გზას თავმდაბალი გაივლის…

ათი წლის შემდეგ კვლავ კავალაში წავედი. იმ ქალაქში, სადაც ბერძნები ქარვისფერ ცხოვრებაზე ოცნებობენ https://mastsavlebeli.ge/?p=4265

ამ ათ წელიწადში ჩემთანაც და პლანეტაზეც უამრავი რამ შეიცვალა. მხოლოდ კავალას ცნობილი ციხე-კოშკი დგას ძველებურად ამაყად და ზემოდან გეპატიჟება – ამოდი, რომ გასაოცარი სანახაობით დატკბეო. მეც მივეშურები, მაგრამ მანამდე მოედანი უნდა გავიარო, სადაც შუა საუკუნებში აგებული თამბაქოს მოვაჭრის სასახლე აღმართულა. ახლა აქ კულტურული ღონისძიებები იმართება.

შემდეგ, ცნობილი მოქანდაკის კონსტანტინოს დიმიტრიადის მიერ გამოქანდაკებული ეგვიპტელი მუჰამედ ალის ქანდაკებაა. ბერძნულ ოჯახში აღზრდილმა ბერძნების სიკეთე მთელი ცხოვრება დაიმახსოვრა, ყველა ბერძენის მფარველი და დამხმარე იყოო. ქანდაკებაშიც ხმალს ქარქაშში დებს, რაც ნიშნავს, რომ აღარ უნდა ომი, საკმარისიაო, გვეუბნება.

შემდეგი ადგილი აკვადუკია, ქალაქს თავზე წამოსდგომია და თითქოს ციხესიმაგრისკენ მიმავალ გზას გიღობავს. როგორც კი გაცდები, ვიწრო ბილიკი იწყება და ზემოთ მიიკლაკნება. ძალიან ცხელა, აღმართზე სიარულიც ჭირს, მაგრამ ჩვენი ჯგუფის ხალხს ხომ არ ჩამოვრჩები? ისე გავრბივარ, ყველას ვუსწრებ და ალაყაფთან ვჩერდები. საერთოდ, როგორი დევიზი მაქვს, იცით? – დავისვენებ საფლავში… კი, კი ახლა მეტყვით, რა დროს ეგ არისო და მეც დაგეთანხმებით, მაგრამ იმან იკითხოს, ვინც აქ დარჩება. ჰოდა, როდესაც ერთ დღეს ჩემი რიგიც მოვა, მაშინ დავისვენებ. მანამდე კი წინ, ციხე კოშკის კენწეროსკენ მიმავალი კიბეებისკენ.

მაგრამ…

აქ მხოლოდ თავმდაბალი გაივლის… ასეთი წესებია, უნდა მოიხარო და გახვალ. იყოყლოჩინებ და მოგხვდება ცხვირში.

უგრძელეს, ზემოთ მიკლაკნილ კიბეებზე ფეხაკრეფით მივდივარ. ერთი მცდარი მოძრაობა და…

ბოლოს და ბოლოს, ზემოთ ავაღწიე და კვლავ ქარვისფერი ოცნების ქალაქი გადამეშალა თვალწინ.

ერთი რამ ვერ გავიგე. ამ სიმაღლეზე კოღოები როგორ ამომყვნენ? არა, დაბლა სანაპიროზე სულ თავს მევლებოდნენ, მაგრამ აქაც ჩემთან ერთად წამოსულან. კოღოს საწინააღმდეგო სპრეის ყველგან ვატარებ, ახლაც თან მაქვს და როგორც კი უსაფრთხო ადგილას ვდგები, მაშინვე გარშემო ვისხამ.

ახლავე გეტყვით, რომ ამ შემთხვევაში, ე.წ. ხალხური წესები არ მუშაობს. ჯიბეში არც ყავა გიშველით, არც მიხაკ-დარიჩინი და არც სხეულზე ვანილინის წასმა.

საერთოდ, როგორ გრძნობს კოღო ადამიანს? დავიწყოთ იქედან, რომ ბიძია კოღოები არასდროს არაფერს გერჩიან, ყოველთვის დეიდები არიან სისხლზე დაგეშილი. მათი ანტენა/ულვაშების რეცეპტორები, როგორც კი ჰაერში ნახშირორჟანგის კონცენტრაციას შეიგრძნობენ, ტვინს სიგნალს აწვდიან და კოღოც ფრენას იწყებს კონცენტრაციის გრადიენტის მიმართულებით, ანუ იქითკენ, საიდანაც CO₂-ის სიგნალი ხშირად მოდის. მიფრინავენ ზიგზაგებით, მაგრამ საბოლოოდ წყაროს აგნებენ. გასაგებია, რომ CO₂-ს ჩვენ ამოვისუნთქავთ, მაგრამ ამ გაზის გავრცელების სხვა გზებიც ხომ არსებობს? მაგალითად, როდესაც რაიმე იწვის? დეიდა კოღო კი ჭკვიანია. მისი პატარა ტვინი სხვა ნივთიერებებსაც აანალიზებს. მაგ. 10 მეტრზე დაშორებით ოფლთან ერთად ჩვენი სხეულიდან გამოყოფილი VOG (VOLATIL ORGANIC COMPAUND) ვრცელდება – რძემჟავა, ინდოლი, ოქტენოლი, შარდოვანა, რომელსაც ბაქტერიები ამიაკამდე შლიან და ამ ყველაფერს თავისი სურნელი აქვს, რასაც გრძნობს კოღო დეიდა. მოდის, ჯდება სხეულზე და მის ფეხუნებში და ხორთუმში არსებული რეცეპტორები ახლა არა აქროლად ორგანულ ნაერთებსაც გრძნობენ. აანალიზებენ ამინომჟავების, მარილიანობის და ა.შ. არსებობას. მხოლოდ ამის შემდეგ გასცემს კოღოს ტვინი კბენის ბრძანებას.

კოღოს საწინააღმდეგო სპრეი სწორედ იმას ემსახურება, რომ კოღოს რეცეპტორებმა სწორი სიგნალი ვერ მიიღონ და მთელი მისი გეგმები და ნავიგაცია დაირღვეს. ბუნებრივი საშუალებებიდან ასეთი ნივთიერებებია მენთოგლიკოლი, გერანიოლი. ეს უკანასკნელი ზოგიერთი ჯიშის ვარდსა და გერანიაში გვხვდება. პირველი კი ევკალიპტის ფოთლებშია. თუმცა, მთელი ეს ფოთლები გარშემო რომ შემოვილაგოთ, კოღოს დასაბნევად, საკმარისი არ იქნება. ამიტომ, მათ ეთერზეთებს იყენებენ. მაგალითად, მენთოგლიკოლი ფაქტობრივად კონკურენტული ინჰიბიტორის როლს ასრულებს. ის ნახშირორჟანგისა და რძემჟავას ნაცვლად უერთდება კოღოს რეცეპტორ ცილებს და ბლოკავს მათ. ამ ნივთიერებებს ზოგიერთი მწარმოებელი ურთავს თავიანთ სპრეის, თუმცა, ასეთ პროდუქტებში უფრო სინთეზური ნივთიერებები ჭარბობს.

რომელ სინთეზურ ნივთიერებებს შეიცავს სპრეი?

• N,N-დიეთილ-3-მეთილბენზამიდი (DEET), თუ დავიცავთ ინსტრუქციას და პირის ღრუსა და თვალებში არ მოვიხვედრებთ სპრეის, მაშინ ზიანს არ მოგვაყენებს. გადაჭარბებული მოხმარების შემთხვევაში კი შეუძლია ლორწოვანი გააღიზიანოს, ალერგია და ქავილი გამოიწვიოს. ასევე, ფისუნიებისთვის არის მავნე. მათი ღვიძლი (ისევე, როგორც ჩვენი) შეიცავს ფერმენტს გლუკურონოზილ ტრანსფერაზას. ეს ფერმენტები მავნე ნივთიერებებს იკავშირებს, მათ შორის ბენზამიდსაც. დაკავშირება ხდება გლუკონმჟავასთან და შემდეგ ორგანიზმიდან თირკმელებით გამოიყოფა. თუმცა, ფისოებში ეს ფერმენტი ნაკლებ აქტიურია და ამიტომ, თუ შემთხვევით მათ ორგანიზმში DEET მაღალი კონცენტრაციით მოხვდა, მაშინ პატარა სიყვარული ცუდად გახდება. ცუგოებისთვის, ეს ნივთიერება ასევე საფრთხის შემცველია, თუმცა ფისოებზე უკეთ იტანენ.
• პიკარიდინი-KBR 3032-ეს ნივთიერება DEET-ზე უფრო უსაფრთხოა, თუმცა ფისუნებისთვის კვლავ საშიში რჩება.
• ეთილბუტილაცეტილამინოპროპიონატი (IR3535) – წინა ორ ნივთიერებასთან შედარებით, საოცრად უსაფრთხოა ჩვენთვისაც და ცხოველებისთვისაც. ერთი ეგ არის, რომ მოქმედების დრო აქვს მცირე და ხშირი შესხურებაა აუცილებელი;
• მეთილნონილკეტონი (2 ინდეკანონი) – როგორც გავარკვიე, ჩემი სპრეის მთავარი ნივთიერება ეს აღმოჩნდა. ზოგიერთი მცენარეც შეიცავს, ამიტომ ქილას აწერია „ბიო-ეკო-უსაფრთხო“.

მეც შევისხი, სხვებსაც შევასხი, გარშემოც მიმოვაფრქვიე და იმ სიმაღლეზე ამოყოლილ დეიდა კოღოებს სულ ავუბნიე თავგზა.

მერე, ქარვისფერი ოცნებების ქალაქის ხედების ცქერით გული რომ ვიჯერე, ქვემოთ კვლავ თავდახრილი გამოვეშურე,

რადგან…

ამ გზას მხოლოდ თავმდაბალი გაივლის!