მითოსად ქცეული ტკივილი

Марина Цветаева”

როდესაც უკვე ცნობილ პოეტს ჟურნალისტები თუ უბრალო მკითხველები აწუხებდნენ ხოლმე, ის, ჩია და წელში მოხრილი, თავისი გამაოგნებლად ღარიბული ოთახის კუთხეში შეიყუჟებოდა და საუბრის სწრაფად დამთავრებას ცდილობდა. სამხრეთ ავსტრიაში მდებარე მისი პატარა სოფლის ცხოვრება დიდად არ შეუცვლია არამარტო მეოცე საუკუნის სოციალურ კატაკლიზმებსა და ორ მსოფლიო ომს, არამედ მრავალი საუკუნის დინებასაც. ამ პატარა ქალსაც ქალაქელი სტუმრები ალბათ ისე უყურებდნენ, როგორ ეთნოგრაფიულ ღირსშესანიშნაობას: მუქი თავსაფარი და წინსაფარი მას თავისი წინაპრებისაგან არაფრით გამოარჩევდა. ოღონდაც ეს თავისებურება სჭირდა: ღამღამობით სულ რაღაცას წერდა. სტუმრები, ცხადია, განუწყვეტლივ უსვამდნენ კითხვებს მის შემოქმედებაზე და საერთოდ ლიტერატურაზე, რაც მისთვის აბსტრაქტულ ცნებებს წარმოადგენდა. ქრისტინე ლავანტისთვის ცოცხალი და კონკრეტული მხოლოდ გრძნობები იყო. ერთ-ერთ ასეთ კითხვაზე გაცემული პასუხი ლავანტისეული კრედოს კლასიკურ ფორმულირებად იქცა: “ჩემი შემოქმედება სხვა არაფერია, თუ არა დასახიჩრებული ცხოვრება”, – ეს კი იმას ნიშნავდა, რომ წერას თავის მოწოდებად არ თვლიდა, ეს სწრაფვა ჩვეულებრივი ადამიანური ცხოვრების ნაკლულოვნებიდან აღმოცენდა და სიცარიელის ამოვსების მცდელობა იყო. მისი ფიზიკური ძალები თითქოს უნაშთოდ იხარჯებოდა იმაზე, რომ როგორმე თავი გაეტანა და თვალი გაესწორებინა ყოფითი სიძნელეებისათვის, ხოლო სულიერი ძალები – იმაზე, რომ შეენარჩუნებინა სიახლოვე თუნდაც იმ ერთ ადამიანთან, ვინც მის ტკივილს გაიზიარებდა და ანუგეშებდა. ადამიანთა უმეტესობას იგი შიშითა და ეჭვით შეჰყურებდა, მაგრამ თუკი იშვიათ შემთხვევაში ვინმეს გაენდობოდა, დაჟინებითა და მუდარით ისწრაფოდა ამ ადამიანისკენ, შეიძლება ითქვას, ებღაუჭებოდა მას, მისგან ისრუტავდა საარსებოდ აუცილებელ სულიერ ძალებს, აქცევდა მას თავის “გოდების კედლად”, გზისმაჩვენებელ ვარსკვლავად, მფარველ ანგელოზად. ლავანტთან ამგვარი სიახლოვე (სხვანაირს იგი უბრალოდ არ მიიღებდა) მძიმე და დამთრგუნველი უნდა ყოფილიყო. თანაც, ეს მაინც ცალმხრივი ურთიერთობა იყო: ლავანტი მუდამ რეციპიენტად რჩებოდა. მას ვერ დავაბრალებთ ეგოიზმს, რადგან მუდამ გულწრფელად თანაგრძნობდა მეგობრის გასაჭირს, გულთან ახლოს მიჰქონდა ყოველი წვრილმანი ისე, როგორც ეს მხოლოდ მას შეეძლო… და მაინც: დიალოგების ცენტრში უფრო ხშირად მისი პრობლემები იყო. ეს გასაგებიცაა: მას ხომ სხვა ადამიანებზე ბევრად მეტი ტკვიილი და დარდი ხვდა წილად.

ლავანტი აპოლიტიკურ პიროვნებად და ავტორად ითვლება, რადგან არასოდეს გამოუხატავს თავისი პოლიტიკური მრწამსი. ერთი შეხედვით, საკუთარი თავით იყო დაკავებული, მაგრამ მისი პიროვნების უფრო ახლო გაცნობა ნათელს ხდის, თუ რა წრფელი და საღი დამოკიდებულება ჰქონდა ამ ქალს ცხოვრების ნებისმიერი სფეროს მიმართ, რა ნათლად ხედავდა ყოველივეს თავისი ბეცი თვალებით. ამის დამადასტურებლად მოვიყვან ნაწყვეტს წერილიდან, რომელიც მან 1063 წელს ებრაელ ნაცნობს, გერტრუდე რაკოვსკის მისწერა. აქ ჩანს ლავანტის პოლიტიკური, ეთიკური, უფრო ზუსტად კი – ადამიანური პოზიცია: “რა თქმა უნდა, მაშინვე გაგიხსენე! შენ ხომ ის საბრალო კეთილი ებრაელი გოგო ხარ, მაშინ, სანკტ-ვაიტში, ჩემს ლექსებს რომ უპატრონე და ანი ფონ როგალასთან მიშუამავლე. არსებობს ქვეყნად სიკეთე, რომელსაც ვერანაირი უბედურება ვერ ამოშლის ჩვენი მეხსიერებიდან. გთხოვ, ეს გამოთქმა – “ებრაელი გოგო” – სწორედ ისე მიიღო, როგორც მე მას ვგულისხმობ: როგორც საპატიო წოდება და დანაშაულის გამოსწორების დიდი სურვილი. დიახ, მეც მიმიძღვის ბრალი თქვენს წინაშე, მიუხედავად იმისა, რომ არასოდეს შემყრია ნაციზმის სენი, – პირიქით: ებრაელ ხალხში ჩემთვის მუდამ იყო რაღაც იდუმალი და მიმზიდველი. მაგრამ იქნებ ასეთი გულახდილობა მხოლოდ ტკივილს გაყენებს? … უკვე რამდენიმე წელია სახელმწიფოსაგან ყოველთვიურ ფულად დახმარებას ვიღებ, ამით ვცხოვრობ, თორემ ძველებურად ქსოვით თავს ვეღარ ვირჩენდი: ხშირად ვავადმყოფობ, თვალები აღარ მივარგა (ბაზედოვის დაავადება მაქვს) და მორალურადაც მძიმე მდგომარეობაში ვარ. ჩემი მეუღლე ლოგინადაა ჩავარდნილი და წუთით ვერ ვტოვებ, ასე რომ საკუთარ მკურნალობაზე ფიქრიც კი არ შემიძლია. მაგრამ რაა ეს ყველაფერი იმ ტანჯვასთან შედარებით, შენ და მილიონობით შენმა და-ძმამ რომ გამოიარეთ! თქვენს წინაშე დიდი ცოდვის შეგრძნება დღითიდღე იზრდება ჩემში. აქ ბოდიშიც კი უადგილოა. ერთადერთი, რაც უნდა გვექნა, ესაა: თავიდანვე ყველაფერი უნდა გვცოდნოდა, გვერდით უნდა ამოგდგომოდით და თქვენი ბედი უნდა გაგვეზიარებინა. ახლა კი გვიანია…”

ზედაპირული შთაბეჭდილება ქრისტინე ლავანტზე, როგორც უბრალო, გულუბრყვილო სოფლელ ქალზე, რომელიც თავისთვის მოულოდნელი ზენა შთაგონების ძალით არაჩვეულებრივ ლექსებს წერდა, ქრება, თუკი ჩავუფიქრდებით თუნდაც იმას, რომ ის ცდილობდა თავისი ტექსტების გამოქვეყნებას (მიუხედავად იმისა, რომ ბოლო წლებში ამას იმ მარტივი მიზეზით სჩადიოდა: ახალ-ახალი ტექსტებისათვის ფულად ანაზღაურებას იღებდა), ან თუნდაც იმას, რომ იგი დათანხმდა რედაქტორის მიერ შეთავაზებულ ფსევდონიმზე და თავისი “ჩვეულებრივი” გვარი ტონჰაუზერი მშობლიური მდინარის მჟღერ სახელზე გაცვალა. ასევე საკმარისია შევხედოთ ერთ-ერთ მის ფოტოსურათს, სადაც ის აშკარად წინასწარ მოფიქრებულ პოზაში, ინდიელივით უდრტვინველი, გულზე ხელებდაწყობილი, გოროზი და მედიდურია – რომ ძალაუნებურად ვასკვნით: შეუძლებელია ცალსახად შევხედოთ ამ ქალს, გარე სამყაროსაგან თავის დასაცავად ხშირად ნიღაბს რომ ეფარება ხოლმე (ხსენებული ფოტოსურათი მან, როგორც აღმოჩნდა, ბევრ თავის ნაცნობ-მეგობარს გაუგზავნა საჩუქრად: სწორედ ასეთად სურდა დაენახათ). შინაგანი წინააღმდეგობრიობა, გახლეჩილობაც კი ლავანტის პიროვნებისა და მისი პოეზიის ყველაზე თვალშისაცემი ნიშანია.

იმ ორი პიროვნებიდან, გადამწყვეტი როლი რომ ითამაშა ლავანტის ცხოვრებაში, პირველი – მისი ერთადერთი და ტრაგიკული სიყვარული, ცნობილი მხატვარი ვერნერ ბერგი – თითქმის მთლიანად გამოუცნობი რჩება. თავისი ცხოვრების ამ დიდ ბედნიერებასა და ტკივილს ლავანტი წერილებსა და პირად საუბრებში მეტწილად დუმილით უვლის გვერდს. უცნობია მათი ურთიერთობის დეტალები. შეიძლება იმის თქმა, რომ ამ სიყვარულს ბედი არ ეწერა თუნდაც იმ ვალდებულების გამო, რომელსაც ორივენი მძაფრად შეიგრძნობდნენ: ლავანტს მოხუცი ქმარი ჰყავდა, ბერგს – ცოლი და ხუთი შვილი. ეს – თუ გარეშე თვალით შევხედავთ. მაგრამ არის კიდევ მეორე, ღრმა წვდომის შესაძლებლობაც: 1956 წ. გამოქვეყნებული ლირიკული კრებული “გლახის ფიალა” სწორედ ამ პერიოდს ასახავს და ფარულად სწორედ ბერგს ეძღვნება. ლავანტი ბოდიშს უხდიდა მეგობრებს იმის გამო, რომ ამ კრებულს ვერავის ჩუქნიდა სახსოვრად, თუმცა, როგორც წესი, უყვარდა წიგნების გაჩუქება: “ეს უბრალოდ არ შემიძლია. ეს წიგნი მხოლოდ მას ეკუთვნის”.

“გლახის ფიალაში” დაკარგული სატრფოს ფიგურა მითიურ მასშტაბს უღებს, მისდამი დამოკიდებულება ერწყმის ლავანტის რელიგიურ განცდას, მიმართებას ღმერთთან, რომელსაც ის საკუთარი ტანჯვის გამო ემდურის და დაუღალავად ეკამათება. როგორც მორწმუნე კათოლიკე, ლავანტი აღიარებს, რომ თვინიერად და უსიტყვოდ უნდა აიტანოს ყველა განსაცდელი, მაგრამ მისი პიროვნების წიაღში მაინც გამუდმებით ჩნდება უსამართლობის შეგრძნება და ამბოხისკენ სწრაფვა. ლუციფერი და იობი – აი, ორი მითიური სახე, რომელთა შორისაც მერყეობს ლავანტის ლირიკული გმირი.

კრიტიკოს იოჰან შტრუცის თქმით, ლავანტის მხატვრული სამყაროსათვის დამახასიათებელია “ესთეტიკური კონცეფციების რელიგიის სფეროში გადატანა”. იგი მრავლად იყენებდა რელიგიურ მოტივებსა და სახეებს თავისი მსოფლმხედველობის გადმოსაცემად.

მისი მხატვრული სამყაროს მეორე დიდი მასაზრდოებელი წყარო კი გერმანული მითოლოგიაა, ნაწილობრივ ასახული გრიმების ზღაპრებში, და ის გადმოცემები და ცრურწმენები, რომელიც მისთვის ბავშვობიდანვე ყოფის ცოცხალ ნაწილს შეადგენდა. ლავანტის ლექსებში ვხვდებით ავტორის პიროვნებასთან უეჭველად მიახლოებულ, მითოლოგიიდან ნასესხებ სახეებს: მთვარეზე დამწყვდეულ კუდიან ქალს (არსებობს კარინტიული ლეგენდა “მქსოველი ქალი მთვარეში”), ანდა “შავ გოგოს”, რომელიც მუდამ დასჯილი და გაძევებულია, მაშინ როცა “კარგი გოგო”, “უფლის მხევალი”, გამარჯვებულია და ჯილდოსაც იმსახურებს (ეს სახე გარკვეულწილად ვერნერ ბერგის მეუღლეს უახლოვდება, მაგრამ ზოგიერთ ლექსში ის ღვთისმშობლის ფიგურასთანაცაა დაკავშირებული; მისგან დისტანცირებით პოეტი კიდევ უფრო უსვამს ხაზს საკუთარ “სიცუდეს”). ასეთი დაპრისპირება ძალზე წააგავს ზღაპრულ მოტივს, მაგალითად “Goldmarie” და “Pechmarie” გრიმების ზღაპარში “Frau Holle”. მაგრამ ლავანტთან საპირისპირო საწყისები მუდამ ერთი არსის ფარგლებში თავსდება: ის თავს იმდაბლებს, მაგრამ, ამავე დროს, შეიგრძნობს, რომ სინამდვილეში თავად უნდა იდგას გამარჯვებული “დედოფლის” ადგილას, ის მოკლე ხნით (ან, იქნებ, მხოლოდ სიზმარში?) იყო კიდეც გამარჯვების მწვერვალზე, მაგრამ კუთვნილი ადგილი მას რაღაც დიდი, კოსმიური უსამართლობის გამო წაერთვა. და, როგორც გრიმების ზღაპარში, თავდავიწყების წუთიერ ბურუსს ლავანტთანაც მამლის მჭახე ყივილი არღვევს, შავსა და თეთრს თავ-თავის სახელს არქმევს და დღის ულმობელ შუქს ჰფენს ყოველივეს. მამალი – პეტრეს მიერ მაცხოვრის უარყოფის მოწმე – ლავანტთანაც მუდამ ღალატის, გამოფხიზლების, მტრული რეალობის ხატია. როცა დღის სიხარული, მზის შუქი და სითბო წართმეულია, რჩება მხოლოდ ღამე – ის მაგიური სივრცე, რომელსაც ლავანტის თითქმის ყველა ლექსი გვაზიარებს. ეს ჯადოქრობისა და ზმანების სამყაროა.

ის, რაც ლავანტისეულ სურათ-ხატებს ქვეცნობიერში ჩაბეჭდილ სიმბოლოებად წარმოგვიდგენს, რაც მისი ლექსების უმეტესობას მხატვრულად გადმოცემულ სიზმრებს უახლოვებს, – ვერ განისაზღვრება მხოლოდ იმით, რომ ლავანტი ჭარბად იღებდა ნარკოტიკულ ნივთიერებებს, თუმცა პოეტი თავადაც აღიარებდა ამ მომენტის მნიშვნელობას: როგორც თვითგმობის ერთ-ერთი მიზეზი და საფუძველი, ის ლავანტის არაერთ ტექსტში ყაყაჩოს სიმბოლოთი შემოდის. ყაყაჩო მისთვის ბრალეული ლუციფერის ყვავილია, მის სათესლე კოლოფს ლავანტი დაცემული ანგელოზის გვირგვინს ადარებს, მასთან გაიგივებით ის თავის ლირიკულ გმირს თუნდაც უკეთური, მაგრამ მაინც მიმზიდველი დიდებით მოსავს.

თავისი ხილვისეულ-სიზმრისეული ბუნებით ლავანტის პოეზია მოგვაგონებს მისი თანამემამულის, გეორგ თრაქლის მხატვრულ სამყაროს. საიდუმლოს არ წარმოადგენს ის, რომ თრაქლიც იღებდა ნარკოტიკებს, მაგრამ ჩვენი მხრივ დაუფიქრებლობა (ან სიტლანქე) იქნება, ამ ორი პოეტის შემოქმედების მსგავსება მსგავსი სენით რომ შემოვფარგლოთ. თრაქლისა და ლავანტის სულისკვეთება და აზრთა წყობა ერთი და იმავე სულიერი სიღრმიდან მოდის – ამ სიღრმეს დიონისური თრობა ჰქვია. ამასთანავე, ორივე გამოირჩევა უაღრესად წრფელი რელიგიურობით და საკუთარი ცოდვისადმი ორივეს ულმობელი, თვითგანადგურებამდე მისული დამოკიდებულება აქვს. აქვე ვიტყვი, რომ მსგავსების მიუხედავად, თრაქლის ლექსები ჩემზე მეტწილად ჰერმეტული სურათების, უგასაღებო შიფრის შთაბეჭდილებას ტოვებს, მაშინ, როდესაც ლავანტის მიერ შექმნილი თითქმის ყველა მხატვრული სახე ახსნადია ბიოგრაფიული დეტალებისა და მითოლოგიური წყაროების ცოდნის შემთხვევაში.

ლავანტთან ვაწყდებით იმ, ერთი შეხედვით, ბავშვურ მაქსიმალიზმს, რომელიც სინამდვილეში სამყაროს მთლიან და უშუალო აღქმას წარმოადგენს. იგი იმდენად არა ჰგავს სხვებს, რომ სრულებით ვერ ითავისებს საყოველთაოდ მიღებულ ცნებებს: რწმენა, სიყვარული, მეგობრობა -მისთვის ეს ყოველივე ერთ დაუნაწევრებელ გრძნობაშია შერწყმული. ის ტექსტები, რომლებიც ლავანტმა თავის მეგობარ ქალს, ინგებორგ ტოიფენბახს მიუძღვნა (ლექსები, პირადი წერილები და მოთხრობა “ყაყაჩოსკაბიანი მზეთუნახავი”) სწორედ ასეთი ყოვლისმომცველ და გამოუთქმელ განცდაზე მეტყველებს. მსოფლიო ლიტერატურაში არის არაერთი მაგალითი იმისა, რომ არაორდინალურ პიროვნებებს სწორედ ასეთი სიყვარულის უნარი აქვთ მომადლებული, -სიყვარულისა, რომელიც დროისა და სივრცის შეგრძნებასთან ერთად სქესის ცნებასაც აუქმებს. ქრისტინე ლავანტიც ისე ეთაყვანება მშვენიერ ინგებორგს, როგორც არაამქვეყნიურ არსებას; მისთვის ის “მზეთუნახავი” და “ანგელოზია”, ყოველივე იმის განსახიერებაა, რაც მას თავად აკლია: სილამაზის, ჯანმრთელობის, დედობის, მატერიალურად უზრუნველყოფილი არსებობისა… 2001 წლის აგვისტოში გაზეთ “ჩვენი მწერლობის” ორ ნომერში “ყაყაჩოსკაბიანი მზეთუნახავის” გამოქვეყნებას მოჰყვა გამოხმაურება, რომლის ავტორიც, ქ-ნი ბორენა ჯაჭვლიანი, სრულიად მართებულად ადარებს ამ მოთხრობს მარინა ცვეტაევას “ამბავს სონეჩკაზე”. ცვეტაევასა და ლავანტს, განსხვავებული კულტურული გარემოსა და ხასიათის მიუხედავად (თუნდაც ის, რომ ცვეტაევა საკუთარ თავს იმთავითვე გენიალურ პოეტად აღიქვამდა!), მაინც ბევრი რამ აკავშირებთ, უპირველესად კი სიყვარულის სწორედ ის ყოვლისმომცველი უნარი, ორმაგი – ქალური და პოეტური – გენიალურობის ნაზავში რომ გვეძლევა.

ქრისტინე ლავანტი ცნობილი და დაფასებულია პირველ რიგში თავისი სამი, უკვე ნახსენები პოეტური კრებულით; ნაკლებად ცნობილია მისი ადრეული კრებული “არშემდგარი სიყვარული” (1949 წ.). გარდა ამისა, მას აქვს ვრცელი მოთხრობები, რომლებიც მის პოეზიასთან შედარებით ნაკლებადაა დაფასებული, თუმცა, ჩემი აზრით, ლავანტის უკვე ხსენებული მოთხრობა “ყაყაჩოსკაბიანი მზეთუნახავი” მე-20 საუკუნის პროზის ბრწყინვალე ნიმუშია.

1973 წელს ლავანტის გარდაცვალების შემდეგ მის არქივში ნაპოვნი, მანამდე უცნობი მასალების -მათ შორის მრავალი ლექსია – გამოცემაზე მუშაობენ ინსბრუკისა და კლაგენფურტის ლიტერატურული ინსტიტუტები. კლაგენფურტში ყოფნისას რობერტ მუზილის სახელობის ლიტერატურულ მუზეუმში მოვინახულე ლავანტის პირადი ნივთები და წიგნები, წლების მანძილზე გარს რომ ერტყა მას. მათ ჯერაც არ შეუძენიათ სამუზეუმო ექსპონატებისთვის ჩვეული სიძველის ელფერი. ჯერ კიდევ ცოცხალია ლავანტის მემკვიდრე (მისი დისშვილი) და მრავალი ადამიანი, ვინც მას იცნობდა ან უბრალოდ შეხვედრია… კარინტიის მიწას ჯერაც ატყვია ამ უცნაური ადამიანის მიწიერი არსებობის თბილი კვალი. თუმცა მე სხვა ადგილიც მეგულება, -სადაც ეს კვალი დროის დინებისაგან საიმედოდ დაცული, მარად ცხელი და ამაღელვებელი რჩება. ეს მისი ტექსტებია.

ჩვენ ლავანტისაგან დროის ზუსტად იმხელა მანძილი გვყოფს, რათა თვალსაჩინოდ დავინახოთ, თუ როგორ იქცევა ცოცხალი ადამიანი ლეგენდად, ცოცხალი ავტორი – კლასიკოსად. ეს ალბათ კანონზომიერია, მაგრამ მე ერთი რამისა მეშინია – იმის, რაც, ალბათ, მაინც გარდუვალია: მე არ მინდა, რომ ქრისტინე ლავანტის ტკივილი ჩვენთვის ოდესმე იქცეს არამხოლოდ მითოსად (ეს მან დაიმსახურა!), არამედ ქრესტომათიადაც. აი, ამას კი ალბათ არც ერთი პოეტი, არც ერთი გულწრფელი ადამიანი არ უსურვებდა საკუთარ თავს.

როცა ვფიქრობ იმაზე, თუ რა ბედი ეწევა მომავალში ამ ჩემთვის ასე ძვირფასი პოეტის სახელს, მახსენდება ახმატოვას პწკარები:

“И это станет для любой

Как времена Веспасиана.

А было это – только рана

И муки облачко над ней”.