მეხსიერების შესახებ მრავალი თეორია არსებობს, მაგრამ ერთ-ერთი ყველაზე ფართოდ გავრცელებულია ინფორმაციის გადამუშავების ახსნა. მოდი, გავეცნოთ სწავლისა და მეხსიერების შესწავლის ამ კარგად გამოკვლეულ სისტემას.
მეხსიერების ინფორმაციის გადამუშავების ადრეული შეხედულებები მოდელად კომპიუტერს იყენებს. ადამიანის გონება, კომპიუტერის მსგავსად, იღებს ინფორმაციას, ახორციელებს ოპერაციას მასზე მისი ფორმისა და შინაარსის შესაცვლელად, ინახავს, საჭიროების შემთხვევაში ხელახლა პოულობს მას და გენერირებას უწევს მასზე გაცემულ საპასუხო რეაქციებს. ამრიგად, გადამუშავება მოიცავს: ინფორმაციის დაგროვებას და მის ორგანიზებას უკვე არსებული ცოდნის საფუძველზე, მის კოდირებას, შენარჩუნებას, შენახვას და, საჭიროების შემთხვევაში, მის აღდგენას. მთელ ამ სისტემას ხელმძღვანელობს მმართავი პროცესი, რომელიც განსაზღვრავს, როგორ და როდის გაედინება და შემოედინება სისტემაში ინფორმაცია.
კოგნიტიური ფსიქოლოგიის წარმომადგენელთა უმრავლესობისთვის კომპიუტერული მოდელი უბრალო მეტაფორაა ადამიანის გონებრივი აქტივობის შესახებ, მაგრამ სხვა მეცნიერები, კერძოდ, ისინი, ვინც ხელოვნურ ინტელექტს შეისწავლიან, ცდილობენ, შექმნან და დააპროგრამონ ისეთი კომპიუტერი, რომელიც ადამიანივით აზროვნებას და პრობლემების გადაჭრას შეძლებს. ზოგი მეცნიერი მიიჩნევს, რომ ტვინი მუშაობს როგორც რამდენიმე ერთდროულად მომუშავე ძალიან ნელი კომპიუტერი, რომელთაგან თითოეული განსხვავებულ, სპეციფიკურ დავალებას ასრულებს. ამ მოდელის უკეთ გასააზრებლად, მოდი, განვიხილოთ მისი ელემენტები – სენსორული მეხსიერება, მუშა მეხსიერება და ხანგრძლივი მეხსიერება.
სენსორული მეხსიერება
გარემოს სტიმულები (ხედები, ხმები, სუნები და ა.შ.) განუწყვეტლივ „ბომბავს“ ჩვენი სხეულის – მხედველობის, სმენის, გემოვნების, ყნოსვისა და შეგრძნების – მექანიზმებს. სენსორული მეხსიერება არის საწყისი გადამუშავება, რომელიც შემომავალ სტიმულებს ინფორმაციად გარდაქმნის, რათა მათგან აზრი გამოვიტანოთ. მიუხედავად იმისა, რომ გამოსახულება თუ ხმა შეიძლება წამის მეასედების განმავლობაში გაგრძელდეს, ეს ტრანსფორმაციები (ინფორმაცია), რომელიც შეგრძნებებს წარმოადგენს, მოკლედ ინახება სენსორულ სარეგისტრაციო ან სენსორულ საინფორმაციო ბანკში.
მეხსიერების მოცულობა, ხანგრძლივობა და შინაარსი. სენსორული მეხსიერების მოცულობა ძალიან დიდია და იმაზე მეტ ინფორმაციას იტევს, ვიდრე ადამიანს შეუძლია ერთბაშად გაუმკლავდეს, მაგრამ სენსორული მეხსიერების ეს დიდი მოცულობა ხანმოკლეა და ერთიდან სამ წამამდე გრძელდება.
სენსორული ინფორმაციის შინაარსი წააგავს ორიგინალური სტიმულის შეგრძნებებს. ვიზუალური შეგრძნებები მოკლედაა კოდირებული სენსორული სარეგისტრაციო მექანიზმის მიერ გამოსახულებების სახით, თითქმის ფოტოსურათებივით. სმენითი აღქმა კოდირებულია ხმოვანი პატერნების სახით, რომლებიც ექოებს ჰგავს. შესაძლოა, სხვა შეგრძნებებიც კოდირებული იყოს. ამრიგად, რამდენიმე წამის განმავლობაში სენსორული გამოცდილების მონაცემები უცვლელი რჩება. ამ მომენტებში გვეძლევა შანსი, ავირჩიოთ ინფორმაცია და მოვახდინოთ მისი ორგანიზება შემდგომი გადამუშავებისთვის. ამ საფეხურზე აღქმა და ყურადღება უმნიშვნელოვანესია.
აღქმა. სტიმულის აღმოჩენისა და მისთვის მნიშვნელობის მინიჭების პროცესს აღქმა ეწოდება. ეს მნიშვნელობა ეფუძნება როგორც გარემოს ფიზიკურ ასახვას, ისე ჩვენს ცოდნას. მაგალითად, განვიხილოთ ნიშანი „I3“. თუ გვკითხავენ, რა ასოა ეს, ჩვენ ვუპასუხებთ: „B“. თუ გვკითხავენ, რა რიცხვია, ვუპასუხებთ: „13“. თავდაპირველი ნიშნები იგივე რჩება. მათი მნიშვნელობა იმის შესაბამისად იცვლება, მათში ასოს ამოცნობას მოელით თუ რიცხვისას. ბავშვისთვის, ციფრებისა და ასოების შესაბამისი ცოდნის გარეშე, ეს ნიშნები ყოველგვარ აზრს მოკლებული იქნება.
აღქმის ზოგიერთი თანამედროვე გაგება ეფუძნება საუკუნის დასაწყისში გერმანიაში (მოგვიანებით – აშშ-ში) ჩატარებულ კვლევებს იმ ფსიქოლოგების მიერ, რომლებსაც „გეშტალტ თეორეტიკოსებს“ უწოდებდნენ. სიტყვა „გეშტალტი“, რაც გერმანულად სტრუქტურას ან კონფიგურაციას ნიშნავს, აღნიშნავს ადამიანის ტენდენციას, მოაწესრიგოს სენსორული ინფორმაცია სტრუქტურის ან ურთიერთმიმართების სახით. მას, ნაცვლად ერთმანეთთან დაუკავშირებელი ინფორმაციის ნაწილებისა, აღვიქვამთ მოწესრიგებულ, აზრიანი მნიშვნელობის მქონე მთლიანობად.
გეშტალტის პრინციპები აღქმის გარკვეული ასპექტების რაციონალური ახსნაა, თუმცა ამ პროცესის მთლიანად წვდომის საშუალებას არ იძლევა. ინფორმაციის გადამუშავების თეორიაში ორი სხვა განმარტებაც არსებობს იმის ასახსნელად, როგორ ვგმობთ პატერნებს და ვანიჭებთ მნიშვნელობას სენსორულ ინფორმაციას. პირველს ჰქვია მახასიათებელთა ანალიზი, ანუ აღმავალი გადამუშავება, რადგან სტიმული გაანალიზებულ უნდა იქნეს მახასიათებლების ან კომპონენტების მიხედვით და დაჯგუფდეს საზრისის მქონე სტრუქტურაში „ქვემოდან ზემოთ“. მაგალითად, ასო A შედგება ორი სწორი ხაზისგან, რომლებიც 45–გრადუსიან კუთხეს ქმნის. შუაში მათ ჰორიზონტალური ხაზი კვეთს. ყოველთვის, როცა ვხედავთ მახასიათებლებს ან მათ მიმსგავსებებს, მაგალითად A, A, A–ს, ჩვენ მათში ისევ ძველ A-ს ამოვიცნობთ. ეს ხსნის იმას, რომ ადამიანს შეუძლია სხვა ადამიანების ხელნაწერის გარჩევა და წაკითხვა. გონებაში ასევე შენახული გვაქვს A-ს პროტოტიპი (საუკეთესო მაგალითი ან კლასიკური შემთხვევა), რომელიც მახასიათებლებთან ერთად გვეხმარება სხვადასხვა შემთხვევაში ამ ასოს ამოცნობაში.
აღქმა მთლიანად მახასიათებლებსა და პროტოტიპებს რომ ეყრდნობოდეს, სწავლა ძალიან ნელი პროცესი იქნებოდა. საბედნიეროდ, ადამიანებს შეუძლიათ აღქმის მეორე ტიპის გამოყენებაც, რომელიც ეფუძნება ცოდნასა და მოლოდინს, ე.წ. „დაღმავალ გადამუშავებას“. იმისთვის, რომ პატერნები უცებ ვიცნოთ და გავარჩიოთ, ვიყენებთ ცოდნას, რომელიც უკვე გვაქვს მსგავს სიტუაციაზე – იმას, რაც უკვე ვიცით სიტყვების, სურათების ან სამყაროს ზოგადი მოწყობის შესახებ. მაგალითად, ზემოთ მოყვანილ ნიშნებს ასო A-ად ვერ აღიქვამდით, ლათინური ანბანის შესახებ ცოდნა რომ არ გქონოდათ. ამრიგად, ის, რაც უკვე იცით, დიდ გავლენას ახდენს იმაზე, რის აღქმას შეძლებთ.
ყურადღების როლი. მუშა მეხსიერება რომ ფერში, მოძრაობაში, ხმაში, სუნში, ტემპერატურაში მომხდარი ყოველი ცვლილების საბოლოო სამყოფელი ყოფილიყო, ცხოვრება შეუძლებელი გახდებოდა, მაგრამ ყურადღება სელექციური (შერჩევითი) ბუნებისაა. ამორჩეული სტიმულისთვის ყურადღების მიქცევით და სხვების იგნორირებით ვზღუდავთ აღქმისა და გადამუშავების შესაძლებლობას. ის, რასაც განსაზღვრულ დონეზე ყურადღებას ვაქცევთ, იმით იმართება, რაც უკვე ვიცით და რისი ცოდნაც გვჭირდება. ყურადღებაზე გავლენას ახდენს ისიც, რაც იმ მომენტში ხდება გარშემო, ისევე როგორც დავალების სირთულე და ყურადღების კონცენტრაციის ან მისი კონტროლის უნარი. ზოგ მოსწავლეს, რომელსაც ყურადღების დეფიციტი აქვს, ძალიან უჭირს ყურადღებაზე კონცენტრირება და სხვა ხელის შემშლელი სტიმულების იგნორირება.
ყურადღებას ძალისხმევა სჭირდება და ის შეზღუდული რესურსია. ვფიქრობ, თავადაც გიწევთ ცოტა წამუშავება, რათა ყურადღება მიაქციოთ ამ სიტყვებს ყურადღების შესახებ! ჩვენ მოცემულ დროში შეგვიძლია ყურადღება მივაპყროთ ერთ კოგნიტიურ დავალებას. მაგალითად, როდესაც ადამიანი მანქანის მართვას სწავლობს, იმადროულად რადიოს მოსმენა არ შეუძლია. ცოტაოდენი პრაქტიკის შემდეგ შესაძლოა მოახერხოს ამ ორი საქმის ერთდროულად კეთება, მაგრამ როცა გზა გადატვირთული იქნება, რადიოს გათიშავს, მრავალწლიანი პრაქტიკის შემდეგ კი ის მოახერხებს ერთსა და იმავე დროს რადიოს მოსმენას, გაკვეთილის გეგმის შემუშავებას და საუბარსაც მართვის დროს. ეს შესაძლებელი ხდება იმიტომ, რომ ბევრი პროცესი, რომლებიც თავდაპირველად ყურადღებასა და კონცენტრაციას მოითხოვს, ვარჯიშის შედეგად ავტომატური ხდება. ჩვენ არ ვართ სრულიად ავტომატურები, თუმცა მეტ-ნაკლებად ავტომატურად ვმოქმედებთ და ეს, ერთი მხრივ, იმაზეა დამოკიდებული, რამდენად გავარჯიშებულნი ვართ, მეორე მხრივ კი სიტუაციაზე. მაგალითად, ყველაზე გამოცდილი მძღოლებიც კი ძალიან ყურადღებიანები ხდებიან ძლიერი ნისლის დროს.
ყურადღება და სწავლება. სწავლის პირველი ნაბიჯი ყურადღების მიპყრობაა. მოსწავლეებს არ შეუძლიათ იმ ინფორმაციის გადამუშავება, რომელსაც ვერ ცნობენ ან ვერ აღიქვამენ. მოსწავლის ყურადღებაზე მრავალი ფაქტორი ახდენს გავლენას. გაკვეთილის დასაწყისში თვალისმომჭრელმა ან გასაოცარმა ვიზუალურმა გამოსახულებებმა თუ ქმედებებმა შესაძლოა მიიპყროს მოსწავლის ყურადღება. მასწავლებელმა ჰაერის წნევის შესახებ გაკვეთილი შეიძლება დაიწყოს ბუშტის გასკდომამდე გაბერვით. კაშკაშა ფერები, ხაზგასმა, დაწერილი ან წარმოთქმული სიტყვების წინა პლანზე წამოწევა, სახელით მიმართვა, მოულოდნელი მოვლენები, დამაინტრიგებელი კითხვები, დავალებათა მრავალფეროვნება და სასწავლო მეთოდები, ხმის ტემბრისა და განათების ცვლილებები ან აქეთ-იქით სიარული – ყოველივე ეს ყურადღებას იპყრობს, მოსწავლეებმა კი უნდა შეინარჩუნონ ყურადღება და ფოკუსირებულნი იყვნენ სასწავლო სიტუაციის მნიშვნელოვან მომენტებზე.
მუშა და ხანგრძლივ მეხსიერებებს შემდეგ სტატიებში შევეხებით.
