ოქციდენტი და ორიენტი ერიკ-ემანუელ შმიტის რომანში ულისე ბაღდადიდან

 წერილის მიზანია, გამოავლინოს ოქციდენტისა (დასავლეთი) და ორიენტის (აღმოსავლეთი) ურთიერთმიმართება ერიკ-ემანუელ შმიტის პოსტმოდერნისტულ რომანში ულისე ბაღდადიდან.

            ედუარდ საიდი (1935-2003) თავის წიგნში ორიენტალიზმი გვესაუბრება დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ურთიერთობაზე. მისი აზრით, როგორც გეოგრაფიული, ისე კულტურული ერთეულები – რომ აღარაფერი ვთქვათ ისტორიულზე – როგორიცაა შემთხვევის ადგილები, რეგიონები, გეოგრაფიული სექტორები („აღმოსავლეთი“ და „დასავლეთი“) ადამიანის შექმნილია. შესაბამისად, როგორც დასავლეთი, ისე აღმოსავლეთი არის იდეა, რომელსაც აქვს თავისი აზროვნების ტრადიციები, ხატები და ლექსიკა, რომელიც მას არსებობასა და რეალობას სძენს. ამგვარად ეს ორი გეოგრაფიული ერთეული გარკვეულწილად ერთმანეთს ირეკლავს და, ასე ვთქვათ, ზურგს უმაგრებს (Said 1978, 5).

            საიდი ქსერქსესა და ათენელების მაგალითზე დაკვირვებიდან გამომდინარე წერს, რომ ევროპა არის ძლიერი და გამომხატველი, იგი ახმოვანებს აღმოსავლეთს (არტიკულაციას ახდენს), აზია კი დამარცხებული, პროგრესს ჩამორჩენილი და შორეულია. ევროპა გარკვევით, ცხადად და ნათლად ეუბნება აზიის ქვეყნებს თავის სათქმელს და ეს მიმართვა არ არის ვიღაც მარიონეტის ლაპარაკი, არამედ ჭკვიანი შემოქმედისა, რომელიც სიცოცხლით ავსებს ნაცნობი საზღვრების მიღმა არსებულ მდუმარე და საშიშ სივრცეს (Said 1978, 57). აღსანიშნავია, რომ, საიდის მიხედვით, ევროპელებში აღმოსავლეთის მიმართ ეს განწყობა უძველესი დროიდან მოდის და დღემდე გრძელდება. აქ უნდა გავიხსენოთ ილია ჭავჭავაძის წერილი აზია წინათ და ახლა (1889 წ.), რომელშიც ავტორი ყურადღებას ამახვილებს ევროპის მიერ აზიის დაქვემდებარებისა და უპირატესობის მიზეზებზე და ამბობს, რომ ევროპას აღმოსავლეთიდან დოვლათი გააქვს, რასაც გამოწველასა და გამოწოვას უწოდებს. აზია ამას ვერაფერს უპირისპირებს, რადგან „ისტორია და წარმატება – მარჯვესი, გამრჯესი, მხნესი და მერმისისათვის მებრძოლის კუთვნილია“ (ჭავჭავაძე 1889). ასეთად ილია ჭავჭავაძე ევროპას მიიჩნევს. აზიამ თავის წიაღში არ/ვერ შეიტანა ახალი იდეები, ახალი ფორმები, შეიკეტა და ვერ განვითარდა. ღიაობა, თვითორგანიზება და დისციპლინა აუცილებელია. ამ მსჯელობიდან გამომდინარე უნდა დავასკვნათ, რომ ილია ამართლებს ევროპას, ის თვლის, რომ დასავლეთის დომინირება აღმოსავლეთზე არის სამართლიანი. ეს წერილი შეიძლება დარვინისეულ იდეაზე იყოს აგებული – ძლიერი გადარჩება, სუსტი აღიგვება.

            ევროპა იქვემდებარებს აზიას (დაქვემდებარებულობა არის სუბალტერნი). კოლონიზაცია, როგორც პოლიტიკური პროცესი, შეიძლება დასრულდეს, მაგრამ იგი გრძელდება სოციალურ, ეკონომიკურ და კულტურულ სფეროებში. მაგალითად, დასავლური ლიტერატურა როდესაც ახდენდა (ახდენს) აღმოსავლეთის რეპრეზენტაციას, ეს იყო დომინირებისა და დაქვემდებარების მომენტი. დგება დრო, როდესაც სუბალტერნს, რომელსაც გარკვეული ტრავმირებული გამოცდილება აქვს,  აღარ სურს დაქვემდებარებულ მდგომარეობაში ყოფნა და ცდილობს გათავისუფლებას. აქ შემოდის დაქვემდებარებულისა და დამქვემდებარებლის, კოლონიზებულისა და კოლონიზატორის დისკურსის მომენტი.

            დისკურსი არის მსჯელობებისა და წარმოდგენების ერთობლიობა, რომელიც განსაზღვრულ ფარგლებში, გარკვეულ ლიმიტებში ვლინდება. მაგალითად, რასაც კოლონიზებული დაპყრობას უწოდებს, იმას კოლონიზატორი უწოდებს გათავისუფლებას. კოლონიზებულმა კარგად უნდა გააცნობიეროს, რომ თავისუფლება არ არის მხოლოდ პოლიტიკური აქტი, არამედ ის უნდა გამოვლინდეს კულტურულ და სოციალურ სფეროებშიც. აქედან გამომდინარე პოსტკოლონიალიზმის თეორიას, რომელიც დაახლოებით 50 წლის არის, აინტერესებს არა მხოლოდ კოლონიალიზმის პერიოდი, არამედ პოსტკოლონიალიზმის პერიოდიც.

            კოლონიურ (ან პოსტკოლონიურ) ქვეყნებში ძლიერდება ნაციონალიზმი, რომელიც „შესაძლოა წარმოადგენს ყველაზე მძლავრად ფესვგადგმულ მითს იდენტობის შესახებ თანამედროვე მსოფლიოში“ (სმითი 2008, VIII – მთარგმნელი: ლელა პატარიძე).  ნაციონალური იდენტობა ანუ კუთვნილების განცდა, რომელსაც განიცდის ინდივიდი, მენტალური კონსტრუქტია. კონსტრუქტი არის ის, რაც ჩვენს გონებაში ხდება, რაც მსჯელობებისა და განსჯის შედეგია და არა სინამდვილე. ერის კონსტრუირება შეიძლება მოახდინოს მწერალმა. ენტონი დ. სმითი (1939-2016) იდენტობის (ვინაობის) საკითხს აანალიზებს სოფოკლეს პიესის „ოიდიპოს მეფის“ მიხედვით. მას მიაჩნია, რომ ამ ტრაგედიაში „მოქმედებას თავიდან ბოლომდე გასდევს როგორც კოლექტიური, ისე ინდივიდუალური იდენტობის საკითხი. „მსურს ვიცოდე, ვინ ვარ მე“ (სმითი 2008, 3 – მთარგმნელი ლელა პატარიძე) – ამბობს ოიდიპოსი. სმითი ასევე განიხილავს ინტელექტუალების როლს ნაციონალისტური და მოდერნული მოძრაობების იდეოლოგიების შემუშავებაში და შეთავაზებაში. დაბოლოს, სმითი გვიხატავს პოსტნაციონალური მსოფლიოს (სამყარო, სადაც აღარ იქნება ნაციები და ნაციონალიზმი) სავარაუდო იერსახეს. ჰომი ბაბაც ერებს როგორც გარკვეული ამბის ნარატორებს ისე განიხილავს. მათ საკუთარი არსებობის ჰორიზონტის გაცნობიერება მხოლოდ გონების თვალით შეუძლიათ, რადგან დროის მსვლელობასთან ერთად იკარგება მათი წარმომავლობა და მითებში განიბნევა (Bhabha 1990).

            სწორედ ზემოთ განხილული თეორიებისა და მოსაზრებების საფუძველზე ვაპირებ ერიკ-ემანუელ შმიტის პოსტმოდერნისტული რომანის ულისე ბაღდადიდან გაანალიზებას.

                                                                  ანალიზი

          რომანში თხრობა პირველ პირში მიმდინარეობს. პროტაგონისტი თავად გვიყვება ფათერაკებით აღსავსე საკუთარ თავგადასავალს. რომანის დასაწყისშივე დგება როგორც ინდივიდუალური, ისე ნაციონალური იდენტობის პრობლემა, რაც მისივე სახელთან არის დაკავშირებული. იგი გვეუბნება: „მე მეძახიან საად საადს, რაც არაბულად „იმედ იმედს“, ინგლისურად კი „სევდიან სევდიანს“ ნიშნავს, ჩემთვის უფრო ძვირფასი და ღირებული ამ სახელის არაბული მნიშვნელობაა, რომელიც ცაზე პირდაპირ ყვავილებით მორთულ დაპირებებს ჰგავს“ (შმიტი 2011, 6). ამ პასაჟში იკვეთება გარკვეული  ამბივალენტურობა (ორმაგობა) დასავლეთისა და აღმოსავლეთის მიმართ – რაც აღმოსავლურად „იმედს“ ნიშნავს, ის დასავლეთისთვის „სევდაა“. „ეს არის ორმაგი იდენტობის მატარებელი პიროვნება, რადგან სახელშიც ორმაგი კოდი აქვს ჩადებული, დასავლეთის და აღმოსავლეთის“ (წიფურია ბელა, 21. 04. 2015 – ლექცია: „ულისე ბაღდადიდან“). რომანში საად საადი, ზემოთ ნახსენები ოიდიპოს მეფის მსგავსად, პირდაპირ ამბობს: „მე თვითონ ვინ ვიყავი? ერაყელი? არაბი? მუსლიმი? დემოკრატი? გვარის გამგრძელებელი? მომავალი მამა? სამართალსა და თავისუფლებაზე შეყვარებული? სტუდენტი? დამოუკიდებელი? თუ შეყვარებული?“ (შმიტი 2011, 47). ამ შეკითხვებიდანაც ჩანს აღმოსავლური და დასავლური იდენტობის დისკურსების აღრევა, რომელზეც ჰომი ბაბა გვესაუბრება თავის ჰიბრიდულობის თეორიაში. მთავარი გმირი ორივე იდენტობის მატარებელია, იგი ერაყელი მუსლიმია, მაგრამ მიზნად აქვს დასახული დატოვოს ბაღდადი და როგორმე ინგლისში ჩააღწიოს, რათა იქ დამკვიდრდეს სამუდამოდ.

            ისმის შეკითხვა, საიდან გაჩნდა მთავარ გმირში დასავლური სამყაროსკენ სწრაფვის მოთხოვნილება? საიდან იცის მან (ახალგაზრდა მუსლიმმა) დასავლური სამყაროს შესახებ? რომანში თხრობა იწყება და ვითარდება დიქტატორის სადამ ჰუსეინის რეჟიმის პირობებში. ერთ მშვენიერ დღეს „პრეზიდენტის კაცებმა“ უმიზეზოდ დააკავეს საადის ბიძა ნაგიბი და უმოწყალოდ სცემეს, სიკვდილამდე მიიყვანეს. ამის შემდეგ საად საადში გაჩნდა პროტესტის გრძნობა, მას შეჯავრდა ჰუსეინის რეჟიმი. საადის მამას, რომელიც ბიბლიოთეკარად მუშაობს და განათლებული ადამიანია, ასევე ეჯავრებოდა ჰუსეინის რეჟიმი. როდესაც შვილში იგივე დაინახა, მან საადს გაუხსნა ერთი პატარა ოთახის კარი, რომელსაც თვითონ მამა „ჯიბის ბაბილონს“ უწოდებდა. ეს იყო სახლში მოწყობილი იატაკქვეშა ბიბლიოთეკა, სადაც მამის მიერ ბიბლიოთეკიდან მოტანილი აკრძალული წიგნები ინახებოდა. თაროებზე ელაგა „ევროპული ლიტერატურა: ფრანგი ესეისტები, ესპანელი პოეტები, რუსი რომანისტები, გერმანელი ფილოსოფოსები; აგათა კრისტის დეტექტივებს ორი თარო გაეძეძგა“ (შმიტი 2011, 23). აი, ამ წიგნებს კითხულობდა პატარა საადი და ამ წიგნების მეშვეობით შეიგრძნო მან თავისუფლების ხიბლი. რომანიდან ჩანს, რომ იგი წიგნების კითხვასა და თავისუფლებას ფაქტობრივად აიგივებს. აგათა კრისტის რომანებიდან შემოსული დასავლეთი, სადაც კრიმინალიც კი მოწესრიგებული და რაციონალურია, ნამდვილი დასავლეთია? შესამჩნევია, რომ შმიტი თხრობისას ეფუძნება საიდის კლიშედ ქცეულ დებულებას, რომლის მიხედვითაც დასავლურ რეპრეზენტაციაში (და პირიქით) აღმოსავლეთი სხვა არის და არა ის, რაც სინამდვილეშია. რომანიდან ჩანს, რომ მთავარ გმირს დასავლეთში მოგზაურობისას არაერთხელ გაუცრუვდება იმედი მოლოდინსა და რეალობას შორის აშკარა შეუსაბამობის გამო. რეალობა მაშინაც სხვანაირი აღმოჩნდება, როდესაც 2003 წელს პრეზიდენტ ბუშის ბრძანებით ამერიკელი ჯარისკაცები ერაყს დაიპყრობენ. საად საადს გაუხარდება ამერიკელი ჯარისკაცის დანახვა მის ქვეყანაში, ის და ლეილა (მისი შეყვარებული) იმედის თვალით შეჰყურებენ ამერიკელ ჯარისკაცებს, მაგრამ მალევე გაუცრუვდებათ იმედი. ერაყში მდგომარეობა კიდევ უფრო დამძიმდება. ხალხი შიმშილით იხოცება (ამერიკულმა ემბარგომ კიდევ უფრო დაამძიმა ერაყელი ხალხის მდგომარეობა), კამიკაძე ტერორისტები თავს იფეთქებენ, სწორედ ამან შეიწირა საადის ორი სიძე (მას ოთხი და ჰყავს). იმის გამო, რომ ექიმი ვერ იპოვა, დისშვილი, პატარა სალმა, ხელში ჩააკვდა. მამამისი ამერიკელი ჯარისკაცების ტყვიამ იმსხვერპლა. ლეილას საცხოვრებელს კი ბომბი დაეცა და ლეილა თავის ოჯახიანად უკვალოდ გაქრა. აღმოჩნდა, რომ ამერიკელები ერაყში მხოლოდ ნავთობის ამოსაქაჩად ჩასულან. ამ ყველაფრის შემდეგ საადი საბოლოოდ გადაწყვეტს, დატოვოს ერაყი და წავიდეს ევროპაში. მოგზაურობისას, ისევე როგორც ჰამლეტს,  მასაც ყველგან თან დაჰყვება მამის აჩრდილი, რომელიც ესაუბრება, ჭკუას არიგებს – მისი ალტერნატიული ეგოა. მოვხაზოთ, რა გეოგრაფიული და მენტალური გზა გაიარა მან და რა გადახდა.

            რომანის სათაურშივეა (ულისე ბაღდადიდან) გამოვლენილი აშკარა ამბივალენტურობა. სათაური ერთი მხრივ მიგვითითებს ევროპული მითოლოგიისა და ლიტერატურის გმირზე ოდისევსზე და მეორე მხრივ გვესაუბრება ბაღდადზე, რომელიც უდიდესი ისტორიისა და კულტურული ტრადიციის მატარებელი აღმოსავლური ქალაქია, – უძველესი ბაბილონის იმპერიის მემკვიდრე, რომლის მმართველმაც, ნაბუქოდონოსორმა, იმდროინდელი მსოფლიო დაიპყრო და გააშენა მსოფლიოს ერთ-ერთი საოცრება ბაბილონის (სემირამიდას) დაკიდებული ბაღები. სათაურში ასევე ჩანს გარკვეული ირონიული ინტერტექსტუალური მიმართება ცნობილ ევროპულ ნაწარმოებებთან. უპირველესად გაგვახსენდება ჰომეროსის „ოდისეა“, სადაც მთავარი გმირი ოდისევსი (ულისე ოდისევსის სახელის ლათინური შესატყვისია) ცდილობს მშობლიურ ითაკაში დაბრუნებას. ასევე რომანში რამდენიმე ადგილას გვხვდება ჯოისის „ულისეს“ ალუზია. მაგალითად, ერთ-ერთ გმირს, რომელსაც საადი მოგზაურობისას გადაეყრება, ჰქვია ლეოპოლდი. იგი შავკანიანი „ფილოსოფოსია“ კოტ-დიუვარიდან. ეს პერსონაჟი გვახსენებს „ულისეს“ პერსონაჟს ლეოპოლდ ბლუმს.

            როგორც უკვე აღვნიშნეთ, რომანში მოგზაურობა იწყება ბაღდადიდან. მთავარ გმირს დაგეგმილი აქვს ინგლისში ჩასვლა და იქ დამკვიდრება. თავიდან ის შეეცდება ალქაიდას ტერორისტულ ორგანიზაციაში თვალთმაქცური გაწევრიანებით დატოვოს ბაღდადი, მაგრამ მას გეგმა ჩაუვარდება. შემდეგ იგი დასახმარებლად მიმართავს მამამისის მეგობრის ძმას ფაჰდი ელ-ჰასადის, რომელიც ცნობილია თავისი უპატიოსნობით. ფაჰდი თითქოს ანტიკვარიატით ვაჭრობს, სინამდვილეში კი ნარკოგამსაღებელი აღმოჩნდება. საადს თავის ორ ქვეშევრდომთან, ჰაბიბსა და ჰატიმთან, ერთად ეგვიპტის დედაქალაქ კაიროში გაუშვებს. საადი გზაში აღმოაჩენს, რომ მათ ანტიკვარული ნივთები კი არა, სინამდვილეში, ნარკოტიკები გადააქვთ. ასე აღმოჩნდება იგი ულისესავით (ოდისევსივით) უდაბნოში ლოტოფაგების სამყაროში. ექსტაზში მყოფი ჰაბიბი და ჰასიმი მთელი გზა ოპიუმით არიან გაბრუებული და გზა აღარ ახსოვთ, საადს კი გარდაცვლილი მამის აჩრდილი ელაპარაკება:

–         ყველა ერაყელი შენსავით რომ მოიქცეს, ერაყისგან აღარაფერი დაგვრჩებოდა.

–         სანამ სანიმუშო ერაყელი დავდგებოდე, ვისურვებდი, სანიმუშო ადამიანი გავხდე.

–         მე ჩემს ქვეყანაზე ვფიქრობ… – ეუბნება მამა.

–         რას ნიშნავს ქვეყანა? ეს შემთხვევითობაა, რომლისაც არაფერი მმართებს (შმიტი 2011, 118).

აღსანიშნავია, რომ თვითონ მწერალმა, ერიკ-ემანუელ შმიტმა, კათოლიკობა მიიღო, საფრანგეთის მოქალაქეობაზე უარი თქვა და ბელგიის მოქალაქე გახდა. იგი წარმოშობით ელზასიდან არის. ის მთლიანად დასავლელი მწერალია, მაგრამ, როგორც ვხედავთ, ნაციონალური იდენტობის პრობლემა პირადად მისთვისაც აქტუალურია. საბოლოოდ საადმა ჩააღწია ეგვიპტეში და იქ იხილა წითელი ზღვა. ზღვის დანახვისას მამამ ფრანგი პოეტის პოლ ელუარის სტრიქონი შეახსენა: „ლურჯი, როგორც ფორთოხალი.“ პირველი გაჩერება არის კაირო, სადაც განთავსებულია „გაერთიანებული ერების ორგანიზაციასთან არსებული ლტოლვილთა საქმეების უმაღლესი კომისარიატი.“ საადს გულუბრყვილოდ სჯერა, რომ იქ მას ხელგაშლილი ელოდებიან. კაიროში შეძენილი მეგობარი ბუბაქარი არწმუნებს, რომ გაეროს ჩინოვნიკთან გულწრფელობა არ არის კარგი, რადგან ევროპელებს „სჭირდებათ სპექტაკლი, პოლიტიკური სკანდალები, ხოცვა-ჟლეტა“ (შმიტი 2011, 153) და ა. შ. საადი ამ მოსაზრებას არ დაეთანხმება. იგი წარდგება გაეროს ჩინოვნიკის დოქტორი ცირცეს წინაშე. ცირცესთან საუბარში იგი უარყოფს სამშობლოსა და მის სიყვარულს. ამბობს, რომ მისი იდენტობის ერთადერთი საყრდენი და წყარო არის ოჯახი. მას სამშობლოს მიმართ არაფერი მართებს. დოქტორი ცირცეს შემოყვანით თხრობაში ავტორი  მიგვანიშნებს კოლხეთის მეფე აიეტის დაზე, გრძნეულ ნიმფა ქალღმერთ კირკეზე. ოდისევსი მას შეხვდა კუნძულ აიაზე და ბოლოს მისი კეთილგანწყობის მოპოვებაც შეძლო. საადი, სამწუხაროდ, დოქტორი ცირცეს კეთილგანწყობის მოპოვებას ვერ შეძლებს, გაეროდან მას უარით გამოისტუმრებენ. ბუბაქარი (ბუბა) მართალი აღმოჩნდება. აშკარაა, რომ რომანის მთავარ გმირს სადამ ჰუსეინის რეჟიმმა, ბაღდადმა (ალქაიდამ) და გაერომ იმედი გაუცრუა. სწორედ ერაყს, სადამ ჰუსეინსა და გაეროს დაარქმევს თავის სამ მეჭეჭს, რომელთა მოშორებასაც მხოლოდ მაშინ შეძლებს, თუ ზუსტ სახელებს შეურჩევს. ცირცესგან წამოსული საადი იმ მიზეზზე ფიქრობს, რის გამოც უარი უთხრეს ლტოლვილის სტატუსზე: „ერაყი უკვე გაათავისუფლეს ამერიკის შეერთებული შტატების ჯარებმა“ და უნდა დაბრუნდეო (შმიტი 2011, 160) – უთხრა ცირცემ. აქ შემოდის კოლონიზატორისა და კოლონიზებულის დისკურსები, რომელთაც თავისი ლიმიტები აქვთ – ის, რაც ამერიკელისთვის გათავისუფლებაა, ერაყელისთვის დაპყრობას ნიშნავს. შეიძლება ითქვას, რომ კაიროში ჩასულ მთავარ გმირში ოქციდენტი და ორიენტი როგორც ბინარული ოპოზიციები ისე თანაარსებობს. მისი იდენტობა დასავლურ და აღმოსავლურ სამყაროებს შორის არის გაორებული, ზოჯგერ – გახლეჩილი.

კაიროში ჩამოვა შვედ მომღერალ გოგონათა გუნდი „სირენები“. ბუბა (ბუბაქარი, რომელიც საადს კაიროში დაუმეგობრდა და ახლა ერთად აგრძელებენ გზას ინგლისამდე) მათ კონცერტზე ორ სამუშაო ადგილს იშოვის. ბუბა და საადი „ფანების“ მიახლოებისგან იცავენ გოგონებს კონცერტის მსვლელობის დროს, ყურები კი ცვილით აქვთ დაცული, რათა გიგანტურმა აპარატურამ ყურის აპკი არ გაუგლიჯოთ. ეს ეპიზოდი პირდაპირ მიგვითითებს ოდისევსის მოგზაურობაზე კუნძულზე, სადაც იგი მითურ სირინოზებს გადაეყრება და ანძაზე მიბმით გადაირჩენს თავს სირინოზების მომნუსხველი გალობისგან, მის მეგობრებს კი ყურები ცვილით აქვთ ამოვსებული. ბუბა და საადი „სირენების“ ჯგუფის წევრების დახმარებით თავს დააღწევენ ეგვიპტეს, ჯერ ლიბიაში გადავლენ, შემდეგ ტუნისში. მთავარი გმირი, რაც უფრო შორდება აღმოსავლეთს, მით უფრო კარგავს თავის აღმოსავლურ იდენტობას. „ჯერ ერაყიდან, მოგვიანებით კი ეგვიპტიდან გაქცევით მე უარვყავი არა მარტო ჩემი ქვეყანა და მისი თითქმის მეზობელი, არამედ ჩემი საკუთარი „მეს“ ნაწილიც, გავწყვიტე ის სიმი, სადამს ჩემში რომ სურდა აეჟღერებინა: არაბული სული“ (შმიტი 2011, 171).

ტუნისიდან მოგზაურები ხმელთაშუა ზღვით სამხრეთ იტალიის პატარა კუნძულისკენ ლამპედუზასკენ აიღებენ გეზს, მაგრამ იქ ჩასვლას ვერ შეძლებენ და საბოლოოდ მალტაში აღმოჩნდებიან. საბუთებს ზღვაში გადაყრიან. იქ მათ როგორც არალეგალებს დააპატიმრებენ და იწყება დაკითხვები. მალტაში საად საადის ცალთვალა მთავარი მოხელე კითხავს, რომელსაც ბაყბაყდევს, გომბეშოს და ციკლოპს შეარქმევს. ეს კვლავ ირონიული მინიშნებაა ოდისევსის ფათერაკებით სავსე მოგზაურობაზე. ციკლოპი მისი ვინაობის გარკვევის მიზნით ასეთ შეკითხვას დაუსვამს (დაკითხვა მიმდინარეობს ინგლისურ ენაზე):

–         სიზმრებს ხედავთ?

–         დიახ.

–         რა ენაზე?

კინაღამ წამომცდა, არაბულად-მეთქი, მაგრამ კიდევ კარგი, დროზე შევიკავე თავი (შმიტი 2011, 205).

ამ საუბარშიც დგას იდენტობის საკითხი. საადს ჰგონია, რომ თავისი აღმოსავლური იდენტობა ხმელთაშუა ზღვაში გადაყრილ პასპორტს გაატანა, მაგრამ სიზმრებს ხომ მაინც არაბულად ხედავს?! რადგან დაკითხვები (აღსანიშნავია, რომ საადი საუბრობს არაბულ, ინგლისურ, ესპანურ და რუსულ ენებზე) არანაირ შედეგს არ გამოიღებს, მისი ვინაობა გაურკვეველია. ციკლოპი საადს „არავინს“ შეარქმევს. ამის შემდეგ არავინს დაგიძახებო. ბაღდადელი საადი გახდა მალტელი „არავინ“, ანუ ევროპაში მისი აღმოსავლური იდენტობა კიდევ უფრო გაფერმკრთალდა. ბუბა და საადი მალტიდან გაქცევას ახერხებენ. ისინი გემით კუნძულ სიცილიისკენ აიღებენ გეზს. გზაში ხდება კატასტროფა, გემი იღუპება. საადის მეგობარი ბუბა ზღვაში დაიხრჩობა. თვითონ საადს გონდაკარგულსა და დედიშობილას ვიღაც ქალი იპოვის ზღვის სანაპიროზე. ესეც მინიშნებაა ოდისევსის მოგზაურობის ერთ ეპიზოდზე, როდესაც იგი გემის დაღუპვის შემდეგ კუნძულ ოგიგიაზე ნიმფა კალიფსოსთან აღმოჩნდება.

            ულამაზეს ოქროსფერთმიან ქალს, რომელმაც სიკვდილს გადარჩენილი დედიშობილა საადი ზღვის სანაპიროზე აღმოაჩინა, ჰქვია ვიტორია. სწორედ ვიტორია შეარქმევს საადს ულისეს. ამით მწერალი მიგვანიშნებს, რომ საადის იდენტობა კიდევ უფრო დასავლური გახდა. ბაღდადელი საადი და მალტელი არავინ, სიცილიელ ულისედ გარდაიქმნა. ვიტორია და ულისე სასიყვარულო ურთიერთობას გააბამენ, ვიტორიას სურს, რომ საადი მასთან დარჩეს, თუმცა იმასაც გრძნობს, რომ იგი მასთან მარადიულად არ დარჩება. ერთ დღესაც საადი წერილს დაუწერს ვიტორიას, სადაც თავის ნამდვილ სახელსაც გაუმხელს და იმასაც ეტყვის, რომ მას მხოლოდ ერთადერთი ქალი უყვარდა და უყვარს მთელი ცხოვრება, ეს არის ლეილა, რომელიც ბაღდადში ბომბის აფეთქებამ შეიწირა. საადი გადაწყვეტს დატოვოს კუნძული სიცილია და პალერმოს პორტისკენ გაეშურება. ამ პორტში გაიცნობს ჩვენ მიერ უკვე ნახსენებ ლეოპოლდს, რომელიც ჯეიმზ ჯოისის „ულისეს“ პერსონაჟის ლეოპოლდ ბლუმის ასოციაციას იწვევს რეციპიენტში. კოტ-დივუარიდან ჩამოსული შავკანიანი ლეოპოლდი ძალიან ჰგავს მის გარდაცვლილ მეგობარს ბუბას. იგი საადს გამოუცხადებს, რომ ფილოსოფოსია და თავის კლიშედ ქცეულ აზრებს უზიარებს ოქციდენტთან და ორიენტთან დაკავშირებით. მას მიაჩნია, რომ ევროპა არის სევდა და სიცარიელე, ამ სიცარიელის ამოსავსებად იგი მიმართავს ომებს. როდესაც საადი ეტყვის, რომ აგერ უკვე სამოცი წელია ევროპაში ომი აღარ ყოფილაო, ლეოპოლდი უპასუხებს: „აი, ზუსტად! საკმაოდ დაშორდნენ ომს, თითქოსდა მიივიწყეს: ზოგი მკვლელობის ზღვარზეა მისული, მოზარდები გამწარებით ეძებენ საშუალებას, როგორმე მოისპონ თავი“ (შმიტი 2011, 247). ლეოპოლდის მსჯელობაში აშკარად იგრძნობა კოლონიზებულის ტრავმირებული გამოცდილება. შემდეგ იგი მსჯელობას აგრძელებს ევროპელ ინტელექტუალებზე და მათ „დაბრეცილ სარკეს“ უწოდებს. მას მიაჩნია, რომ ინტელექტუალები ევროპის გამოგონებაა, რათა თავი დაიმშვიდონ და გაამართლონ საკუთარი საქციელი. „თავიანთი ინტელექტუალების წყალობით ევროპელებს არხეინად შეუძლიათ ორმაგი ცხოვრებით  იცხოვრონ: იქადაგონ მშვიდობაზე და ამავდროულად იარაღი აჟღარუნონ და სისხლი ღვარონ“ (შმიტი 2011, 248). შემდეგ ამბობს, რომ პარიზში ფილოსოფოსობა რომ არ მხიბლავდეს, აუცილებლად ინტელექტუალი გავხდებოდიო. აქ დაკვირვებულ მკითხველს გაახსენდება ენტონი დ. სმითის მსჯელობა ინტელექტუალების მზარდ ამბიციებსა და მათ როლზე სხვადასხვა ქვეყნებში ნაციონალისტური და სხვა იდეოლოგიების ფორმირებაში (სმითი 2008, 116-122). მაინც რა შეიძლება იყოს შავკანიანების, აზიელებისა და არაბების საბოლოო მიზანი ევროპაში? „ამ ევროპელ დედაკაცებს უნდა გადავუაროთ, სათითაოდ უნდა წამოვიცვათ და ბავშვები დავაყრევინოთ. … დადგება დრო, როცა ევროპელებს თითზე დაითვლი“ (შმიტი 2011, 250). საადი არ იზიარებს ასეთ რადიკალურ მიდგომას, რაზეც ლეოპოლდი უპასუხებს: „ჩვენი მოდგმა ორი ტიპის ადამიანებისგან შედგება: ერთნი საკუთარ თავზე არიან განაწყენებულნი, მეორენი – სხვებზე. შენ პირველ კატეგორიას განეკუთვნები“ (შმიტი 2011, 253). აქედან ჩანს, რომ ლეოპოლდი ოქციდენტზეა განაწყენებული და მას აკრიტიკებს, ხოლო საადი – ორიენტზე. ამ პორტშივე მთავრდება მათი ურთიერთობა, საადი გზას აგრძელებს ნეაპოლისკენ.

            ნეაპოლში საადი მაფიას დაუკავშირდება, რათა მათ, ექვსი თვის უფასო შრომის სანაცვლოდ, შეძლონ მისი საფრანგეთში გადაყვანა. მაფიას გეგმა ჩაუვარდება და საადი კვლავ არალეგალთა ბანაკში აღმოჩნდება, სადაც ჩინოვნიკმა ხელახლა უნდა დაკითხოს მისი ვინაობის გარკვევის მიზნით. საადი უპასუხებს, რომ მას ჰქვია ულისე და ითაკადან არის. მოხელეს გაეცინება და კარგად განეწყობა არალეგალის მიმართ. შემდეგ მათი მსჯელობა ქვეყნების საზღვრებს ეხება: „კაცობრიობის ისტორია მუდმივად გადაადგილებადი საზღვრების ისტორიაცაა“ (შმიტი 2011, 274). მოხელეს სჯერა, რომ ყველა უბედურების სათავე ადამიანებს შორის საზღვრების არსებობაა, უკეთესი იქნებოდა, გაგვეუქმებინა ხელოვნური საზღვრები და ბუნებრივს დავჯერებოდით. შემდეგ იგი საადს ასწავლის ალპებიდან საფრანგეთის მიმართულებით საზღვარი როგორ გადალახოს და ღია ფანჯრისკენ მიუთითებს. საადი ფანჯრიდან გადახტება და მთის მიმართულებით გაიქცევა.

            საადი მოახერხებს საფრანგეთში გადასვლას, სადაც გადაეყრება მიგრანტების ქომაგ ინტელექტუალს მაქსს. აქ მარტივად შეიძლება ამოვიცნოთ მინიშნება კარლ მარქსზე. მარქსის მსგავსად მაქსიც მემარცხენე იდეების მიმდევარია. იგი გადაწყვეტს დაეხმაროს საადს ინგლისში გადასვლაში. „ინგლისი ჩემი ოცნებაა. თვითონაც არ ვიცი, რატომ, მაგრამ ასეა. ალბათ აგათა კრისტის მიუძღვის ბრალი“ (შმიტი 2011, 302), ეუბნება საფრანგეთში გამოცხადებული მამის აჩრდილს საადი. მაქსი ჩვენს პროტაგონისტს ელზასში წაიყვანს, რათა იქ გააცნოს თავისი მეგობარი დოქტორი შილკერი, რომელიც მას ინგლისში გადაიყვანს; გზაში კი მამის აჩრდილს ეუბნება,  ფრანგები „ძმობა, ერთობა, თავისუფლების“ მიღმა ჩვეულებრივი კოლონიზატორები იყვნენ, ისინი ამ ლოზუნგებს აფრიალებდნენ, როდესაც ალჟირში, მაროკოში, სენეგალში და მთელ აზიაში კოლონიებს ქმნიდნენო. შემდეგ ერაყსაც აკრიტიკებს და ამბობს: „მე საკუთარ ოჯახს უნდა ვუმადლოდე ბევრ რამეს და არა ერაყს, მე მხოლოდ მისი მმართებს. … ვცდილობ აღარ ვიყო ერაყელი“ (შმიტი 2011, 293-294). აქედან ჩანს, რომ საად საადში ისევ არსებობს ამბივალენტურობა ოქციდენტისა და ორიენტის მიმართ, ჯერ კიდევ იბრძვის მის სულში ორი სამყარო. მაქსი ელზასში გააცნობს დოქტორ შოლკერს, შოლკერი კი – პოლინას, რომელიც საადს უნდა დაეხმაროს ინგლისში გადასვლაში. ჩრდილოეთის ზღვის პლაჟზე სეირნობისას, მამის აჩრდილთან საუბრის დროს, საადი შენიშნავს ქალს, რომელიც საოცრად ჰგავს ლეილას. მოხდა სასწაული, იგი მართლაც ლეილა აღმოჩნდა. როგორც გაირკვა, ბაღდადში კორპუსის აფეთქებას ლეილა და თავისი ოჯახი გადაურჩნენ. ლეილამ ვეღარ მოახერხა შეყვარებულთან მისვლა, რადგან ოჯახმა სწრაფად დატოვა ბაღდადი და გეზი ევროპისკენ აიღო. ლეილამ საადთან დეიდაშვილი ამინა გაგზავნა, მაგრამ მან საადს დაუმალა მისი გადარჩენის ამბავი. აქაც შეიძლება გავავლოთ პარალელი ოდისევსისა და პენელოპას შეხვედრასთან ითაკაში, როცა უკვე აღარავის სჯეროდა, რომ ისინი ოდესმე ერთმანეთს კვლავ ნახავდნენ. ლეილა და საადი ერთად მშვენიერ დროს ატარებენ და ინგლისში გადასასვლელად ემზადებიან. ერთ-ერთი რეიდის დროს ლეილას დააკავებენ და უკან ბაღდადში დააბრუნებენ. საადი კი საბოლოოდ სანუკვარ მიზანს მიაღწევს, მას პოლინას მეგობარი მომღერალი ხორხე ინგლისში გადაიყვანს. ლეილასგან ბაღდადიდან წერილს მიიღებს, სადაც ინგლისში მცხოვრები მისი ბიძაშვილის მისამართს ატყობინებს. რომანის ბოლო თავი ამ სიტყვებით იწყება: „მე ვცხოვრობ ინგლისის დედაქალაქ ლონდონში, სოჰოდ წოდებულ უბანში…“ (შმიტი 2011, 326), შემდეგ უკვე აღარ ჩანს როგორ გააგრძელა საად საადმა ლონდონში ცხოვრება, რაც მთავარია მან დასახულ მიზანს მიაღწია, შეყვარებული დაიბრუნა და ინგლისში დასახლდა.

ასე სრულდება საად საადის ფიზიკური და მენტალური თავგადასავალი, რომელიც, როგორც თავად განუმარტავს მამის აჩრდილს, სულაც არ ჰგავდა ოდისევსის თავგადასავალს: „ულისე ომმა ძალიან, ძალიან შორს რომ გადაისროლა, შინ დაბრუნებაზე ოცნებობდა, მე კიდევ პირიქით, ომით გავერანებული ქვეყნის დატოვება მქონდა აკვიატებული. … მისი ოდისეა ნოსტალგიით იყო გაჟღენთილი, ჩემი კი მომავლის იმედით სუნთქავს. მე ულისეს სრული ანტიპოდი გავხდი“ (შმიტი 2011, 330).

            აღსანიშნავია, რომ საად საადი თავის ბოლო მეჭეჭს სწორედ მისი სახელის არაბულ ვერსიას „იმედს“ დაარქმევს, რითაც საბოლოოდ უარყოფს თავის აღმოსავლურ იდენტობას.

                                                                დასკვნა

სტატიაში განვიხილე ოქციდენტისა და ორიენტის ურთიერთმიმართება ერიკ-ემანუელ შმიტის პოსტმოდერნისტულ რომანში ულისე ბაღდადიდან. გამოიკვეთა სამი ასპექტი: 1. რომანის მთავარმა გმირმა საად საადმა ფათერაკებით აღსავსე მენტალური და გეოგრაფიული გზა განვლო, რათა მიეგნო თავისი იდენტობისთვის. მოგზაურობისას გმირში აშკარად არსებობდა ამბივალენტურობა, რაც მის სახელშიც ჩანს (საად საადი არაბულად „იმედს“, ხოლო ინგლისურად „სევდას“ ნიშნავს). მასში ოქციდენტი და ორიენტი როგორც ბინარული ოპოზიციები, ისე თანაარსებობდა; 2. ის იყო აღმოსავლური და დასავლური დისკურსის (იდენტობის) მატარებელი. მოგზაურობის დასაწყისში თითქოს არაბული იდენტობა დომინირებდა, მაგრამ რაც უფრო შორდებოდა აღმოსავლეთს და უახლოვდებოდა დასავლეთს, მით უფრო ძლიერდებოდა დასავლური დისკურსი მასში. ბაღდადელი საად საადი ჯერ მალტელ „არავინ“-ად, ბოლოს კი და ინგლისელ ულისედ მოგვევლინა; 3. ინგლისში დამკვიდრების შემდეგ მან საბოლოოდ უარყო აღმოსავლური იდენტობა –  მეჭეჭს, რომლის გაქრობაც მხოლოდ ზუსტი სახელის შერჩევით იყო შესაძლებელი თავისი არაბული სახელი დაარქვა.

                              გამოყენებული ლიტერატურა
ლიტერატურული ტექსტები:
1. შმიტი, ერიკ-ემანუელ. 2011. ულისე ბაღდადიდან. ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა. თარგმნა მერაბ ფიფიამ
2.სოფიკლე. 2013. ოიდიპოს მეფე. ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა. თარგმნა გიორგი ხომერიკმა
სამეცნიერო ტექსტები:
3. სმითი, დ. ენტონი. 2008. ნაციონალური იდენტობა. გამომცემლობა ლოგოს პრესი. თარგმნა ლელა პატარიძემ
4. ჭავჭავაძე, ილია. 1889. აზია წინათ და ახლა. https://argus.iliauni.edu.ge/uploads/167/167225.pdf
5. Bhabha, Homi. 1990. Nation and Narration https://prelectur.stanford.edu/lecturers/bhabha/nation.html
6. Said, W. Edward. 1978. ORIENTALISM. Vintage Books A Division of Random House New York