუა ნაწილი გახდა უფრო ლირიკული.
იტალიური უვერტიურები ხშირად სრულდებოდა, როგორც დამოუკიდებელი საკონცერტო ნაწარმოები. ამ თვალსაზრისით მან ხელი შეუწყო – სიმფონიის შექმნასა და განვითარებას.
XVIII საუკუნის II ნახევარში კომპოზიტორები უვერტიურას იყენებდნენ, როგორც ოპერის სიმფონიურ პროლოგს, რომელშიც კონცენტრირებული იყო ნაწარმოების ძირითადი შინაარსი.
უვერტიურის მნიშვნელობას გრძნობდა ქრისტოფ ვილიბალდ გლუკი. ამის მაგალითად შეგვიძლია მოვიყვანოთ ოპერა ,,ალცესტას” წინასიტყვაობა, სადაც კომპოზიტორი ახდენს ნაწარმოების ძირითადი შინაარსის გადმოცემას.
ამავე საუკუნეში საბოლოოდ ჩამოყალიბდა უვერტიურისა და სიმფონიის სონატური ფორმა. ეს კარგად იკვეთება მოცარტის ზინგშპილში ,,სერალიდან გატაცება” და დაუმთავრებელ ოპერაში ,,მოტყუებული საქმრო”; ასევე, მოცარტის უკანასკნელი უვერტიურაში ოპერიდან ,,ჯადოსნური ფლეიტა”(1791). ამ ნაწარმოებებმა განსაზღვრეს XIX საუკუნის უვერტიურის მოდელი, რომელსაც ჯოაკინო როსინი შემდეგი ფორმით ამკვიდრებს: საზეიმო გახსნით და ნელი, მძიმე შესავლით, რომელსაც მოსდევს მხიარული ძირითადი თემა.
ბეთჰოვენის ნაწარმოებებში კიდევ უფრო მეტად გაიზარდა უფსკრული უვერტიურას, სიმფონიის ფორმასა და სტილს შორის.
საკონცერტო უვერტიურა:
XVIII საუკუნის ბოლოს უვერტიურა გვევლინება, როგორც ცალკე საკონცერტო ნაწარმოები, რომელსაც საფუძვლად უდევს ლიტერატურული სიუჟეტი. სწორედ საკონცერტო უვერტიურით იწყება – რომანტიკული პერიოდი.
უკვე ბეთჰოვენის უვერტიურები, კერძოდ კი ,,ეგმონტი”, გვევლინება როგორც პროგრამული მუსიკის დამოუკიდებელი ინსტრუმენტული ჟანრი, რომელმაც თავისთავად საფუძველი მოუმზადა სიმფონიური პოემის ჟანრს.
ბეთჰოვენის უვერტიურა გოეთეს დრამისათვის ,,ეგმონტი” (1810) წარმოადგენს დასრულებულ მუსიკალურ დრამას – სიმფონიზმის უმაღლეს გამოვლინებას.
ბეთჰოვენი, მუსიკა დრამისათვის ,,ეგმონტი”
ეს სარეპერტუარო აღმასვლა, რომელიც 1810 წელს მოხდა. ის შეიძლება შეფასდეს 1809 წლის მოვლენების პირდაპირ მემკვიდრეობად. ,,ეგმონტის” დადგმა აზრობრივად ესატყვისება ამ პერიოდს. აქედან გამომდინარე უნდა ითქვას, რომ სპექტაკლი, რომლის მუსიკა ბეთჰოვენმა დაწერა, თანამედროვეობის მიერ აბსოლუტურად საპირისპიროდ აღიქმებოდა, გოეთეს ტრაგედია არ მიეკუთვნებოდა კონკრეტულად ერთ პერიოდს, იგი ჩაფიქრებული იყო 1775 წლისთვის. მწერალი მას დროგამოშვებით უბრუნდებოდა. 1788 წელს კი გამოაქვეყნა ვაიმარის დადგმისთვის, რომელშიც გადააკეთა კიდეც ზოგიერთი სცენა. ვენაში, 1810 წელს დადგმული ,,ეგმონტი“, პირველ რიგში არის აქტუალური პიესა ომზე, ძალადობაზე და ეროვნულ თვითგამორკვევაზე, ძალაუფლებასა და ძალმომრეობაზე.
შილერი თითქოს პოულობდა გოეთეს ტრაგედიაში ოპერის საწყისებს, მაგრამ მაინც არ მიაჩნდა ის სანაქებო ქმნილებად. ერთი მხრივ, გოეთე აშკარად ხვდებოდა, რომ პოლიტიკური აზროვნებისთვის საჭირო იყო ეგმონტის მონოლოგების მეტაფორული ენა. აქედან გამომდინარე, დაიმალებოდა რიტმის სიმძაფრის აუცილებლობა, თეთრი ლექსი იქნებოდა ფინალის საფუძველი. ამიტომაც გოეთეს პოეტური ნომრები გააზებული ჰქონდა, როგორც ტრაგედიის მუსიკალური თანხლება. კაიზერი იყო პირველი კომპოზიტორი, რომელმაც დაწერა მუსიკა გოეთეს ამ ნაწარმოებზე. გოეთეს გული წყდებოდა, რომ არ გამოჩნდა კომპოზიტორი, რომელიც ამ ტრაგედიაზე ოპერის შექმნას მოინდომებდა. უფრო მეტიც, გოეთეს ,,ეგმონტის” სასცენო ბედი არც ისე დიდი ბრწყინვალებით XIX და XX ს.-ში გერმანულ დრამაში გაიშალა.
1810 წლის ვენის დადგმა სწორედ იმით არის მნიშვნელოვანი, რომ, საბედნიეროდ, ერთმანეთს დაემთხვა პოეტისა და კომპოზიტორის ფილოსოფიური გააზრება. ბეთჰოვენის პარტიტურას წინ უძღვოდა რემარკა ასეთი განმარტებით, რომ უვერტიურა და დრამის ცხრავე ნომერი უნდა შესრულებულიყო ერთი ამოსუნთქვით.
ანტრაქტებში ბეთჰოვენი ქმნიდა განწყობას მომდევნო მოქმედებებისათვის, ფსიქოლოგიურად ერთმანეთს უკავშირებდა გათამაშებულ სცენებს. ამიტომაც თითქმის ყველა ანტრაქტი, რომელიც მომხდარ ამბებზე მოგვითხრობს, რამდენიმე ნაწილისაგან შედგება. მაგალითად, #1 ანტრაქტში დასაწყისის მეოცნებე თემა A-დურ-ში უკავშირდება ბრაკენბურგისა და კლერხენის უიმედო სიყვარულის თემას; მეორე ნაწილი თანდათან გადაიზრდება სახალხო მღელვარებაში. #2 ანტრაქტი ერთსახოვანია, მასში საზეიმო, აუჩქარებელი მარშისებური განწყობაა.
ბეთჰოვენი ყოველთვის თვლიდა, რომ გოეთე მისი შინაგანი მისწრაფებების თანამოაზრე იყო. ქვეცნობიერად ბეთჰოვენი ეგმონტთან დიდ სიახლოვეს განიცდიდა, მისი წინაპრები წარმოშობით ნიდარლანდებიდან იყვნენ. კლერხენის სახეში კი იგი ,,უკვდავი შეყვარებულის” იდეალს ხედავდა, რომელიც სრული სისავსით განავრცო მის ერთადერთ ოპერაში ,,ფიდელიო”, რომელსაც პირველად ,,ლეონორა“ ერქვა.
უვერტიურა ,,ეგმონტი” ეხმიანება ,,ქარიშხლისა და შეტევის” ფილოსოფიურ თვალსაზრისს. ეს იყო ფრანგული რევოლუციისა და ბეთჰოვენის გმირული სტილი, რომლებიც ერთმანეთშია გადაჯაჭვული. გოეთეს ,,ეგმონტიდან” გზა ბეთჰოვენის ,,ეგმონტამდე” საინტერესო ისტორიულ მოვლენებს ითვლის. კერძოდ, ნაპოლეონის ომის მნიშვნელოვან ეპიზოდებს.
როგორც ყოველი მუსიკა დრამისთვის, ბეთჰოვენის ,,ეგმონტის” პარტიტურა შეიქმნა არა კომპოზიტორის ინიციატივით, არამედ შეკვეთით 1809 წლის ზაფხულში. მუსიკა შეუკვეთა ვენის სამეფო თეატრის დირექტორმა იოზეფ ფონ ლუქსენშტეინმა. ბეთჰოვენი საკმაოდ დიდხანს მუშაობდა მუსიკის შექმნაზე. მუსიკის პრემიერისთვის დასრულება მან ვერ მოასწრო. მეორე სპექტაკლმაც მუსიკის გარეშე ჩაიარა. მხოლოდ მესამე წარმოდგენაზე შესრულდა უვერტიურის რამდენიმე ნომერი: 4 საორკესტრო ანტრაქტი, კლერხენის ორი სიმღერა, ,,კლერხენის სიკვდილის” საორკესტრო ეპიზოდი და ფინალური მელოდრომა – ეგმონტის სიზმარი და სიკვდილისწინა მონოლოგი.
,,ეგმონტის” მუსიკამ სწრაფად მოიპოვა პოპულარობა. უვერტიურა ბეთჰოვენის სიცოცხლეში სხვადასხვა პოპულარულმა გამოცემებმა გამოსცა. მასზე იწერებოდა რეცენზიები, რომელშიც იგრძნობოდა პუბლიკის აღფრთოვანება და მოწონება. მასზე ხშირად ამბობდნენ, რომ ბეთჰოვენი აღმოჩნდა ერთადერთი კომპოზიტორი, რომელიც ღრმად ჩაწვდა და შეიგრძნო უძლიერესი პოეტური ქმნილება და მას სულის სიმებით გამოეხმაურა. ასე წარმოიშვა მუსიკა ბრწყინვალე კაშკაშა ბგერებით. რომ არა ბეთჰოვენის ,,ეგმონტი” და მისი დამოკიდებულება გოეთეს პოეტიკისადმი, ალბათ, საზოგადოება დიდხანს არ მიაქცევდა ყურადღებას მის ტრაგედიას.
1809-1810 წლის პოლიტიკური ვითარება ნიდერლანდელების ისტორიულ მოვლენებს ეხმიანებოდა. როგორც ცნობილია, ამ დროისთვის ავსტრიელებს თავს ესხმოდა ნაპოლეონის არმია, იმპერატორი ფრანცი და მისი ოჯახი, ქვეყნის თავადაზნაურობა ვენიდან გაიქცა. ერცჰერცოგი მაქსიმილიანი 16 000 კაცით ცდილობდა დაეცვა ვენა. 1809 წელს დაიწყო სასტიკი ბლოკადა. ქალაქელები თავს აფარებდნენ სარდაფებს, მათ შორის იყო ბეთჰოვენი, რომელიც სახლის სარდაფში იმალებოდა. დღისით ვენა გამარჯვებულებს ჩაბარდა. სწორედ, ამ დროს ჩაისახა იდეა, თეატრის სცენაზე დადგმულიყო ,,ეგმონტი“ ბეთჰოვენის მუსიკით. ბეთჰოვენი მოვლენათა ცენტრში იმყოფებოდა. მას არ ჰქონდა არანაირი ფულადი სახსრები, რათა ქვეყნიდან წასულიყო. თებერვლის ბოლოდან ქალაქიდან გავიდნენ კომპოზიტორის უერთგულესი ადამიანები, მფარველები, თავადი ფ. კინსკი, კ. ლიხნოვსკი.
სწორედ, ამ პერიოდში გარდაიცვალა ი. ჰაიდნი. არ მოიპოვება ცნობა იმის თაობაზე, ესწრებოდა თუ არა კომპოზიტორი მის დაკრძალვას. იგი ხომ ჰაიდნის მოსწავლე იყო.
ბეთჰოვენის ,,ეგმონტი” ჩვენთვის წარმოადგენს მუსიკალურ–ისტორიულ ფანტომს. ყველა დროს თავისი მოთხოვნები აქვს და ამიტომაც არ არის გასაკვირი, რომ 1810 წლისათვის ,,ეგმონტი” მნიშვნელოვანი ქმნილება იყო. სამართლიანი იქნებოდა აღგვენიშნა, რომ ბეთჰოვენის ამ მუსიკიდან „ემანსიპირებულია“ უვერტიურა, რომელმაც შეინარჩუნა დამოუკიდებლობა და იგი სიმფონიზმის უმაღლეს მწვერვალს წარმოადგენს.
საკონცერტო უვერტიურების რიცხვს მიეკუთვნება: ვებერის ,,საიუბილეო“ უვერტიურა, მენდელსონის ,,ზაფხულის ღამის სიზმარი“, ,,რუი ბლაზი“, ,,ჰებრიდები“. საკონცერტო პროგრამული უვერტიურების ხაზი გრძელდება ბერლიოზთან, შუმანთან, გლინკასთან. XIX საუკუნეში უვერტიურა ჩაანაცვლა და შეავიწროვა სიმფონიურმა პოემამ, რომლის ფორმა შექმნა ფერენც ლისტმა.
ამ ორ ჟანრს შორის განსხვავება მუსიკალური ფორმის თავისუფალ განვითარებაში მდგომარეობდა. სიმფონიური პოემა ითვლება ,,პროგრამული კომპოზიტორების“ ფორმად, როგორებიც იყვნენ რ. შტრაუსი, ს. ფრანკი, ა. სკრიაბინი და ა. შონბერგი.
„კონსერვატორული კომპოზიტორები“, როგორებიც იყვნენ ა. რუბინშტეინი, პ. ჩაიკოვსკი, მ. ბალაკირევი, ი. ბრამსი, ბოლომდე უვერტიურის ფორმის ერთგული დარჩნენ.
მოსასმენი მასალა: უვერტიურა ,,ეგმონტი“
ინგა ბარამიძე, 69-ე საჯარო სკოლის მუსიკის მასწავლებელი
