ცოდნა ძალაა, ადამიანის ძალა კი სიტყვაშია, რომლითაც ქმნის და აშენებს სამყაროს. ცოდნის ჭეშმარიტება, მისი სისწორე კი გაგებით გამოიხატება: რამდენად ესმის ადამიანს ის, რაზეც ლაპარაკობს, რასაც განიხილავს; რამდენად შესაძლებელია, მისი მსჯელობის საფუძველზე შევაფასოთ მის მიერ საგნის ცოდნა, სამყაროს შემეცნება, მისი კომპეტენტურობა, მისი პროფესიონალიზმის ხარისხი. აქედან გამომდინარე, ადამიანის რეალური ძალა თავისი თავის, სხვისი და სოციალური ურთიერთობების გაგებაა.
გაგება – ეს ნამდვილი ხელოვნებაა. გაიგე? გადაეცი სხვასაც. მაგრამ იმისთვის, რომ გავიგოთ და შემდეგ გაგებულის სხვისთვის გადაცემა შევძლოთ, საჭიროა ინტერპრეტაცია. ინტერპრეტაციის საკითხებს კი ჰერმენევტიკა შეისწავლის. აზროვნების ეს ფილოსოფიური თეორია სწავლა/სწავლების მიმართულებით დღეს აქტიურად გამოიყენება (ჰერმენევტიკული მოდელის წარმომადგენლები არიან ვ. დილტეი, მ ჰაიდეგერი, ჰ. გ. გადამერი, ი. ჰაბერმასი).
ჰერმენევტიკის მიზანია როგორც ავტორის ნააზრევის, ასევე ტექსტის ბაზისური სტრუქტურის გაგება, ანუ ესაა სპეციალური მიდგომა გამოქვეყნებული ნაშრომების გაგებისა და ინტერპრეტაციისთვის. ის შეიძლება „მოერგოს” ადამიანთა ინტერაქციასაც, რადგან მიმართულია მოქმედებისკენ და არა ტექსტისკენ და მისი დახმარებით შესაძლებელია მთელი ადამიანური ისტორიის წვდომა. ამ თვალსაზრისით მთელი ისტორია ინტერაქციაა, რომლის ინტერპრეტირება სხვადასხვა მიმართულებით უნდა მოხდეს. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ჰერმენევტიკა იარაღია, რომელსაც ფართოდ იყენებენ ისტორიის, ლიტერატურის, ბიოლოგიის და ყველა იმ მეცნიერების სწავლებისას, რომლებიც „დაკვირვებად” მოვლენებს შეისწავლის. უფრო მეტიც – ჰერმენევტიკულ მეთოდს ერთგვარი უპირატესობაც კი აქვს სხვებთან შედარებით. შევადაროთ ერთმანეთს ისტორიის სწავლების ორი მოდელი: კლასიკური და ჰერმენევტიკული (იხ. სქემა 1 და 2):
პირველ შემთხვევაში მოსწავლე „აითვისებს” ვისიმე მიერ ინტერპრეტირებულ და გარკვეულწილად დოზირებულ ისტორიულ ცოდნას, მეორეში კი ისტორიული ცოდნა სულაც არ წარმოადგენს აქსიომას, ანუ ისტორიული განათლების პროცესში მიიღებს იმ ცოდნას და იმდენს, რაც და რამდენიც სურს. ასეთ დროს შეკითხვა მეტია, ვიდრე პასუხი და მიზანიც ეს არის: მოსწავლე „იძულებული ხდება”, უფრო ღრმად ჩაეძიოს ისტორიულ მოვლენებს და მათი ანალიზი ინტერპრეტირების საშუალებად აქციოს. ამ გზით ვიღებთ ისტორიული შემეცნების ერთიან სისტემას, ნამდვილ ჰერმენევტიკულ წრეს. მაგალითად იხ. სქემა 3:
ეს მეთოდი გაცილებით ეფექტურია, ვიდრე ისტორიული განათლების სხვა კომუნიკაციური მოდელი – ის უკვე წარმოადგენს პიროვნულ განვითარებაზე ორიენტირებულ საგანმანათლებლო მოდელს.
ჰერმენევტიკის საერთო პრინციპებია: მეთოდის ეფექტურობა თემის შესწავლის პროცესში ან თემის დასრულებისას; მასალის ათვისებისა და არსებული უნარების განვითარების შესაძლებლობა; მეთოდის წარმატება ჰუმანიტარული და საბუნებისმეტყველო საგნების სწავლებისას; კარგად ორგანიზებული გაკვეთილი; მასწავლებლის როლი მინიმალურია, ის უფრო მოსწავლეთა შემოქმედებითი საქმიანობის „ზედამხედველია”; შესაბამისი ცნების, კანონის, ნახატის, ნებისმიერი სემიოტიკური ნიმუშის განხილვა; მუშაობის ფორმა შეიძლება იყოს ინდივიდუალურიც და ჯგუფურიც; მოსწავლეთა შორის კონფლიქტი ნაკლებია, სამაგიეროდ, მეტია თვითგამოხატვის საშუალება და რეფლექსია.
მართალია, ჰერმენევტიკა არ არის უნივერსალური მოდელი მოსწავლის განვითარებისთვის, მაგრამ სხვა კოგნიტური მეთოდების გვერდით ის შეიძლება განვიხილოთ როგორც ყველაზე ეფექტური გზა კონკრეტულ სასწავლო სიტუაციაში ან კონკრეტული თემის, გაკვეთილის ასათვისებლად, როგორც ყველაზე ზუსტი გზავნილი მოსწავლეთა მსოფლმხედველობის ჩამოყალიბებისთვის, და ამ მიმართულებით უმოკლესი გზა ფრაზეოლოგიური გამოთქმების შესწავლა/განხილვაზე გადის.
უკანასკნელი ათწლეულების განმავლობაში ფრაზეოლოგიის შესწავლა დასავლეთევროპული და ამერიკული ენათმეცნიერების კვლევის ერთ-ერთ ძირითად საკითხად მიიჩნევა, რადგან, როგორც ენათმეცნიერებისთვის, ისე, მაგალითად, კულტუროლოგებისთვის, ეთნოლოგებისა და სხვა მომიჯნავე სამეცნიერო დარგების წარმომადგენლებისთვის, აშკარა გახდა, რომ მასში არეკლილია როგორც ენობრივი, ისე ამ ენის მატარებელთა კულტურული თავისებურებანი. ამის შესაბამისად, ფრაზეოლოგიური გამოთქმები (მათში დალექილი შედარებები, ანდაზები, მეტაფორები, გეოგრაფიული ტოპონები, ხალხური ტრადიციები და ა.შ.) და მათი ინტერპრეტაცია ანუ ჰერმენევტიკური მეთოდის გამოყენება ფრაზეოლოგიასთან მიმართებით ისტორიისა და, საზოგადოდ, ჰუმანიტარული საგნების შესწავლის ერთ-ერთი საინტერესო და არსებითი ხერხია.
მაგალითად, ავიღოთ გამოთქმა «the era of good feelings» – „კეთილი გრძნობების ეპოქა”. მისი წარმოშობა უკავშირდება პრეზიდენტ მონროს 1817-1824 წლების ე.წ. შერიგების პოლიტიკას, გამოთქმის განხილვა/შესწავლა კი მოსწავლისგან კონკრეტული ეპოქის სიღრმისეულ ანალიზს მოითხოვს. მან უნდა იმსჯელოს:
◦ როდის უნდა დაბადებულიყო გამოთქმა?
◦ რა უნდა ქცეულიყო მისი დაბადების მიზეზად?
◦ შეგვიძლია თუ არა ამ გამოთქმების საფუძველზე კონკრეტული ისტორიული ვითარების აღდგენა?
◦ არსებობს თუ არა საპირისპირო არგუმენტი?
◦ რა მოცულობის ტექსტის განხილვა დაგვჭირდა დასკვნისთვის?
◦ რა შედეგით შეიძლებოდა დამთავრებულიყო ეს მოვლენა?
◦ რა გავიგეთ ახალი?
და ა.შ.
ამ ტიპის შემოქმედებითი და კრიტიკული დავალებების შესასრულებლად მასწავლებელს სჭირდება მხოლოდ რესურსების მომარაგება (ცარიელი ბარათები შესავსებად, ბარათები ფრაზეოლოგიური გამოთქმებით, კალმები…). შემდეგ ჯგუფებს მივცემთ სხვადასხვა დავალებას: დაალაგონ ერთნაირი შინაარსის გამოთქმები, ამოიწერონ მკვეთრად ინდივიდუალური, ასევე – პოლიტიკური, ფინანსური და ა.შ. ხასიათის გამოთქმები. მიღებული შედეგების მიხედვით კი შესაძლებელი გახდება სერიოზული დასკვნების გამოტანა: მოსწავლეები ჰერმენევტიკური ანალიზის ორი ნაწილის – გაგებისა და შემეცნების – საფუძველზე აღადგენენ მოცემული ეპოქის ადამიანური ყოფის მთელ ინტერაქციას.
მაგალითები განსჯისთვის:
◦ „ზოგიერთი დაუწერელი კანონი ყველა დაწერილ კანონზე მტკიცეა” (სენეკა).
◦ „კეთილშობილ თვისებებს გაცილებით დიდი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე კარგ კანონებს” (ტაციტუსი).
◦ „იარაღის ხმაური ნებისმიერი კანონის ხმას ახშობს” (მიშელ დე მონტენი).
◦ „ცუდი კანონებით და კარგი სახელმწიფო მოხელეებით სავსებით შესაძლებელია ქვეყნის მართვა”(ოტო ფონ ბისმარკი).
◦ „ამერიკელებს უყვართ სიცოცხლე, ჩვენ კი სიკვდილი – აი, სხვაობა ჩვენ შორის” (ბინ ლადენი).
◦ „ტერორიზმი სიძულვილის რელიგიაა”.
◦ „ჩვენ არავის არ უნდა დავუჯეროთ, თვით ოჯახის წევრებსაც კი” (ნიკოლაუ ჩაუშესკუ, რუმინეთის დიქტატორი).
◦ „თანაბარუფლებიანობა არასოდეს შობს ომს” (სოლონი).
◦ „დიდება უფალს, რომ ომი საშინელებაა, თორემ ჩვენ მას შევიყვარებდით (რობერტ ედვარდ ლი).
◦ „სასტიკი და სამწუხარო აუცილებლობა” (ასე შეაფასა ოლივერ კრომველმა ინგლისის მეფე ჩარლზ I-ის სიკვდილით დასჯა).
ფრაზეოლოგიური გამოთქმების განხილვა შეიძლება გამოვიყენოთ ყოველგვარი ტიპის გაკვეთილზე (მათ შორის – კომბინირებულზეც, რადგან ხელს უწყობს ინტეგრაციას) და გაკვეთილის ნებისმიერ შუალედშიც.
ჰერმენევტიკული მიდგომა მოსწავლეებს გაუღვივებს ინტერესს სწავლის მიმართ, ანალიტიკურ და შემოქმედებით აზროვნებას. ცხადია, ისტორიის (ისევე როგორც ნებისმიერი სხვა საგნის) სწავლებისთვის მხოლოდ მიდგომები და მეთოდები არ კმარა, მაგრამ ჰერმენევტიკა იმ უნივერსალური კოგნიტური აპარატის შექმნას უწყობს ხელს, რომლის დახმარებითაც მოსწავლე შეძლებს ისტორიული მოვლენების ვარიაციების აღდგენას მათი ინტერპრეტაციის გზით.
გამოყენებული ლიტერატურა:
1. Cowie, Theory, Analysis, and Applications; Oxford Studies in Lexicology. Oxford: Clarendon Press, 1998, 5
2. Гадамер Х-Г. Истина и метод, Москва, Прогресс, 1988
3. К. Ясперсс, Всемирная история философии, СПБ, Наука, 2000
4. Абдуллин А.Р. Философская герменевтика: исходные принципы и онтологические основания: Препринт/ Издание Башкирского университета, Уфа, 2000
5. Гафаров Х. С. Герменевтика как попытка примирения естественнонаучного и гуманитарного знания // https://charko.narod.ru/tekst/alm1/gafarov.html
6. ლიტერატურათმცოდნეობის თანამედროვე პრობლემები (II საერთაშორისო სიმპოზიუმი) (ნაწილი II). თბილისი, 2009. რედ. – ირმა რატიანი
7. ადამიანის ფიზიკური და მენტალური მდგომარეობის აღმნიშვნელი ფრაზეოლოგიზმები ქართულ და ინგლისურ ენებში (https://www.spekali.tsu.ge/index.php/ge/article/viewArticle/6/54)
