ემპათია – ბავშვები და მშობლები

„ემპათიას და თანაგრძნობას ანადგურებს საკუთარი თავით ტკბობა. როდესაც ადამიანი საკუთარ თავზეა კონცენტრირებული, მთელი სამყარო მისი პრობლემებისა და საზრუნავის მასშტაბებამდე ვიწროვდება… მაგრამ როდესაც ყურადღებას ვაქცევთ სხვებს, სამყარო ფართოვდება“, – ვკითხულობთ მიშელ ბორბას (Michele Borba) ბესტსელერში „ემპათიური ბავშვები“.

მიშელ ბორბა მრავალი ბესტსელერის ავტორია, რომელთა უმეტესობა რამდენიმე ენაზეა თარგმნილი. ის ყოფილი პედაგოგია, ბავშვთა აღზრდის საკითხების ექსპერტი, ახალგაზრდებში ბულინგისა და ძალადობის პრევენციის სპეციალისტი, აქვს სპეციალური განათლება შშმ ბავშვებთან მუშაობის სფეროში და დოქტორის ხარისხი პედაგოგიურ ფსიქოლოგიაში. არის არაერთი ჯილდოს მფლობელი. ცხოვრობს კალიფორნიაში მეუღლესთან ერთად. ჰყავს სამი ზრდასრული ვაჟიშვილი.

მიშელ ბორბა წერს, რომ სხვისი გრძნობების ამოცნობის უნარი ბავშვს ემოციურ წიგნიერებას უვითარებს და სწორედ ეს არის პირველი ნაბიჯი ემპათიისა და თანაგანცდის სწავლების გზაზე. ამერიკელი ფსიქოლოგი მშობლებს სთხოვს, არ იჩქარონ და გულდასმით განავითარონ ყოველი ნაბიჯი, სანამ მომდევნო საფეხურზე გადავიდოდნენ.

პირველი ეტაპი: გაჩერდით და ყური მიუგდეთ. ემპათია გარშემო მყოფთა მიმართ ყურადღებით იწყება, ამიტომ, როდესაც ბავშვთან ურთიერთობთ, სხვა ყველაფერი დაივიწყეთ. გვერდზე გადადეთ მობილური ტელეფონი. დაამკვიდრეთ წესი: „ოჯახის წევრებთან ურთიერთობისას – არავითარი ინტერნეტშეტყობინება, ელექტრონულ წერილებზე პასუხი, სატელეფონო საუბარი, ტელევიზორი!“

მეორე ეტაპი: პირისპირ ურთიერთობა. სხვისი ემოციების ამოცნობას ბავშვები მხედველობითი კონტაქტით სწავლობენ, ამდენად, აუცილებელია, უფროსი საუბრისას პირდაპირ უყურებდეს ბავშვს, ანუ მათი თვალები ერთ სიმაღლეზე იყოს. მხედველობითი კონტაქტის შესანარჩუნებლად დააკვირდით თნამოსაუბრის თვალის ფერს, სახის მიმიკას, ინტონაციას და ემოციურ სიგნალებს.

მესამე ეტაპი: კონცენტრირდით გრძნობებზე. ემოციური წიგნიერების განვითარება ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორიც ემპათია. ბავშვმა უნდა ისწავლოს საკუთარი გრძნობების გამოსახატავად საჭირო სიტყვების პოვნა. მაგალითად:

• აღვწეროთ გრძნობა: „მგონი, ბრაზობ“; „ალბათ შეწუხებული ხარ“; „ძალიან გაღიზიანებული კილოთი ლაპარაკობ“.
• დავსვათ დამაზუსტებელი კითხვები: „შეშინებული ხარ?“; „ნაწყენი ხომ არ ხარ?“; „ხომ არ ნერვიულობ?“
• აღვწეროთ შესაბამისი ჟესტი: „მუშტები გაქვს შეკრული, ხომ არაფრის გეშინია?“; „ხელები გიკანკალებს, რამეზე ბრაზობ?“; „ისეთი გამომეტყველება გაქვს, როგორც ჩანს, ვიღაცამ ძალიან გაგაბრაზა“.

არასოდეს განსაჯოთ ბავშვის გრძნობები, უბრალოდ უყურეთ და აღწერეთ ისინი.

მეოთხე ეტაპი: გრძნობების გამოხატვა. ბავშვისთვის აუცილებელია, შეძენილი ემოციური ლექსიკონი გრძნობების გამოსახატავად გამოიყენოს. მიღებულია, რომ ბავშვთან საუბარი დავიწყოთ კითხვით: „რას ფიქრობ გიორგის/ნინოს გრძნობების შესახებ?“ – მაგრამ გაცილებით ეფექტური იქნება, თავდაპირველად გამოვთქვათ ვარაუდი: „მგონი რაღაცაზე ნერვიულობ“. ამ ყველაფრის მიზანია, ბავშვის ემოციური ლექსიკონი თანდათან შეივსოს და ის მოემზადოს იმ მომენტისთვის, როდესაც დამოუკიდებლად შეძლებს ემოციის გამოხატვას. სწორედ ამის შემდეგ მოახერხებს ბავშვი, განმარტოს: „თავს ძალიან ცუდად ვგრძნობდი, როდესაც ლუკას დავარტყი“.

უპირველეს ყოვლისა, აუცილებელია, ვკითხოთ ბავშვს: „შენ რას გრძნობ?“ შემდეგ უკვე შესაძლებელი გახდება, სხვების გრძნობებზეც დავუსვათ კითხვა: „როგორ ფიქრობ, რას გრძნობდა ლუკა, როდესაც დაარტყი?“ ამგვარად შესაძლებელი ხდება, ბავშვის ყურადღება გადავამისამართოთ და ვუბიძგოთ მას, სხვების გრძნობებზეც დაფიქრდეს. ერთმა კალიფორნიელმა მშობელმა მოსწრებულად შენიშნა: „შვილებს ვეუბნები: როდესაც რამე არ მოგწონთ და გსურთ, შეცვალოთ, ხმამაღლა თქვით, რასაც გრძნობთ. ეს წამალივითაა – მისი დალევა დიდად არ გინდათ, მაგრამ მისი წყალობით უფრო და უფრო უკეთ გახდებით“.

უკვე მრავალი წელია, თანამედროვე ცხოვრების ძირითად გამოწვევად იქცა გაჯეტების ხანგრძლივი და უკონტროლო გამოყენება. მიშელ ბორბას აზრით, ემპათიასა და გრძნობების გამოხატვაზე საუბრისას ამ საჭირბოროტო საკითხს გვერდს ვერ ავუვლით. უპირველეს ყოვლისა, უნდა გაკონტროლდეს ის დრო, რომელსაც ოჯახის წევრები ელექტრონულ მოწყობილობებთან ატარებენ. ურთიერთობები მათ შორის ყოველგვარი მოწყობილობის გარეშე უნდა წარიმართოს. ვირტუალური ურთიერთობები ცოცხალი ურთიერთობებით უნდა ჩანაცვლდეს.

• უფროსებმა უნდა დააწესონ და დაიცვან გაჯეტების გამოყენების ლიმიტი. მშობლების მიერ შექმნილი წესრიგი ბავშვებზე თანდათან დადებითად აისახება. თავდაპირველად, მაგალითად, შეიძლება, ყველამ დაიცვას ერთი უწყინარი პირობა და ოჯახურ ტრაპეზს ტელეფონების გარეშე დაესწროს. უფროსებმა, როგორც ქცევის მისაბაძმა მოდელებმა, საკუთარ თავზე უნდა აიღონ გრძნობებზე საუბრის ინიციატივა, მოუყვნენ ოჯახისწევრებს საკუთარი გრძნობების შესახებ. მალე შვილები თავადაც იოლად და ხალისით გააკეთებენ იმავეს.
• მშობლებმა უნდა შეზღუდონ გაჯეტების გამოყენება, შეწყვიტონ ტელეფონის წამდაუწუმ შემოწმება და ყველა შეტყობინებაზე მყისიერად პასუხის გაცემა. მსგავსი „მსხვერპლი“ აუცილებლად იქცევა ბავშვისთვის მაგალითად. შვილთან საუბრის დროს ტელეფონი სასურველია გამორთოთ ან უხმო რეჟიმზე გადაიყვანოთ, რომ ყურადღება არ გაგიფანტოთ.
• ოჯახური სადილი ან ვახშამი კვირაში თუნდაც ერთხელ სმარტფონების გარეშე დადებით გავლენას ახდენს ბავშვების ემოციურ განვითარებასა და სასკოლო მიღწევებზე. პერიოდულად აირჩიეთ რომელიმე ემოცია, თუნდაც სიამაყე, და ჰკითხეთ ბავშვებს, კვირის განმავლობაში თუ მოხდა რამე ისეთი, რაც მათში სიამაყის განცდას იწვევს. ეს მხოლოდ მაგალითია, მსგავსი საუბარი ოჯახის წევრებს შორის შეიძლება მათთვის მისაღები ნებისმიერი სცენარით წარიმართოს სუფრასთან, ძილის წინ თუ მანქანაში.

სკოლის მოსწავლეებისთვის ემპათიისა და ემოციური წიგნიერების სწავლების უამრავი პროგრამა არსებობს. მიშელ ბორბა ერთ მათგანს გამოარჩევს.

კალიფორნიის ერთ-ერთი სკოლის მათემატიკის მასწავლებელმა შეიმუშავა მეთოდი, რომელიც ემსახურება სკოლაში ბულინგის პრევენციას მოსწავლეების მიერ ერთმანეთის პოზიტიურად აღქმის საშუალებით. მასწავლებელმა აიღო წითელი, ყვითელი და მწვანე ქაღალდის ფურცლები, გამოჭრა წრეები, რომლებსაც, საკუთარი გუნება-განწყობილების მიხედვით, ყოველდღე აკრავდა საკლასო ოთახის კარზე. ყველაზე ხშირად კარზე მწვანე წრე იყო მიკრული, რაც „კარგ დღეს“ ნიშნავდა. ყვითელი ფერი ერთგვარ გაფრთხილებას გამოხატავდა, ამიტომ მოსწავლეები პედაგოგს ეკითხებოდნენ: „მასწავლებელო, ყველაფერი რიგზე გაქვთ?“ წითელი ფერი „განგაშის“ მაუწყებელი იყო და მოსწავლეებიც ყურადღებით აკვირდებოდნენ მასწავლებელს, რომელსაც ერთხელ დედა ჰყოლია შეუძლოდ და წითელი წრის საშუალებით ამცნო ბავშვებს, რომ მძიმე დღე ჰქონდა.

მათემატიკოსი მიიჩნევს, რომ ბავშვებს შეუძლიათ, ძალიან ემპათიურები იყვნენ, განსაკუთრებით მაშინ, თუ უფროსები მათ ამის შესაძლებლობას მისცემენ.

ეს მეთოდი გამოიყენა ერთ-ერთმა მშობელმაც, რომელიც სხვადასხვა ფერის სტიკერებს მაცივარზე აკრავდა. ამ ქალბატონმა აღიარა, რომ მისთვის მოულოდნელად შვილები ძალიან ემპათიურები გახდნენ. კიდევ ერთმა დედამ ფურცელზე დაწერა: „გთხოვთ, ნუ შემაწუხებთ!“ – და ამ ფურცელს თავისი საძინებლის კარზე აკრავდა ხოლმე, როდესაც თავს შეუძლოდ გრძნობდა ან უგუნებოდ იყო. მისი თქმით, ბავშვები ძალიან მგრძნობიარეები გახდნენ მის მიმართ. შემდეგ ბავშვებმა თავადაც დაიწყეს მსგავსი მოწოდებების გაკვრა თავიანთი ოთახის კარზე, როდესაც არ სურდათ, სხვებისთვის თავს მოეხვიათ თავიანთი უგუნებობა. მოკლედ, რაც ამ მეთოდის გამოყენება დაიწყეს, ოჯახის წევრები გაცილებით მეტად უფრთხილდებიან ერთმანეთს, გაცილებით მეტ ყურადღებას იჩენს ერთმანეთის მიმართ.

ძვირფასო მშობლებო, პედაგოგებო, აღმზრდელებო, თქვენც შეგიძლიათ, თქვენი ოჯახის წევრებისა თუ მოსწავლეების ასაკისა და სხვა მახასიათებლების გათვალისწინებით შეიმუშაოთ მისაღები მეთოდები, რომლებიც თქვენს შვილებს/აღსაზრდელებს ემპათიას განუვითარებს.