კრიტიკული აპოლოგია ანუ ღმერთების გაშიშვლება დეივიდ ლორენსის მიერ
როდესაც მწერალი კრიტიკულ ნაშრომში სხვა მწერალთა ნაწარმოებებს განიხილავს, იგი, როგორც წესი, თავის მწერლურ და პიროვნულ მხარეს ჩრდილში ტოვებს და ობიექტური, მოუსყიდავი სიზუსტით ეკიდება საქმეს. მაგრამ დეივიდ ლორენსი კრიტიკულ წერილებშიც კი ემოციურ შემოქმედად რჩება. მისი “ესეები კლასიკური ამერიკული ლიტერატურის შესახებ” (1923) მხატვრული ნაწარმოებივით იკითხება, იმდენადაა ეს წიგნი დატვირთული ლორენსისეული ხატოვნებით, მისთვის ჩვეული გულწრფელი მგრძნობიარე პათოსით, ცოცხალი იუმორითა და ბასრი ბრიტანული ირონიით. და, რაც მთავარია, მასში მკაფიოდ ჩანს თავად ლორენსი, ბრწყინვალე მოსაუბრე და მომხიბვლელი პიროვნება. ამ ესეებში, რომლებიც ლორენსმა ამერიკელ კლასიკოსთა შემოქმედებას დაუთმო, ლაპარაკი მხოლოდ ამ ნაწარმოებთა მხატვრულ ღირსებაზე როდია. ამ წიგნების “კლასიკურობა” ლორენსში ეჭვს არ ბადებს, მითუმეტეს, რომ საქმე გვაქვს ისეთ მწერლებთან, როგორებიც არიან ფენიმორ კუპერი, ედგარ პო, ნათანიელ ჰოთორნი, უოლტ უიტმენი, ჰერმან მელვილი და ზოგიერთი სხვა ამერიკელი შემოქმედი, რომლებიც ქართველი მკითხველისთვის შეიძლება სრულიად უცნობნიც კი აღმოჩნდნენ, მაგრამ რომელთაც ამერიკული კულტურის ისტორიაში მნიშვნელოვანი როლი ითამაშეს. ლორენსი ასე აყენებს საკითხს: ამ ავტორთა დაფასება სრულიად სამართლიანია, მაგრამ სწორად თუ იქნენ ისინი გაგებულნი საზოგადოების მიერ? იმ ღირსებებისთვის თუ იქნენ კლასიკის რანგში აყვანილნი, რითაც მართლა იმსახურებენ ამას? ხომ არ მოვიდა დრო ამ წიგნების ახლებურად გააზრებისა?
რატომ აუცილებლად ამერიკული ლიტერატურა? რად არ მიმართა ბრიტანელმა მწერალმა საკუთარი კულტურის მდიდარ საგანძურს? ინგლისისადმი ლორენსს რთული და მტკივნეული დამოკიდებულება აქვს. საუკუნო დიდებით გადაღლილი ბებერი ინგლისის სამეფო გამოფიტულია და ერთ ადგილას შეჩერებული. თუმცა მხოლოდ ინგლისი არა: მთელი ევროპა დაუძლურებული გოლიათივით მისცემია ძილ-ბურანს. ახალ ძალას, ახალი სისხლის ნაკადს ლორენსი ამერიკის უკიდეგანო სივრცეებში გამოზრდილ ახალგაზრდა ერში ჭვრეტს. ამერიკას ყველაფერი წინ აქვს და უხვი, თვითმყოფადი ბუნებაც თავისი მზარდი შანსების გამოყენების ყოველგვარ საშუალებას აძლევს. დანარჩენს მომავალი გვიჩვენებს. მომავალი მსოფლიოს ბედი, ლორენსის აზრით, სწორედ ისეთი ახალგაზრდა და ძალ-ღონით სავსე ერების კულტურაში ამოიკითხება, ამერიკელები და რუსები რომ არიან. მომავლის ჩანასახის საძიებლად ესეების ავტორი ამერიკის კონტინენტის წარსულში გვიხმობს, თეთრკანიანი რასის მიერ მისი დალაშქვრის დღეებიდან მოკიდებული თანამედროვეობამდე. რა იდეალებსა და იდეოლოგიაზე დგას ამერიკის მძლავრი სახელმწიფო? როგორია მისი სულიერი “პური არსობისა”?
ლორენსისთვის ლიტერატურა ძირითადად ორ განზომილებას შეიცავს: “ამბავი” და მხატვრული ქარგა, რომლითაც “ხელოვანი”, ავტორი, როგორც წესი, სიმბოლურ საფარველში ახვევს სათქმელს. “ჩემი მიზანია, გადავარჩინო ამერიკული ამბავი ამერიკელი ხელოვანისაგან”, – წერს ლორენსი.
აქედან გამომდინარე ლორენსის ესეებს ორი პლასტი აქვს: 1. იგი აკრიტიკებს, უფრო მეტიც, სრულებით აცამტვერებს მწერლის სტილისა და იდეალების სიყალბეს, მის მიერ საკუთარი თავისა და სხვების მოტყუების მცდელობას, საზოგადოებრივი აზრის წინაშე მლიქვნელობას და 2. მის მიერ ყოვლად განადგურებული ავტორის ნაწარმოებიდან, მისი სიუჟეტური მიზეზ-შედეგობრივი ჩონჩხიდან ლორენსი გამოადნობს პირველქმნილობითა და ბუნებრიობით დამშვენებულ, ყოველგვარი ქარაგმულობისაგან და შელამაზებისაგან გაძარცულ ცხოვრებისეულ ჭეშმარიტებას და ამით ლაფგადასხმულ ავტორს სულ სხვა სიმაღლეზე აიყვანს, ვიდრე ის დახავსებული კვარცხლბეკია, რომლიდანაც სულ ცოტა ხნის წინ თავადვე ჩამოამხო.
ეს ღირსეული კლასიკოსები რომ მოსწრებოდნენ ლორენსის მიერ თავიანთ “გაუკვდავებას”, პირველ რიგში, ცხადია, ძალიან განრისხდებოდნენ და ამ გამურული მეშახტის შვილს ქოქოლას დააყრიდნენ მათი ეგზომ აბუჩად აგდებისათვის. ხოლო უფრო ღრმად თუ ჩაიხედავდნენ (ეს კი მათ ახლა, მათი უკვდავების სიმაღლიდან მაინც, არ გაუძნელდებათ), იყუჩებდნენ და შეიძლება კმაყოფილებით გაეღიმათ კიდეც. ისინი აღმოაჩენდნენ, მათ წიგნებს რა დიდი და წარუშლელი გავლენა მოუხდენიათ არამარტო ამერიკული, არამედ ევროპული ცნობიერებისა და კულტურის ჩამოყალიბებაზე, რაც არცერთ ქრესტომათიაში, არცერთ ენციკლოპედიაში, თაყვანისმცემლის ყველაზე მხურვალე წერილშიც კი, ყველაზე ლმობიერი კრიტიკოსის რეცენზიაშიც კი არ ამოეკითხათ. უფრო მეტიც: მათ ეს თავადაც არ წარმოედგინათ.
“მე არა ვარ ერთი ადამიანი, ჩემში მრავალი ადამიანია”, _ ამბობს ლორენსი. უეჭველია, რომ ყოველ ადამიანში, განურჩევლად მისი გარეგნული ქცევებისა, არსებობენ სიღრმისეული ძალები, ხატები თუ იდეები _ იქნებ სხვამ სხვა რამეც უწოდოს, _ რომლებიც ამ პიროვნების მრავალწახნაგოვან, ბუნებრივ სწრაფვებზე დაყრდნობილ, პირველადი საწყისებიდან მომდინარე შინაგან სამყაროს შეადგენენ. ადამიანის სულიერი და ინტელექტუალური პოტენცია, ალბათ, იმით განისაზღვრება, თუ რამდენად ახლოსაა პიროვნება თავის შინაგან სამყაროსთან და ხელოვანის ნიჭის შეფასების ერთადერთი უტყუარი კრიტერიუმიც ალბათ სწორედ ესაა: რამდენადაა ჩართული მისი შინაგანი ძალები მის შემოქმედებაში.
ადამიანის ზედაპირული, “გაცნობიერებული მე” მეტ-ნაკლებად, მაგრამ გარდუვალად ყალბია: ამბიციური, ეგოისტური მატყუარაა, რომელსაც საზოგადოებაში ცხოვრებამ თავდაცვის პატარა ეშმაკური ილეთები შეასწავლა და საკუთარი თავით ტკბობასაც მიაჩვია. მაგრამ შიგნით, სიმარტოვის უკუნეთში მყოფი, სამყაროს შუაგულთან უშუალოდ მოკავშირე ძალები არასოდეს არ სტყუიან. ოღონდ ადამიანს უძნელდება მათი ნათქვამის დღის სინათლეზე გამოტანა.
ხელოვანი თითქმის ყოველთვის აყალბებს შინაგან ჭეშმარიტებას, ცდილობს მის შენიღბვას და ხშირად თვალისმომჭრელი სილამაზის გარეგნულ ფორმას ანიჭებს. ამისკენ მას “გაცნობიერებული მე” უბიძგებს. მაგრამ ნამდვილი ხელოვანის ხელში ჭეშმარიტება მაინც არ იკარგება და შორსმჭვრეტი თვალითა და მისანი გულით აღჭურვილ მკითხველს ენახვება ხოლმე.
როდესაც აკუტაგავას პერსონაჟი, ტოკიოში მცხოვრები ქრისტიანი მეძავი გოგონა კითხვაზე “ქრისტიანი თუ ხარ, როგორღა მრუშობო”, ასე პასუხობს: “მე მჯერა, რომ ქრისტე მიგებს და იცის, რომ სხვა გზა არა მაქვს. ასე რომ არ იყოს, ქრისტესა და ტოკიოელ პოლიციელს შორის რაღა განსხვავება იქნებოდაო”, – ამ დროს ჩვენს თვალწინ ჭეშმარიტების სადა და მშვენიერი ყვავილი იშლება. მაგრამ როცა თავად ავტორი ამავე ფრაზას იმეორებს, გულში კი ფიქრობს: “ეს მე მოვიგონე. რა გენიოსი ვარ!”, ამით ჭეშმარიტება უბრალოების ცოცხალ სურნელს კარგავს და წიგნის ფურცლებს შორის გამხმარ ყვავილს ემსგავსება (აკუტაგავას გენიალურობა ამ შემთხვევაში იმაში ვლინდება, რომ მან მთელი ეს სიტუაცია – გოგონას უშუალობაც და საკუთარი ნარცისიზმიც – თავადვე დაგვანახა).
როდესაც ტყეში მობინადრე გაუთლელი მონადირე ნათანიელ ბამპო გულუბყვილოდ აცხადებს, რომ იმისთვის ნადირობს, რათა შიმშილი დაიკმაყოფილოს, იგი აბსოლუტურად მართალია, უფრო მეტიც: ის ცოცხალი, ღირსეული, ბუნების მკაცრი კანონებით მცხოვრები კაცია და მკითხველის სიმპათიასაც იმსახურებს. ის მკვლელია, ნადირთმჟლეტი, კლავს, რათა იცოცხლოს და ამას არანაირად არ ამართლებს. მაგრამ საფრანგეთის ლიტერატურული სალონების ნებიერის, სახელოვანი მწერლის, ფენიმორ კუპერის კალმის ქვეშ მისი პერსონაჟი გაყალბებული, შაქარმოყრილი, გაიდეალებული გმირია, რადგან კუპერი მას “ჰუმანიზმის”, “ხალხთა მეგობრობის”, “ველურ ბუნებასთან დაბრუნების” შაბლონურ პათეტიკაში ახვევს, რადგან ავტორის ზედაპირულ “მე”-სა და გმირის შინაგან “მე”-ს შორის უფსკრულია.
ლორენსმა ჩაიფიქრა ხელოვანის მიერ დამალული ჭეშმარიტების გაშიშვლება და ეს ბრწყინვალედ შეასრულა კიდეც. ამ ჭეშმარიტებებს იგი ადამიანის შიგნით დავანებულ ღმერთებს უწოდებს, რომლებიც ჩვენი გულის საკურთხეველზე ერთმანეთს ენაცვლებიან. დიახ, ეს წარმართული ღმერთები არიან – ამაზე თუნდაც მათი სიმრავლე მიგვითითებს. ლორენსს თავისუფლად შეეძლო მათთვის კერპებიც ეწოდებინა. ისინი ხომ ცოცხალი სისხლითა და ხორცით იკვებებიან და ხშირად ადამიანისგან მთელ სიცოცხლესაც კი ითხოვენ მსხვერპლად. ისინი ხშირად ერთურთის საპირისპირო მცნებების შესრულებასაც კი გვაკისრებენ, მაგრამ ეს წინააღმდეგობებიც აქსიომად უნდა მივიღოთ, რადგან ეს დიადი ჭეშმარიტების სხვადასხვა იპოსტასებია, ჭეშმარიტებისა, რომელსაც ლორენსი “სულიწმიდას” უწოდებს. ის ქრისტიანული სამების ერთ-ერთი წევრის ტრადიციულ წარმოდგენას სცილდება, მისთვის არსებობს მხოლოდ ეს სულიწმიდა: ყოველი ადამიანის შიგნით და მის გარეთ არსებული უზენაესი ღვთაებრივი ჭეშმარიტება, ერთადერთი ავტორიტეტი, ერთადერთი ორიენტირი, ერთადერთი ღმერთი. ყოველი გულწრფელი, ბუნებრივი, უშუალო შინაგანი სწრაფვა, ვნება თუ იმპულსი სულიწმიდისგან მოდის და შეუფერხებლად უნდა შესრულდეს. მართალია, ამ მრწამსის მეშვეობით ვინმემ შეიძლება არაგულწრფელი სწრაფვებია სულიწმიდის მიერ ნაკარნახევ კანონებად გამოაცხადოს – ისევ იმ ზედაპირული ამბიციური “მე”-ს სასარგებლოდ. ალბათ ასეთი შემთხვევებიც მრავალია ცხოვრებაში. მაგრამ ლორენსი შინაგანი ღმერთების ძალასა და შორსმჭვრეტელობას სავსებით ენდობა. მისი აზრით, ისინი გზიდან გადახვევის საშუალებას არ მოგცემენ და თუ მაინც ურჩი აღმოჩნდი, ცოცხალი ადამიანი კი აღარ იქნები, ბაწარზე ჩამოკიდებულ ყალბ ფიტულად იქცევი, მაგრამ ესეც არ იქნება შენი ბოლო: რაც უფრო მეტ ხანს შეაკავებ და დათრგუნავ ფარულ სწრაფვებს, ბოლოს ისინი მით უფრო ძლიერად იფეთქებენ და წაგლეკენ. რაგინდ სიწმინდის ნიღბით იცოცხლო, მიჩქმალული ცოდვა მაინც იჩენს თავს. ცოდვად ის შენვე აქციე, ბუნებრივად რომ დანებებოდი მას, ის ცოდვა აღარ იქნებოდა. ასე მოსდით ჰოთორნის “მეწამული ასოს” პერსონაჟებს.
სულიწმიდა სხვაა, გონება კი სულ სხვა. გონებით – ცივად, განუცდელად შეიძლება ჭეშმარიტების მრავალი მშვენიერი მარგალიტი “შექმნა”, მაგრამ ეს ყალბი მარგალიტები ზღვაში ნაპოვნს მაინც ვერასოდეს გაუტოლდება.
ამერიკელ იდეოლოგს, აქტიურ საზოგადო მოღვაწეს, ბენჯამინ ფრანკლინს მთელი გულით სურდა ამერიკელებისგან მორალურად მდგრადი, კარგად გაწვრთნილი, კაცთმოყვარე, მშრომელი, ადვილად სამართავი ერი აღეზარდა, მაგრამ მთელი შრომა წყალში ჩაეყარა: მისი გონივრულად გამოზომილი, მაგრამ თავსმოხვეული სწავლება ზედაპირულ “მე”-ს ვერ გასცდა, სიღრმეში კი, სიღრმეში ამერიკელები ისეთებად დარჩნენ, როგორებადაც ჭეშმარიტმა მასწავლებლებმა – შინაგანმა ღმერთებმა და ამერიკის “ადგილის სულმა” – გამოზარდეს. ადგილის სული: თურმე ადგილებსაც თავიანთი იდუმალი ღმერთები ჰყოლიათ, მძლავრი მაგნეტური ძალით შუაგულისკენ რომ იზიდავენ მათი გავლენის ზონაში მოხვედრილ ყოველ არსს.
ამერიკელ მწერალს რეი ბრედბერის ასეთი შინაარსის მოთხობა აქვს: მარსზე ჩასული და დასახლებული ადამიანები ნელ-ნელა, გარეგნობითაც და ქცევებითაც, შეუმჩნევლად ემსგავსებიან თავის დროზე მათ მიერვე ამოხოცილ მარსის აბორიგენებს. მარსი იმარჯვებს მათზე ჰაერის, ნიადაგის, გამოსხივების ძალით. ლორენსისეულ “ადგილის სულსაც” იგივე შავბნელი იდუმალი ძალა აქვს: “სან-ფრანცისკოში მცხოვრები ჩინელები სულ მალე ჩინელები აღარ იქნებიან”, – წერს ლორენსი – “ისინი გადაიხარშებიან იმ უზარმაზარ ქვაბში, რომელსაც ამერიკა ჰქვია”.
როგორია ამერიკის “ადგილის სული”? ხომ შეუძლებელია წითელკანიანი რასის უძველესი სისხლისმსმელი ღვთაებანი მასთან წილნაყარი არ იყვნენ? როგორღა შეიძლება ამერიკელი ერი “ზრდილი” და “კაცთმოყვარე” იყოს? ეს ხომ სიყალბეა. და ამ სიყალბის ნამდვილი საზარელი სახე ყოველი ამერიკელი ხელოვანის ქმნილებებში იჩენს თავს. ის საკუთარ ავტორებსაც კი აშინებს, მაგრამ მისი წარმოჩენა გარდუვალია.
https://litsakhelebi.ge/index.php?page=14&lang=geo&author=136&composition=328
