ურიგო არ იქნება, შესვენების შემდეგ მუსიკალური კიბის თეთრ და შავ საფეხურებს ავუყვეთ და უკეთ გავარკვიოთ მათი დანიშნულება.
ბგერათა დიაპაზონში სხვადასხვა სიმაღლის უსასრულო რაოდენობის ბგერაა, მაგრამ მუსიკაში მხოლოდ განსაზღვრული რაოდენობისა გამოიყენება. ისინი სიმაღლის მიხედვით ლაგდებიან, რითაც ბგერათა რიგს ქმნიან. რიგის ყოველი ბგერა საფეხურია. რაც უფრო მაღალია ბგერა, მით უფრო მაღლაა მისი ადგილი ბგერათა რიგში.
კლავიატურის ძირითადი საფეხურები ბგერათა ორგანიზების მარტივ სისტემას ქმნის. ეს საფეხურები ერთმანეთს მისდევს და მათი სიმაღლე მარცხნიდან მარჯვნივ იმატებს. მათ დამახსოვრებას შავი კლავიშების განლაგება აადვილებს. მაგალითად, საფეხური დო ამ კლავიშების წყვილთან მდებარეობს, ხოლო ფა – სამი შავი კლავიშის ჯგუფთან.
სიტყვები „ბგერა”, „საფეხური” და „კლავიში” ხშირად დაბნეულობას იწვევს. გაურკვევლობის თავიდან ასაცილებლად მათ შორის განსხვავება ზუსტად უნდა გვქონდეს განსაზღვრული. მაგალითად, ბგერა ფიზიკური მოვლენაა სიხშირის მახასიათებლით; საფეხური ბგერათა რიგის ელემენტია, კლავიში კი – ფორტეპიანოს კლავიატურის ელემენტი.
დიატონური (თეთრი) ბგერათა რიგის სისტემაში ბგერას თავისი სახელი და რიგითი ნომერი აქვს: დო – პირველი საფეხური, რე – მეორე, მი – მესამე, ფა – მეოთხე, სოლ – მეხუთე, ლა – მეექვსე, სი – მეშვიდე და დო – მერვე ანუ პირველი. როგორც წესი, კილოს საფეხურები რომაული ციფრებით არის დანომრილი და შესაბამისი ნოტის ქვეშ იწერება.
ამრიგად, დიატონურ ბგერათა რიგში 7 თეთრი კლავიშია. ქრომატული („შავ-თეთრი”) ბგერათა რიგის სისტემაში კი სურათი იცვლება. სისტემაში შავი კლავიშები (5 კლავიში) ერთვება და ქმნის 12 ბგერისგან შემდგარ ქრომატულ გამას. მაგალითად, I საფეხურია დო, III საფეხური – რე. II საფეხური ნახევარი ტონით მაღალია, ვიდრე დო ანუ ის დო დიეზია (და ნახევარი ტონით დაბალია, ვიდრე რე ანუ რე ბემოლია; დო დიეზი და რე ბემოლი, როგორც აღვნიშნეთ, ერთი და იგივე ნოტია). კიბის (კლავიატურის) ყოველი საფეხური ბგერაა.
მოსწავლეებთან სიტყვა „სოლფეჯიოს” ხსენება, მგონი, არც დამჭირვებია, ისე ავითვისეთ ეს „საგანი” – სხვათა შორის, დიდი სიამოვნებით. პატარებთან ერთად კი სოლფეჯიოთი ისე ვერთობი, მთხოვენ, გაკვეთილი სწორედ ამ „თამაშით” დავიწყო. მართლაც, საოცრად ხალისიან ატმოსფეროს ქმნის ფეხებით ალტერაციის ნიშნების „წერა”. განსაკუთრებით მაშინ, როცა ბეკარებით მოძრაობა-მანიპულირებისას პატარა მუსიკოსებს ერთმანეთს ფრთხილად ვაჯახებ ხოლმე. ამ დროს ყველა ბედნიერი ვართ.
როდესაც მოსწავლე ტრადიციული მეთოდით ვერ ახერხებს ამა თუ იმ საკითხის სწრაფად ათვისებას, მასწავლებელს თუნდაც ერთი ალტერნატიული გზის მყისიერად გამოძებნა უნდა შეეძლოს. ეს გზა უნდა იყოს მარტივი, გასაგები და გასართობი.
***
საინტერესოა, არსებობს თუ არა ფერებსა და ბგერებს შორის ფარული კავშირი და შესაძლებელია თუ არა მათი ენის შესწავლა. ალბათ ძნელი მისახვედრი არ უნდა იყოს, რომ მათი საერთო ენა – სულია.
განსაზღვრული წარმოდგენა მუსიკისა და ფერის მჭიდრო კავშირზე ჯერ კიდევ უძველეს ინდოეთში წარმოიშვა. არისტოტელე თავის ტრაქტატში „სულის შესახებ” ამტკიცებდა, რომ ფერების თანაფარდობა მუსიკალური თანახმიანობის მსგავსია. პითაგორელები უპირატესობას ანიჭებდნენ თეთრს როგორც სამყაროს მებატონეს, ხოლო ფერთა სპექტრი, მათი წარმოდგენით, 7 მუსიკალურ ტონს შეესაბამებოდა.
შესაძლებელია თუ არა ბგერების გაფერადება, ან რომელი ფერი შეესაბამება ამა თუ იმ ბგერას?
„მუსიკალური საღებავი” არა ცალკე აღებული ბგერაა, არამედ ბგერათა თანმიმდევრობა – მარტივად რომ ითქვას, გამა. აი, ასეთია ნიუტონის მიერ შექმნილი ემოციურ-ფერადი სიმბოლური ასოციაციები მუსიკალურ ნოტებსა და სპექტრის ძირითად ფერებს შორის: დო – წითელი, რე – ნარინჯისფერი, მი – ყვითელი, ფა – მწვანე, სოლ – ცისფერი, ლა – ლურჯი, სი – იისფერი.
დიდი რუსი კომპოზიტორი სკრიაბინი გატაცებით ეძებდა კავშირს ბგერასა და ფერს შორის, და ვინაიდან ტონალობას განსაზღვრულ ფერში აღიქვამდა, ფერადი ბგერითი სისტემა შექმნა: დო მაჟორი – წითელი, სოლ მაჟორი – ნარინჯისფერი, რე მაჟორი – ყვითელი, – და ასე მიჰყვება კვინტურ წრეს ფერთა სპექტრი. აი, რიმსკი-კორსაკოვს კი ტონალობათა ფერები სულ სხვაგვარად „ესმოდა”: დო მაჟორი მისთვის თეთრი იყო, სოლ მაჟორი – ყავისფერი, მი მაჟორი – ცისფერი…
მართალია, მუსიკაში იმპრესიონიზმის ფუძემდებელ კლოდ დებიუსის არავისთვის გაუზიარებია ფერისა და ბგერის ურთიერთკავშირის თაობაზე საკუთარი ხედვა, მაგრამ მის ნაწარმოებებში აშკარად ისახება ფერისკენ, სინათლისკენ თამამი ლტოლვა. მაგალითად, საფორტეპიანო პრელუდიაში „ტერასა მთვარის შუქზე” მკაფიოდ აღიქმება ბგერითი ათინათების ლივლივი, ხოლო პრელუდიაში „ქაცვისფერთმიანი გოგონა” გადმოცემულია ბგერის, სინათლისა და ფერის ერთმანეთთან შეხამებული უნაზესი აკვარელური ტონები.
ht
***
სამყარო ფერადია. და, ამავე დროს, შავიც და თეთრიც. შავისა და თეთრის შეხამება რეტროსთან, კლასიკასთან, სიმშვიდესთან, ჰარმონიასთან, კონტრასტულობასთან ასოცირდება.
შესანიშნავია წინაპართა შავ-თეთრი პორტრეტები. ასევე – პროფესიონალი ფოტოგრაფების მიერ გადაღებული ჩვენი ბავშვობის შავ-თეთრი ფოტოებიც. შავ-თეთრზე იდუმალი ჩრდილები იკვეთება. ტყუილად როდი იყენებს ბევრი ფოტოგრაფი გამოსახვის ამ „შავ-თეთრ” ფორმას: ის თავისებურად გარდაქმნის სამყაროს, ზედმეტი ინფორმაციისგან წურავს და უმთავრესს ავლენს, მდუმარებისა და იდუმალების ატმოსფეროს ქმნის.
შავ-თეთრი არ ტყუის.
***
ვინ შეიძლება გაგვახსენდეს შავ-თეთრი კინოს ხსენებისას, თუ არა სულელურ ყელიან წაღებსა და დაჭმუჭნილ სერთუკში გამოწყობილი, საზოგადოების ნაკლოვანებათა აბუჩად ამგდები მაწანწალა – ჩარლი ჩაპლინის უკვდავი პერსონაჟი – და უსიტყვო, ლაკონიური და პოეტური მინიატურების ავტორი მიხეილ კობახიძე. სიამოვნებით გთავაზობთ მ. კობახიძის შესანიშნავ მოკლემეტრაჟიან უსიტყვო მუსიკალურ ფილმ „ქოლგას”:
***
არსებობს მოსაზრება, რომ სამყარო ჩვენ გარშემო შავ-თეთრია, რომ მას ფერები არ გააჩნია – ფერი მხოლოდ ილუზიაა, ფიზიკურ რეალობაში ის არ არსებობს; ჩვენ დაბადებისთანავე ამ ილუზიით ვართ გარემოცული, ის ჰაერივით გვაქვს შესისხლხორცებული და ვერ ვამჩნევთ; რომ მთელი ცხოვრება უწყვეტი ილუზიაა.
ჩვენი გონება სარკეს ჰგავს. მასში არეკლილი ენერგიით მატერიალურ სამყაროს ისეთად აღვიქვამთ, როგორადაც მხედველობა, სმენა და შეგრძნება გვისახავს. თვალი, ყური და გრძნობის სხვა ორგანოები, როგორც ხელსაწყოები, ტვინში შემავალ ელექტროსიგნალებს გამოიმუშავებენ. თვალები ვერ ხედავენ, ყურებს არ ესმით, კანი ვერ გრძნობს, სანამ მათგან წამოსული სიგნალი ადამიანის გონებაში არ აირეკლება. გონებას, როგორც ნებისმიერ სარკეს, აქვს თვისება, დაამახინჯოს და გადაატრიალოს სამყარო. გონება სამყაროს სარკისებურად ირეკლავს, ხოლო აზრთა მოძრაობის მიმართულება სარკისებურ სამყაროში იმის საპირსპიროა, რაც გვეჩვენება. ყველა კითხვა მხოლოდ გონებაში წარმოიშობა, პასუხებიც იქვე უნდა ვეძებოთ და არა გარეთ, მოჩვენებით სამყაროში. პასუხი ყოველთვის თვით კითხვაშია.
***
რაც უფრო შორს მიდის ადამიანი ცხოვრების საიდუმლოებათა შეცნობის გზაზე, მით მეტად იხსნება მისთვის ცხოვრება. ის თანდათან იწყებს თავისი ბუნების, საიდუმლოების გამჟღავნებას. არაფერია იმაზე მნიშვნელოვანი, ვიდრე ადამიანის ბუნების ცოდნა. ადამიანური ცხოვრების შესწავლა საკუთარი თავის შეცნობას გულისხმობს, საკუთარი თავის შეცნობა კი, უპირველესად, ღმერთის შეცნობაა.
