ესმას ესმა

„ადამიანო, შენს წინა ვარ, თუ რამეს ეძებ, ადამიანო, შენს წინა ვარ, მიყვარხარ, მიცან!”

წელიწადის ერთადერთი დღე – 31 იანვარი არ უყვარს  – ირინე ონიანს. ამ დღეს მისი უმცროსი და, მხატვარი, პოეტი ესმა ონიანი გარდაიცვალა. ირინე ესმა ონიანის სახლის მასპინძელია. თუკი ვინმე აღმაშენებელის გამზირზე იმ შენობას ჩაუვლის, სადაც გახუნებულ შინდისფერ მარმარილოს ბარელიეფს ესმა ონიანის სახელი აწერია, შეუძლია შეჰყვეს ამ სახელს სადარბაზოში, ავიდეს ბოლო სართულზე და ესტუმროს დეიდა ირინეს, რომელიც ყოველდღე ისედაც სტუმარს ელოდება; გულშემატკივარს,  ესმას შემოქმედების თაყვანისმცემელს ელოდება და არის ამ მოლოდინში ვეებერთელა ტკივილიც და სიცოცხლით სავსე იმედიც!..

უცნაური ბედის შემოქმედია ესმა ონიანი. მისი რანგის ხელოვანს ალბათ, გაცილებით მეტი ყურადღება და დაფასება უნდა ჰქონოდა სიცოცხლეშიც და მერეც, თუმცა გარემოს (საზოგადოებას, კოლეგებს) დიდად არც არასდროს გაუნებივრებია. თითქოს ცხოვრებამ საგანგებოდ იმომჭირნევა მისი ამქვეყნიური „პატივი“, რათა მთლიანად ჩაძირულიყო ესმა ონიანი თავისი უკიდეგანო და ღვთაებრივი მარტოობის ბრწყინვალებაში და სრულყოფილად მიძღვნოდა შემოქმედებას – მის დედოფლურ ხვედრს, ნიჭს, ბოლოს კი, თავად ქცეულიყო თავისივე პოეზიად და მხატვრობად, როგორც ყველა ჭეშმარიტი რჩეული…

ხოლო მან, ვინც ასეთ სულებს ირჩევს ხოლმე თავისი ნების გამოსახატად, კარგად იცოდა, რა თიხაც იყო ესმა ონიანი – სამეფო ძღვენი, დიდი სული, რომელმაც უხმაუროდ და ღირსეულად დაიუნჯა ღვთაებრივი ჩანაფიქრი. ასეთ ხელოვანებს ვერც იჩერებს ხოლმე წუთისოფელი, თავის ბლანტ შრეებზე, ისინი მუდმივად სადღაც შორს არიან, ძალიან შორს, სხვაგან და თან ყველაზე ახლოს – ადამიანთან.

„მალტე ლაურიდს ბრიგეს ჩანაწერებში”, რაინერ მარია რილკე თავის პერსონაჟს, 28 წლის ყმაწვილს ასეთ რამეს ათქმევინებს: „მე ვსწავლობ ხედვას. არ ვიცი, რა არის ამის მიზეზი, რომ ყველაფერი უფრო ღრმად იჭრება ჩემში და იმ ადგილას აღარ ჩერდება, სადაც ადრე წყდებოდა ხოლმე. რაღაც შინაგანი სამყარო აღმოვიჩინე, რომლის შესახებ არაფერი ვიცოდი წინათ”.

მალტე ბრიგემ ეს ყოველივე საკუთარ თავში, პარიზში მოგზაურობისას აღმოაჩინა. რილკეს ეს ერთადერთი რომანიც აღმოჩენის, ხედვის სასწაულს ეძღვნება. არ ვიცი, ვისთან როგორ და როდის, მაგრამ, როცა ესმა ონიანს ვკითხულობ, მტკიცედ მგონია, რომ ნებისმიერ მის წამკითხველში, კითხვის და ხედვის „გახსნის” წამი ერთმანეთს დაემთხვევა. ესმას პოეზია იქცევა იმ ღვთაებრივ მომენტად, როცა ადამიანმა ხედვა უნდა დაიწყოს.

რადგან, თავად ესმას პოეზიაა ამ ღვთაებრივი წამის – ადამიანში გულის, იგივე უფლის თვალის ახელის შეყოვნება. გამუდმივება. თავადაა ეს პოეზია ამ ამაღლებულიდან განცდილი და დანახული სამყარო. ხილული სინამდვილე – უცხო, მაგრამ მშობლიური, თავისთავადი.

ეს სიტყვაც „ნამდვილი”, ესმა ონიანის საყვარელი სიტყვაა და „დიდის”, „ჭეშმარიტის”, „გენიალურის” ნაცვლად მხოლოდ მას იშველიებს. შესაბამისად, ჩვენ „დიდ პოეზიაზე” კი არა, ნამდვილ პოეზიაზე ვსაუბრობთ.

როდის გავიცანი ესმა ონიანი?

მახსოვს ნახატები. უფრო სწორედ, რამდენიმე პორტრეტი – დედის, დის, საკუთარი, გურამ რჩეულიშვილის. მახსოვს ფერები და ის, რომ ამ ფერებმა ჩემს ცხადშიც გადმოინაცვლეს – მთელი ცა და ცისქვეშეთი ბროწეულისფრად ღუოდა, სულშიც სამუდამოდ ჩამელექა, როგორც კაბაზე გადაქცეული ღვინის ღრუბელი… მახსოვს, სადღაც ეწერა ესმა ონიანის მეგობრობაზე ჩემს ორ უსაყვარლეს მწერალთან – გურამ რჩეულიშვილთან და ერლომ ახვლედიანთან. სახელებიც კი, უცნაურად მჟღერი შეარქვა თურმე მათ და ასე, ერთმანეთში მონათლულები ცხოვრობდნენ. მერე კი, საკუთარ ისტორიაშიც გახაზა წამი, სამუდამო სამანი, მიჯნა, რომლის აქეთაც „ესმას ესმა”. საკუთარ სახელში ზმნის სიმძიმით ჩაკირული ეს მისტერია მისივე ბედისწერად იქცა.

დიახ, ესმა.

ლაღობდა კიდეც თავისი სახელის მისტიკური ევფონიით:

„ეს იყო ვინმე ქალი ესმაო,

სუყველაფერზე ასე ამბობდა:

ეს მე ვიციო, ეს მე მესმაო”.

ადამიანს ალბათ ყველაზე უფრო, თავისი მგრძნობელობა აახლოებს ჭეშმარიტებასთან. ეს მგრძნობელობა, ცხადია, შემოქმედში კიდევ უფრო გაძლიერებულია. ზოგჯერ კი, ისეთი მძლავრიც, რომ კლდეს გახეთქავს თავისი გულისშემძვრელი სიფაქიზით. რილკეს რომანის პერსონაჟი ვახსენე, მისი ხედვის მთავარი მიზეზიც სწორედ უკიდურესად გაფაქიზებული მგრძნობელობაა; მდგომარეობა, რომელიც მთლიანობაში განაჭვრეტინებს მას სამყაროს. განაჭვრეტინებს როგორც ჭეშმარიტ ხელოვანს. პოეტს. ესმა ონიანის ლექსები მგრძნობელობის უმაღლეს რეგისტრშია შესრულებული. განცდის სინატიფე, სიღრმე და სიკამკამე ერთდროულად, საბედისწერო იერს სძენს და მთლიანად ლექსი კი ისე იკითხება, როგორც ხელისგულზე დაყურსული ნაღმი, ან როგორც ნოტიო ტოტზე აბერილი ქერქი – კვირტის გადმოსკდომამდე.

„და ჩემი მკლავების თეთრი ერთობა

ახლა ეჩვენებათ თრობად და სიკვდილად,

ასე ვისახებით ახლა ამ განფენით,

ჩემ მიერ სახებით შეკრულნი ირგვლივად”.

აქ ყველა დაბადებას განსაკუთრებული ელვარება ახლავს. განუზომელი, ღვთაებრივი დღესასწაული:

„ენის ბაღნარში ფშუოდნენ უკვე ფარშავანგები,

აღარ ჰქონდა შეუკვეცავს საყრდენი მყარი –

და დანის პირზე ბასრად აინთო ნამდვილი სიტყვა,

და ტყვიასავით დაიტენა სისხლის მზეთა გამოსასხმელად”.

ამ ლექსს „თავისუფლების მკაცრი საკანი” ჰქვია. პატარა, სულ რამდენიმე სტრიქონიანი ლექსია, მაგრამ ეპოსის სივრცე და ჰორიზონტი აქვს. სათაურშივე – ანტითეზის სიმძიმე – სად თავისუფლება და სად მისივე საკანი. მთელი ლექსი კი პარადოქსითაა გაჟღენთილი, ისევე, როგორც ესმა ონიანის პოეზია და აზროვნება.

შემოქმედის თავისუფლება – ენის, გნებავთ სიცოცხლის საკნითაა შემოზღუდული; მსხვერპლშეწირვის სისხლიან მზეს ბაღნარში მფშვინავი ფარშავანგების სიმშვიდე აცხრობს; ის ნამდვილი, ის მარადიული სიტყვა – შემოქმედის სულის ნაყოფი – დანის პირზე ანთია და საბედისწეროდ ელვარებს… ყოველივეს კი ერთი თვალი ჭვრეტს. ის, ვინც „არც როს ინებებს უღირს შვილთა გამოსარჩლებას – მწიფე შავით ნთქავს, ფარვა-საკმარით”.

უღირსთათვის არცაა ალაგი თავისუფლების მკაცრ საკანში.

ეს ანტინომიური სივრცეც – თავისუფლების საკანი – უკეთეს მსაზღვრელად მესახება იმ სივრცის აღსაწერადაც, რასაც ესმა ონიანის ლექსის კომპოზიცია, არქიტექტონიკა ჰქვია. მისი ლექსები იმდენად მონოლითური, მყარი, შეკრულია, რომ მკითხველს მთლიანობაში „ეძლევა” შესაგრძნობად და აღსაქმელად. თავადაც წერს ამის შესახებ: „თქვენ მე ვერ მიპოვით ბზარს (როდესაც მე დარწმუნებული ვაკონკრეტებ სათქმელს), ვერსაიდან შემომეღვრებით, ისეა აგებული ჩემი სათქმელის რაობა, ვერ მიეწებებით, მიემატებით, ვერ შეიჭრებით, ვერ პოულობთ ნაწიბურებს, რომელიც მისი გადახსნის საშუალებას მოგცემდათ”.

ესმა ონიანის პოეზიაში ეპოსის სული იძვრის. არამხოლოდ მითოსური სიუჟეტების, ინტერპრეტირებული ანდრეზების, დრამატული ეპიზოდების გამო. არამედ სათქმელის არქიტექტონიკაშიც ეპიკოსის ოსტატობა მჟღავნდება, ლექსის მხატვრული იდეის გადაწყვეტაშიც. ეს პოეზია ერთდროულად ძველიცაა და უახლესიც, ანუ, მარადიული. ნებისმიერი ქვეყნის ეპოსს დაამშვენებდა მისი ლექსები „დალი კლდეში მშობიარობს”, „მოღალატე ცოლის ამბავი”, „დედის დედა და უპოვარი ეფემია მეზობელი სოფლიდან”. ეს მძლავრი ეპიკურობა, ესმა ონიანის შემოქმედების მთავარი ბუნების – მთლიანობის, მონოლითურობის მიზეზი მგონია. ამ პოეზიაში ერთმანეთისგან გაუმიჯნავია სიცოცხლისა და სიკვდილის საიდუმლოებანი, თანაბარი მხურვალებითაა განცდილი დღისა და ღამის, ანუ მზისა და სიზმრის მისტერია. აქ ერთმანეთს ისე ენაცვლება თუნდაც შავი და წითელი, რომ მათი შინაგანი კონტრასტი საერთო დასაბამის, პირველ-ფერის არსებობას ადასტურებს.

ეპიკური, მტკიცე, შესაძლოა ოდნავ მკაცრიც კი, თუმცა ამომავალი მზის დიდებულებით სავსე შინაარსი ესმა ონიანის პოეზიაში მისმა სვანურმა წარმოშობამაც განაპირობა. ამ პოეზიას მზის სადიდებელი მუსიკა ახლავს. ხან სვანეთის მთებივით მძიმედ, ვეება აკორდებით მოზანზარებს (ეს სიტყვაც „ზანზარი”, ესმას საყვარელ სიტყვათა მწკრივიდანაა.), დუმილის პაუზებად კი, სქელი და მფშვინავი ნისლები წვება, ხან კლდეთა თავზე მოწმენდილი ცის სიკამკამე აქვს, მკაფიოდ გესმის, ბატკნის ეჟვნებივით როგორ წკრიალებენ ვარსკვლავები. ასეთი მოტივითაც გემღერება:

„მე – შთამომავალი შთამომავალთა,

როგორც მსხვერპლთა, ისე აფთართა,

ვარ წაგოზილი ერთ-ერთი გვარით –

მზის გვირგვინში ამომავალთა,

სისასტიკით შავად მართალთა,

მართლიდან კეთილ გამომავალთა,

გაშიშვლებული შუბლის გვირგვინით

წითელ გვირგვინში ამომავალთა,

შავი ღაზლით მაქვს შუბლი გაკრული

მე, შთამომავალს შთამომავალთა” (შთამომავალი”)

და, ასედაც:

„ამოვიწევთ ქვებიდან,

ამოვიშლით მხრებს,

ამართულებს ზევიდან

დაგვეცემა მზე.

მზე.

ვდგავართ ფეხებგამდგარი,

ემძიმება კლდეს,

თეძოჩაწურულები

თვითონ ვგავართ ქვებს,

მიშვერილებს ცისაკენ,

მიბჯენილებს მზეს”. (სვანების სიმღერა მზეზე).

არ ვიცი, რამდენად მნიშვნელოვანია დიდი შემოქმედისთვის დროის, ეპოქის კონტექსტი. ისტორიულ გამოცდილებას ამაზე სხვადასხვა მოსაზრება აქვს. არ ვიცი, რამდენად აუცილებელია საუკუნეთა შემდგომ იმის გააზრება, თუ რა ეპოქაში, რა კონკრეტული სახელმწიფო თუ საზოგადოებრივი ფორმაციის ჟამს დაიწერა „ილიადა” ან „ვეფხისტყაოსანი” და, რა თავისებურებები განაპირობა ვიქტორიანულმა ინგლისმა შექსპირის შემოქმედებაში. მარადისობის უშველებელ ტილოზე ხომ ყოველი დრო ხანდახან ძალიან პირობითია და, როცა ყველაფერი ქრება, მტვერდება, მხოლოდ მარადიული მშვენიერებანი რჩება, როგორც მთის წვერზე ამართული ბაზილიკები… და მაინც, ადამიანურ სამყაროში, რახან ყველანი თავისუფლების საკანში გავჩნდით, ეპოქაც ჩვენ-ჩვენი გვერგო. შესაბამისად, სრული პორტრეტის წარმოსაჩენად, ეპოქის ფონი ალბათ უპრიანია.

ამ შემთხვევაში კი, ესმა ონიანი, თავისი შემოქმედებით, პიროვნული ისტორიით, თავისუფლების მძლავრი განცდით – აბსოლუტურად ამოვარდნილია თავისივე ეპოქის ფონიდან. კომუნიზმისა და მასთან დაკავშირებული უამრავი უკეთურობის პირობებში, სტერეოტიპული, შიშიან-კომპლექსებიანი აზროვნების ჩარჩოებში, ღვთისგან დაცლილი სულიერების შემზარავ ჭრიალში, ესმა წარმოუდგენლად სუფთა, თვითმყოფად, ღვთიურ ხმას გამოსცემდა. მისი მხატვრობა და პოეზია, მისი ესეისტიკა, იყო რაღაც ახალი, ჯერ აქამდე არგანცდილი და არნანახი მშვენიერება. ეს ქალი აზროვნებდა მოელვარე პარადოქსებით, „გაუთიშავი გონებით”, როგორც თავად იტყოდა; სამყაროს ჭვრეტდა რენესანსულ, მსუყე, თავბრუდამხვევად სურნელოვან ფერებში, თითქოს ვიღაცას მასში, მის ეპოქაში, მთელს სააქაოში, ძალიან მოშივდა და ამ დიდი, საყოველთაო სულიერი შიმშილის დამპურებლად გაჩნდა მისი შემოქმედებაც. აინტერესებდა თემები, რომლებსაც უფრთხოდნენ და ერიდებოდნენ – სიკვდილ-სიცოცხლის, ღვთაების, ზეცის, ბოლოს და ბოლოს, ადამიანის! მისთვის ადამიანის ბედი იყო მთავარი სავალალოც და სალხინებელიც, ადამიანს იწვევდა თავის უკიდეგანო მარტოობაში, მას უხმობდა. მისი პოეტური იერი, მისი სულის მდგომარეობა ჯვარცმის მისტერია იყო, იდგა ეპოქისა და მარადისობის მიჯნაზე, მკლავებგაშლილი და უშიშრად ამბობდა: „მაჭედებდნენ როცა ლურსმანს ძვალში ჭახუნით, მივიწყებული ამოინთხა ჩემში მაშინვე, გული გამრთელდა სიყვარულით, გადანაპრული”… ის მეტყველებდა უცნაური ენით. უცნაური ინტონაციით, თითქოს შეძლო და დუმილი თარგმნა. თითქოს დუმილის გლუვ, თეთრ კედელს სულის იარაღით მიადგა და სიტყვებად გამოტეხა, გამოთალა.

რაც  უნდა ცრუთა და ბრიყვთა ასპარეზი იყოს ეს დედამიწა, რაც  უნდა ყალბთა და უსახურთა – სამყაროს ღვთის დიდი თვალი დაჰყურებს და ამ უამრავს ისევ ის ერთი წამი გადაწონის, ერთი მშვენიერი, მაღალი წამი, როცა ნამდვილი მკითხველი ნამდვილ პოეზიას ეზიარება.

როცა ეს წამი იმ თვალს მკითხველშიც აახელს.

ესმა ონიანის პოეზია ამ წამის მარადისობად იქცა.

31 იანვრის იებს კი ვინმე აუცილებლად მიუტანს – ირინე ონიანს, ესმას ერთადერთ დას და ჭირისუფალს, ვინმე, ვისაც ესმის ესმას ძახილი, სიკვდილის მერეც და სამუდამოდ, ესმის, უყვარს და მხნევდება ამით.