დიალოგი ისტორიის გაკვეთილზე

მასწავლებლის საქმიანობა გაკვეთილზე მრავალ ასპექტს მოიცავს, მაგრამ მათგან ძირითადი მაინც მასალის გადაცემაა. ამისათვის მასწავლებელი ძირითადად მონოლოგს იყენებს, თუმცა  არანაკლებ  ეფექტურ  საშუალებას წარმოადგენს საუბარიც. საუბარი  მონოლოგისგან არსობრივად განსხვავებულია, რამდენადაც  იგი გულისხმობს დიალოგს მოსწავლესა და მასწავლებელს შორის. ისტორიის სწავლებაში საუბრის როლი ძალიან დიდია, მაგრამ ეს როლი განსხვავებულია საუბრის როლისგან ისეთი საგნების სწავლებაში, რომელიც სასწავლო მასალის გადაცემისთვის დედუქციურ-ლოგიკურ გზას იყენებს; მონოლოგისას ისტორიის მასწავლებელმა შეიძლება მარტომ განიხილოს  და განაზოგადოს ისტორიული ფაქტები, მაგრამ საუბრისას აუცილებელია გარკვეული კომუნიკაციაც. საუბრის დროს ხდება:  

ა)   ისტორიული მასალის განხილვა და  აზრობრივი  გადამუშავება;

ბ)   ცოდნის გაფართოება წარსულის შესახებ;

გ) აქტიურია ვიზუალური და დოკუმენტური მასალის გამოყენება (საუბარი სურათის, მუზეუმის ექსპონატის მიხედვით, რუკის და დიაგრამის გამოყენებით, ისტორიული დოკუმენტების შინაარსის მიხედვით) და ა.შ.

საუბრის დროს ადვილია  ცოდნის გადმოცემაც  და  მისი „შემოწმებაც”.  ის საუკეთესო საშუალებაა მოსწავლეთა მიერ ისტორიული ცნებების გაგების გამოსავლენად და მათი აზროვნების გასააქტიურებლად, არსებული ცოდნის  მობილიზაციისთვის და ახალი მასალის გაანალიზებისთვის.

საუბარი სხვადასხვანაირია, მაგრამ წარმატებული საუბრის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი  პირობაა კარგად მოფიქრებული შეკითხვები, რომელსაც მასწავლებელი დასვამს. ამ დროს შემეცნების და აღქმის პროცესი იმდენად სიღრმისეულია, რომ აზროვნება მთლიანად  ყოფს ნაწილებად შესასწავლ ობიექტს და მერე  და ცალ-ცალკე  შეისწავლის  მათ. შემეცნების ამ ეტაპს შეესაბამება შეკითხვა „როგორ?”

აზროვნების  შემდეგ  ეტაპზე  სინთეზირდებიან ობიექტის  განსხვავებული  თვისებები, მხარეები და  შემეცნების ეტაპები. ის გამოიხატება შეკითხვით –  „რატომ?” თუმცა ანალიზი და სინთეზი ერთმანეთს ავსებენ, მაგრამ „ანალიტიკა” ყოველთვის წინ უსწრებს „სინთეზს”.  

შემეცნების  აღნიშნული  ეტაპები   კარგად  ჩანს  „შეკითხვების   ბაზისურ  ტრიადაში”  (სქემა 1):

ზოგადად  ბაზისური შეკითხვების ტრიადა („რა?” „სად?” „როდის?”)  წარმოადგენს  შემეცნების/ცოდნის  პირველად    ეტაპს. საუბრისას ტრიადის (შეკითხვების ბაზისური სამეული) გამოყენება საშუალებას გვაძლევს შევაერთოთ ლოგიკური (პირველი და მეორე დონე) და წარმოსახვითი აზროვნება (მესამე დონე). რეფლექსიისთვის მასწავლებელმა შეიძლება გამოიყენოს ამგვარი დავალება: 

·შვიდი  ძირითადი  შეკითხვის მეშვეობით (რა? სად? როდის? რატომ? თუკი?  როგორი?)  შეეცადეთ თქვენი უცოდნარობის ფორმულირებას”.  

საუბარი, როგორც წესი, იწყება შესავალი საუბრით. ტექნოლოგიურად  შესავალი საუბარი კითხვა-პასუხის რეჟიმს წარმოადგენს. იგი  ჩვეულებრივ დასაწყისში გვხვდება და მისი  დანიშნულებაა მოსწავლეებს აათვისებინოს ახალი მასალა უკვე არსებული ცოდნის მობილიზების, ცოდნის სისტემატიზაციისა და განზოგადების გზით. რაც შეეხება გაკვეთილის გეგმა-კონსპექტს, როგორი მოკლეც არ უნდა იყოს ის, სასურველია, მასწავლებელს ის წინასწარ ჰქონდეს მომზადებული – გაკვეთილის წარმატება ხომ მთლიანად მათზეა დამოკიდებული.  

კლასი  – VIII, თემა – “მეორე მსოფლიო ომი”. 

საუბრის  აქტუალური  ეტაპი –  მასწავლებელი მოულოდნელი შეკითხვით მიმართავს ბავშვებს: 

·„ბავშვებო, გეშინიათ ღამე გზაზე სიარული”?

ვაჟები  ძირითადად  პასუხობენ, რომ მათ არაფრის ეშინიათ, გოგონები კი აღიარებენ, რომ ნამდვილად  ეშინიათ. 

საუბრის  რაციონალური  ეტაპი. 

მასწავლებლის  შეკითხვა:  

·„რა შემთხვევაში  იზრდება  ან  კლებულობს შიში”? 

პასუხი: „თუ დედის გვერდით არიან, შიში ხან კლებულობს, ხან – არა, მაგრამ ასეთ დროს ძირითადად უჩნდებათ დედის დაცვის სურვილი და ჩნდება სიფრთხილის განცდა, რომ დედას არაფერი დაუშავდეს”. 

საუბრის გააზრების ეტაპი – მასწავლებელი ხაზს უსვამს, რომ „ყველას ჰყავს დედა, და რომ დედის სიყვარული ნიშნავს გიყვარდეს მთელი სამყარო. ადამიანი, რომელიც ამას შეიცნობს, აუცილებლად გაიმარჯვებს”.

 

საუბრის რეალური მიზნის განაცხადი – მასწავლებელი წარადგენს პლაკატს „დედასამშობლო გვეძახის” და თხოვს მოსწავლეებს, შეადარონ  დედა და სამშობლო; მასწავლებელი ხაზს უსვამს, რომ პლაკატი იმ მილიონობით ადამიანის განწყობას გამოხატავს, რომლებიც  ფაშიზმს დედა-სამშობლოს დასაცავად ებრძოდნენ”. 

ამით შესავალი საუბარი დამთავრებულია, გაკვეთილმა კი, რომელიც მეორე მსოფლიო ომს და მასში ჩართულ ქვეყნებს შეეხებოდა, საკმარისად მაღალი მოტივაცია შეიძინა წარმატებით გაგრძელებისთვის. 

საკონტროლო საუბრის მიზანია  ცოდნის შემოწმება, ისტორიული მოვლენების გაგების დონის განსაზღვრა და დამოუკიდებელი სამუშაოს შედეგების შემოწმება. საკონტროლო საუბარი ერთ-ერთ საუკეთესო მეთოდს წარმოადგენს  მოსწავლეთა შეფასებისთვის; 

საუბარი საშუალებას გვაძლევს დაისვას დიაგნოსტიკური შეკითხვებიც, რომლითაც  შედარებით ზუსტად გავარკვევთ მოსწავლეთა მზაობას მასალის ასათვისებლად, განსაკუთრებით რთული თემების შესწავლის დროს; 

ისტორიის გაკვეთილზე საუბრის ძირითადი სახეა ანალიტიკური და განმაზოგადებელი საუბარი. მისი ამოცანაა შესასწავლი მასალის გააზრება და  ისტორიული ცოდნის გაღრმავება და გაფართოება.  ანალიტიკური  და  განმაზოგადებელი  საუბარი  შეიძლება  განვიხილოთ  როგორც  ახალი  მასალის  გადმოცემის  მეთოდი,   რომელიც   მოითხოვს მასალის გააზრებას და  ფაქტების  შეფასებასაც,  ანუ საკუთარი აზრის დაფიქსირებასაც. 

1)XIX საუკუნის 70-იან წლებში გატარებული საქალაქო ცხოვრების რეფორმის შესახებ მასწავლებელს  შეუძლია დასვას   შეკითხვები: 

– რამდენად გააუმჯობესებდა ქალაქის მკვიდრთა ცხოვრებას აღნიშნულ რეფორმა?

 –  მოხდა თუ  არა ასე? 

 – რატომ ვერ განხორციელდა რეფორმა? რამ შეუშალა წარმატებაში ხელი?

2) ისტორია,  კლასი  IX :

საქართველოში  მონღოლების ლაშქრობის შესახებ საუბრისას მასწავლებელი ისაუბრებს  საქართველოში იმ დროს არსებული ვითარების შესახებ და დასვამს შესაფერის შეკითხვებს;

 და  ა.შ. 

საუბრისას, გაარკვევს რა მასწავლებელი არსებულ ვითარებას, გააგრძელებს ისტორიული ამბის (ინფორმაციის) გადმოცემას.

ანალიტიკურ საუბარს ევრისტიული საფუძველი გააჩნია, რამდენადაც საუბრის რეალური შედეგი არის არა ცოდნა, არამედ მოსწავლეთა აზროვნების გააქტიურება (ხშირად მასწავლებელი ინტუიციურად ატარებს საუბარს, ისე რომ არც კი დაუგეგმავს და ძალაუნებურად ხელს უწყობს ამ მეთოდით მიღებული ცოდნისა და უნარის გამტკიცებას).

ზოგადად ევრისტიული საუბარი მოიცავს სამ ძირითად კომპონენტს: 

ა) პრობლემის დასმა; ბ) პრობლემის გადაჭრა, ახსნა, განხილვა; გ) პრობლემიდან სწორი გამოსავლის მოძებნა, ეს ყოველივე კი ხელს უწყობს მოსწავლეთა თვითრეალიზაციას. თუმცა ევრისტიული საუბრით მიზნის მიღწევა – შემეცნების გზით პრობლემის არსის დანახვა – მთლიანად მასწავლებლის ოსტატობაზეა დამოკიდებული.  

მაგალითი:

Ø1 – ჯგუფი: რას უპასუხებდით თქვენს თანამოსაუბრეს, რომელიც ამტკიცებს, რომ ლევან II დადიანი, ერთ მხრივ, შეგვიძლია განვიხილოთ როგორც თავისი დროისათვის პროგრესულად მოაზროვნე ადამიანი, რომელმაც ბევრი სასიკეთო გააკეთა  ხალხისთვის, მეორე მხრივ კი, შეიძლება განვიხილოთ როგორც ორგული და ქვეყნის განვითარებისთვის ხელის შემშლელი ადამიანი?

Ø2 – ჯგუფი: რას უპასუხებდით თქვენს თანამოსაუბრეს, რომელიც ამტკიცებს, რომ არსებული პირობების გათვალისწინებით, ლევან II დადიანის ბრძოლა სამეფო ხელისუფლებასთან სრულიად ბუნებრივი და სამართლიანი იყო?

Ø3 -ჯგუფი: რას უპასუხებდით თქვენს თანამოსაუბრეს, რომელიც ამტკიცებს, რომ რა დადებითიც არ უნდა გაეკეთებინა ლევან II დადიანს, მის ქმედებებს იმდენად  დიდი უარყოფითი მხარეები ჰქონდა, რომ არც კი შეიძლება ვისაუბროთ მისი მოღვაწეობის რაიმე დადებით მხარეზე, ის მხოლოდ უარყოფითად შეიძლება შევაფასოთ. 

არსებობს კიდევ ერთი მეთოდური მიდგომა, რომლის დახმარებითაც შეგვიძლია წავახალისოთ მსჯელობა ლევან II დადიანის შესახებ – ესაა   შემეცნებითი  ხასიათის დავალება, როდესაც მასწავლებელი ჩამოწერს ყველა შესაძლო თვისებას, რასაც მეისტორიე მიაწერს ლევან II დადიანს. მოსწავლეებმა ერთმანეთს უნდა შეუპირისპირონ ეს თვისებები   და  კონკრეტული  დასკვნები გააკეთონ პიროვნების შესახებ. 

სადისკუსიოა საუბრისას დასმული შეკითხვები, რომელზე პასუხის გასაცემადაც  მოსწავლეებმა დამატებითი ისტორიული მასალა უნდა გამოიყენონ. ეს ყველაფერი კი საშუალებას აძლევს მათ სხვადასხვა კუთხიდან შეხედონ ისტორიულ ფაქტებს და  კონკრეტული ისტორიული პირის მოღვაწეობა ამის მიხედვით შეაფასონ. ასეთ შემთხვევაში შეფასება ხდება არა გამზადებული ფორმით, არამედ წარმოდგენების ფორმირება საკუთარი მოსაზრებების გაანალიზების, არგუმენტირების და შედარების  საფუძველზე. მოსწავლეები ამით რწმუნდებიან, რომ ცალკეული ისტორიული მოღვაწეების საქმიანობაზე საუბრით შესაძლებელია წარმოდგენა შევიქმნათ მთლიანად ეპოქაზე, თავად ამ ეპოქის წინააღმდეგობრივ ხასიათზე, მის განმსაზღვრელ თვისებებზე. 

·განზოგადება, სისტემატიზაცია და შედეგების შეჯამება, მასალის გაგების და ათვისების დონის განსაზღვრა;

·მომავალი გაკვეთილის ჩასატარებლად მოსწავლეთა მზაობის განსაზღვრა. 

გამოიყენება ასევე აზრობრივი საუბრის ტექნოლოგიაც.  მისი არსია – ისტორიისა და ცხოვრების სიღრმისეული  ფესვების წვდომა.

მაგალითად (ისტორია, კლასი  IX): 

·„წარმოიდგინეთ, – ამბობს ისტორიის მასწავლებელი, – რომ თქვენ იმყოფებით მონღოლთა ყაენის კარზე და დასჯას გიპირებენ. რა სიტყვებით მიმართავდით შთამომავლობას?” 

ცხადია,  პასუხისთვის დიდი  მნიშვნელობა  აქვს  სიტუაციის  კონტექსტს, რომელიც განსაზღვრავს მოსწავლეთა პასუხების შინაარსს. 

საუბრის  შემდეგი  ტიპი დაკავშირებულია მოქმედებასთან. ორი მოსწავლე მიიღებს ბუტაფორიულ პისტოლეტს. მასწავლებელი აუხსნის მათ დუელის წესებს:  გასროლა – შეკითხვა, პირველი დუელიანტი, გასროლა – პასუხი, მეორე დუელიანტი. დუელი გრძელდება პირველ არასწორ პასუხამდე. კლასი ამ დროს ორივე მხარეს თანაუგრძნობს – ხან ერთ მხარეს  უყურებს, ხან – მეორეს. 

გვხვდება ასევე  აქტუალურ-მქადაგებლური საუბარი – აქ მთავარია, რომ კითხვა-პასუხის დიალოგი გადავიდეს ისტორიული ამბის თხრობიდან ამბის აქტუალურობაზე, ისტორიის პერსონაჟების ცხოვრებიდან – თანამედროვე მოსწავლეების რეფლექსიაზე.

მაგრამ ამ ერთი შეხედვით მარტივი მეთოდების, ანუ საუბრის ცოცხალი, ხალასი მეთოდების ცოდნა დამწყები მასწავლებლებისაგან არცთუ ადვილია –  ის ხომ არამარტო საგნის კარგ ცოდნას, არამედ გარკვეულ პედაგოგიურ ოსტატობასაც ითხოვს. საუბრის შედეგი – მიღწეული წარმატებები და მოსწავლეთა მაღალი ინტერესი – ის მოტივაციაა, რომელიც თავად მასწავლებელსაც უბიძგებს გახდეს კარგი მოსაუბრე და ისტორიული ამბების საუკეთესო ინტერპრეტატორი, ხოლო მოსწავლეს – გაიზარდოს არა მარტო ცოდნის მხრივ, არამედ სოციალურადაც და გახდეს კარგი მსმენელი, რაც სოციალური აქტიურობისთვის ასევე  აუცილებელი წინაპირობაა. ყველაფერი ერთად კი წარმატებული სასწავლო პროცესის გარანტიაა.