ქიმია და… მხატვრობა

დიახ, დიახ, აქა-იქ თითქოს უკვე მესმის: ოჰ, შეგვაწუხა ამან თავისი ქიმიითო, სად გაგონილა ქიმიის მუდმივი პოპულარიზაცია, ვისაც უნდა და სჭირდება, ისედაც ისწავლისო. თუმცა მე იმ ადამიანების რიცხვს ვეკუთვნი, ვისაც დახურული კარისთვის გასაღების მორგება უფრო ეხალისება, ვიდრე ფართოდ გაღებულ კარიბჭეში შესვლა. ამიტომ იქ, სადაც ჩემს პროფესიას, ანუ ქიმიას, დახურული კარი დახვდება, გასაღებად ცდას არ დავაკლებ.

მახსოვს, პროფესორ ნუგზარ ალექსიძეს სადისერტაციო გამოცდას ვაბარებდი ზოგად ბიოქიმიაში. ბიოქიმია განსაკუთრებულად მიყვარდა და დღემდე ასეა. ან როგორ არ მიყვარდეს? აბა, დაუკვირდით: ბიო ქიმია, ანუ სიცოცხლის ქიმია, – განა შეიძლება, არ გაინტერესებდეს და არ გიყვარდეს ის, რაც ცოცხალ ორგანიზმებში ხდება? გამოცდაში უმაღლესი შეფასება დავიმსახურე, მერე ცოტა გავისაუბრეთ კიდეც. ბატონმა ნუგზარმა თავისი ხუმრობანარევი სურვილი გამანდო: ჩემი ნება რომ იყოს, ბიოქიმიას ყველა სპეციალობის სტუდენტებისთვის სავალდებულო საგნად ვაქცევდიო; როგორ, რა ხდება მათსავე ორგანიზმში, არ უნდა იცოდნენო?! გულში გავივლე, რომ მეც სწორედ ასე ვფიქრობდი, მაგრამ ეს არარეალური იყო.

იტალიელებმა კი ეს სანახევროდ რეალობად აქციეს. La Sapiensa-ს უნივერსიტეტის ეკონომიკის ფაკულტეტზე ქიმია სავალდებულო საგანია. დეკანი, პროფესორი მარჩელო კონტი, ამას ძალიან ორიგინალურად ხსნის: ქიმია ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია, ეკონომიკა კი მართავს ცხოვრებას, ამიტომ მომავალმა ეკონომისტმა – და არამხოლოდ მან – ქიმია უნდა იცოდესო. აი, საქართველოს უნივერსიტეტების ეკონომიკის ფაკულტეტის დეკანებიც რომ ასე ფიქრობდნენ…

კარგი, მთავარ სათქმელს დავუბრუნდეთ და კიდევ ერთი უცნაური საგანთაშორისი კავშირის შესაძლებლობა განვიხილოთ.

რა შეიძლება ჰქონდეს საერთო ქიმიასა და მხატვრობას? ალბათ გგონიათ, იმაზე საუბარს ვაპირებ, რა ნივთიერებებისგან შედგება საღებავები… არა, მე ის უფრო მაინტერესებს, რატომ იქცა ქიმია ამდენი მხატვრის მუზად.

ოდნავ შორიდან დავიწყოთ: მეთექვსმეტე, მეჩვდმეტე და მეთვრამეტე საუკუნეების ევროპულ მხატვრობაში ალქიმიისადმი ინტერესი შესამჩნევია. ამ თემაზე შექმნილი ტილოები ისეთ ცნობილ კოლექციებშია დაცული, როგორიცაა ფიშერის კოლექცია პენსილვანიის შტატის ქალაქ პიტსბურგში და იზაბელ და ალფრედ ბადერების კოლექცია ვისკონსინის შტატის ქალაქ მილუოკიში. ამ ტილოებს შორის არის იან ვან დერ სტრაეტის (1523-1605) “დისტილაცია”. ნახატზე ალქიმიკოსის ლაბორატორიაა გამოსახული, სადაც შეგირდები ერთი რეტორტიდან მეორეში სითხის (ალბათ წყლის) დისტილაციას აწარმოებენ. იმხანად გავრცელებული მოსაზრებით, სწორედ დისტილაციით შეიძლებოდა ელექსირის, ანუ ფილოსოფიური ქვის მიღება. თუმცა ამ აზრს მეცნიერთა მხოლოდ ერთი ჯგუფი იზიარებდა, მეორეს კი მიაჩნდა, რომ ელექსირი აუცილებლად ფხვნილი უნდა ყოფილიყო.

საინტერესოა, რით მიიზიდა გერმანელი მხატვარი ამ თემამ.

ადრიან ვან ოსტადი (1610-1685), „ალქიმიკოსი” 

ცნობილი ინგლისელი მხატვარი ჯოზეფ რაიტი (1734-1797) ფოსფორის აღმოჩენის ისტორიით დაინტერესებულა. ფოსფორი რობერტ ბოილმა აღმოაჩინა, თუმცა მასზე ათიოდე წლით ადრე ერთმა ალქიმიკოსმა ეს ნივთიერება თავისივე შარდში იპოვა. აი, როგორ იყო ეს ამბავი: ალქიმიკოსი ფილოსოფიურ ქვას ეძებდა და მიაჩნდა, რომ ის აუცილებლად ადამიანის ორგანიზმში უნდა ყოფილიყო; აიღო და თავისივე შარდი აადუღა. როდესაც მასში არსებულმა ფოსფორმა ნათება დაიწყო, ალქიმიკოსი სიხარულისა და აღტაცებისგან მუხლებზე დაეცა – ეგონა, თვით ფილოსოფიური ქვა ანათებდა. ეს ცდა მოგვიანებით ბოილმა გაიმეორა და მიხვდა, რომ მანათობელი ნივთიერება რომელიღაც ელემენტი იყო. სახელი კი ლავუაზიემ უბოძა: “ფოსფოროუს” – მანათობელი.

1801 წელს ჯოზეფ ბერტინიმ შექმნა ნახატი, რომელზეც იმპერატორი ნაპოლეონია გამოსახული. მის წინაშე ვოლტას სვეტის დემონსტრირებას ახდენენ. თვით ნაპოლეონიც კი გაოცდა – სხვადასხვა ცხოველის ორგანოებზე ვოლტას სვეტის მიდებისას ისინი “ცოცხლდებოდნენ” – კანკალს იწყებდნენ.

თანამედროვე მხატვრებიც პოულობენ ქიმიაში შთაგონების წყაროს. ამ თემას ერთი უჩვეულო ვირტუალური გამოფენაც კი მიეძღვნა

“საოცარი ესთეტიკის განცდა დამეუფლა, როდესაც პირველად შევავლე თვალი ქიმიურ სიმბოლიკას. ვერ გეტყვით, არ არის გამორიცხული, რომ უბრალოდ “სხვა თვალით” შევხედე. პერიოდული სისტემის ძველ გამოცემებს მივაკითხე, თითქმის დალტონისეული სიმბოლიკით დავიწყე და იცით, რა მოხდა? – ქიმია მომეწონა, დავეწაფე ქიმიას. პერიოდულ სისტემაში ჩადებული ამხელა არსი, გადმოცემული ესოდენ მარტივი გრაფიკით – ეს ჩემთვის, მხატვრისთვის, ნამდვილ აღმოჩენად იქცა. მას შემდეგ ქიმიას არაერთი ტილო მივუძღვენი და ის დღემდე მაოცებს”, – გ. ბრედშოუ, თანამედროვე ამერიკული გრაფიკის ერთ-ერთი თვალსაჩინო წარმომადგენელი

“ჩემი სამუშაოს ახალ თემად ცილის შედედების პროცესი ავიღე. მინდოდა, შედედების ენა გრაფიკაში გადმომეტანა და გამეცოცხლებინა. აქ ისეთივე გათვლაა საჭირო, თითქოს მრავალსართულიანი შენობის პროექტს ქმნიდეთ – ერთი შეცდომა და ის შეიძლება სავალალოდ დასრულდეს; ერთი შეცდომა და ცილის შედედებული მოდელი ფორმას დაკარგავს”, – კრისტოფერ ფუსიო, გრაფიკოსი, მხატვარი

პაულა ლევინმა ამ გამოფენაზე ენერგიის თემა წარმოადგინა

იდეა მან ძველი ბიბლიური ისტორიებიდან აიღო. პირველი ინსტალაცია, “ბიბლიური ბატარეა”, 2001 წელს გამოფინა სან-ხოსეს თანამედროვე ხელოვნების ინსტიტუტში. დანადგარი ცხრავოლტიან დენს გამოიმუშავებს, აქვს ეკრანიც. როდესაც მნახველი მცირე ზომის ღილაკს აჭერს ხელს, ეკრანზე ჩნდება წარწერა: “მზად ხართ ისტორიაში სამოგზაუროდ?”

“ბიბლიური ბატარეა” შემდეგ თემებს ასახავს: ენერგია როგორც ძალა და მისი ფორმების ურთიერთგადასვლა; ბიბლიის წარმოდგენა ენერგიად და მისი ტრანსფორმაცია.

2005 წელს არიზონაში მდებარე ოსვეგოს ტბისპირა ქალაქის მოსახლეობა უცნაური სანახაობის მოწმე გახდა. ადამიანის სისხლის ცილა ჰემოგლობინმა მხატვარ ჯულიან ვოს-ანდრეას შთააგონა, ფოლადისა და მინისგან შეექმნა ჟანგბადთან დაკავშირებული (ეს უკვე ჩემი მოსაზრებაა, რადგან კომპოზიციაში ჰემოგლობინი აშკარად რელაქსირებულ მდგომარეობაშია, ანუ R ფორმა აქვს და, შესაბამისად, ჟანგბადიც უნდა ჰქონდეს შეერთებული) ჰემოგლობინის კომპოზიცია. თუ ბმულს მიჰყვებით, ამ კომპოზიციის სამ სურათს ნახავთ. პირველზე კომპოზიცია ახალდამონტაჟებულია, მეორეზე იგი აღბეჭდილია ათი დღის შემდეგ, მესამე სურათი კი იმავე კომპოზიციას უკვე სამი თვის შემდეგ ასახავს. რა სხვაობაა მათ შორის? არავითარი, უბრალოდ, კოროზიის კარგი მაგალითია, ეს არის და ეს.

დაბოლოს – პაბლო პიკასო… პიკასო რაღა შუაშიაო – გავიგონე, როგორ თქვა, აი, იმ ბატონმა. მან დაამკვიდრა მიმდინარეობა კუბიზმი, რომელშიც საგნებს გეომეტრიული ფიგურების კომბინაციით გამოსახავდნენ. სხვადასხვა გეომეტრიულ ფიგურას კრისტალური მესრის განხილვის დროსაც შეხვდებიან მოსწავლეები; ბარემ პიკასოც გაეცნოთ – იქნებ ხელოვანის თვალით შეეხედათ ქიმიისთვის…