როდესაც ჰარვარდის უნივერსიტეტში მოღვაწე რუს ფილოლოგსა და ენათმეცნიერს რომან იაკობსონს სთხოვეს, ნაბოკოვი კათედრაზე მივიღოთო, და ამის მიზეზად მისი დიდი მწერლობა დაუსახელეს, პასუხი ასეთი გასცა, ეგრე სპილოც დიდი ცხოველია, მაგრამ ზოოლოგიაში ლექციებს არავინ აკითხებსო. ჯერ ბოლშევიკური რუსეთიდან და შემდეგ ფაშისტური გერმანიიდან აშშ-ში გაქცეული ვლადიმირ ნაბოკოვი (1899-1977), რომლის მწერლურ წარმომავლობასაც მინიმუმ ორი ქვეყანა, რუსეთი და აშშ, ედავება ერთმანეთს, რისკიანი და მსოფლიოში აღიარებული შარიანი მწერალია. ტექსტებშიც და ცხოვრებაშიც იგი თამაშისა და ცინიზმის ხელოვნებას მიმართავდა. ასეთი ავანტიურისტული მიდრეკილება ალბათ ჭადრაკის სიყვარულმა ჩამოუყალიბა, თვითონ პროფესიონალურად თამაშობდა ჭადრაკს. მოგვიანებით ამ საკითხს რომანი „ლუჟინის დაცვაც“ მიუძღვნა. ამას დავუმატოთ კემბრიჯში შეთვისებული ენტომოლოგობა (ამხელა კაცი მთელი ცხოვრება პეპლებს დასდევდა), რომელიც მისი არსებობის მთავარ გატაცებად იქცა. არ მინდა, გაგახსენდეთ ბრიტანელი მწერლის ჯონ ფაულზის „კოლექციონერის“ პერსონაჟი კლერკი ფრედერიკ კლეგი… არა, ვლადიმირი ეგეთი არ ყოფილა! ნაბოკოვი სხვა მწერლების შეფასების დროს დიდ სიფრთხილეს არასდროს იჩენდა და თავის ექსცენტრიკულობას სრულ გასაქანს აძლევდა. მასზე კონიუნქტურა ვერანაირ გავლენას ვერ ახდენდა, შეეძლო თამამად გამოეხატა საკუთარი აზრი და არ გაეთვალისწინებინა ის, რომ ასეთ სითამამეს შეიძლებოდა მისი კარიერისთვის (საზოგადოებრივი მდგომარეობისთვის) ზიანი მიეყენებინა. ის კი არა, მსოფლიოში აღიარებულ მწერლებზე თავდასხმით დიდ სიამოვნებას იღებდა. მოკლედ, ამ ახირებულ ადამიანს შეეძლო ფიოდორ დოსტოევსკიზე ეთქვა, რომ იგი უგემოვნო, საშუალო გაქანების მდარე მწერალია. ეს თქვა იმ დროს, როდესაც ამერიკის ერთ-ერთ უნივერსიტეტში რუსული ლიტერატურის შესახებ ლექციები წაიკითხა, მოგვიანებით ამ სახელწოდების წიგნიც გამოიცა. წიგნში განხილულია გოგოლის, ტურგენევის, დოსტოევსკის, ტოლსტოის, ჩეხოვისა და გორკის შემოქმედება. ჩამოთვლილი მწერლებიდან, დოსტოევსკის გარდა, თითქმის ყველაში პოულობს რაღაც დადებითს („ანა კარენინას“ ავტორი განსაკუთრებით მოსწონს). ფიოდორის შემოქმედებაში კი ვერაფერს კარგს ვერ ხედავს, თუ არ ჩავთვლით „იატაკქვეშეთის ჩანაწერების“ მეოთხე თავს, სადაც „დიდებულ იუმორისტულ აფეთქებას“ ვხვდებით.
საერთოდ, მას მიაჩნდა, რომ დოსტოევსკი რომანისტი არც ყოფილა, დრამატურგიაში რომ ეცადა ბედი, გაცილებით კარგ შედეგს მიაღწევდაო. იმდენად ეჯავრება დოსტოევსკი, რომ მკითხველის ლანძღვასაც არ ერიდება. დოსტოევსკის მომწონებელ ამერიკელ მკითხველს გაუნათლებლობასა და უგემოვნობას საყვედურობს.
რამ განაპირობა ასეთი ზიზღი? მე პირადად აწ გარდაცვლილი ამერიკელი ლიტერატურათმცოდნის ჰაროლდ ბლუმის (1930-2019) „გავლენის შიშის თეორია“ მაგონდება, სადაც იგი უფროს და უმცროს (მამათა და შვილთა) ძლიერ პოეტთა ურთიერთმიმართებას განიხილავს. ყოველი ძლიერი შემოქმედი სამკვდრო-სასიცოცხლოდ ებრძვის წინამორბედს და თუ არ ებრძვის და მხოლოდ აიდეალებს, ეს იმის მაჩვენებელია, რომ სუსტ შემოქმედთან გვაქვს საქმე. ამ კრიტერიუმით თუ მივუდგებით, ნაბოკოვი სუპერძლიერი შემოქმედი გამოდის… ყველაზე მეტად სწორედ დოსტოევსკის მწერლობისგან არის დავალებული და, შესაბამისად, ყველაზე მეტად მას აკრიტიკებს. ვერ გავამტყუნებ, რა მისი ბრალია გავლენის თუ ეშინია? ჩვენს არაცნობიერს რომ ვერ ვაკონტროლებთ, ამის მიხვედრას არ სჭირდება ფროიდი.
მხოლოდ დოსტოევსკიზეა ასე ძალიან გაჯავრებული? არა. ახლა ისეთ სახელებს ჩამოვთვლი, თვალები შუბლზე აგივა. დავიწყოთ ბალზაკით. ბალზაკის ე.წ. „დიდი იდეების ლიტერატურა არაფრით განსხვავდება ჩვეულებრივი აბდაუბდისგან, მაგრამ ამის მიუხედავად მას წარმოგვიდგენენ თაბაშირის უზარმაზარი კუბების სახით, რომლებიც უსაფრთხოების ყველა წესის დაცვით გადააქვთ საუკუნიდან საუკუნეში, სანამ არ გამოჩნდება ვინმე მამაცი, ჩაქუჩით ხელში და ერთს კარგად არ დასცხებს ბალზაკს…“. (თარგმნა თამარ ლომიძემ). ჰოდა, გამოჩნდა ვლადიმირი (ლენინს არ ვგულისხმობ) უროთი ხელში და დასცხო სტენდალს, ბალზაკს და კიდევ ბევრს. „ლოლიტას“ რუსული გამოცემის პოსტსკრიპტუმში დაწერა, რომ ჰემინგუეი მაინ-რიდის მოადგილეა, ფოლკნერი და სარტრი კი უბადრუკი მწერლები არიან. ჯოზეფ კონრადთან შედარებით მაინც ჰემინგუეის ანიჭებს უპირატესობას, წარმოიდგინეთ რა შეხედულება აქვს კონრადის შემოქმედებაზე. რბილად რომ ვთქვათ, არც ჰენრი ჯეიმზის პროზაზეა მაღალი აზრის. მხოლოდ ამას არ სჯერდება, ერთ ინტერვიუში ამბობს, რომ მისთვის ბრეხტი, ფოლკნერი, კამიუ და პაუნდი ცარიელი საფლავები არიან, რომელთა სახელების უკანაც არაფერი დგას. მისი აზრით, ელიოტი მომაბეზრებელი ავტორია, რომლის წასაკითხადაც ზრდასრულმა ადამიანმა დრო არ უნდა დაკარგოს. პაუნდის პოეზია განხილვადაც არ ღირს. მოკლედ, მისთვის თომას მანი, ბორის პასტერნაკი, უილიამ ფოლკნერი, ოდენი, ლოუელი და კიდევ ბევრი სხვა, უკეთეს შემთხვევაში, ცუდი მწერლები არიან (ან საერთოდ არ არიან მწერლები). ამათგან გამორჩეულად უვარგისია თომას მანი.
წესით, ამ სიძულვილს მინიმუმ ორი მიზეზი უნდა ჰქონდეს. პირველი ის, რომ თომას მანს უყვარდა „დოსტოევსკი, ოღონდ ზომიერად“, და მეორე, მას ჯერ კიდევ 1912 წელს გამოქვეყნებული ჰქონდა „სიკვდილი ვენეციაში“, სადაც მოთხრობის პროტაგონისტს მწერალ გუსტავ აშენბახს თოთხმეტიოდე წლის (პირდაპირ „ნიმფეტობის“ ასაკია) პოლონელი ტაძიო შეუყვარდა. თითქმის იგივე დაემართა მონომანიით შეპყრობილ პერსონაჟს ჰუმბერტ ჰუმბერტს, მას ხომ 12 წლის „ნიმფეტი“ დოლორეს ჰეიზი, იგივე ლოლიტა, უყვარდება. მართალია, ლოლიტა გოგოა და ტაძიო ბიჭი, მაგრამ აშშ-ში ერთ-ერთმა გამომცემელმა სწორედ ამ მიზეზით არ გამოუცა ნაბოკოვს რომანი – ლოლიტა გოგო კი არა, ბიჭი უნდა იყოსო. ახლა გასაგებია ხომ, თომას მანის შემოქმედებაში ბატონ ვლადიმირს რატომ ეჯავრებოდა ეს ნაწარმოები („სიკვდილი ვენეციაში“) ყველაზე მეტად? აშშ-ში განცდილი მარცხის შემდეგ (მინიმუმ ოთხმა გამომცემელმა უთხრა უარი) საფრანგეთში გაიქცა და იქ ერთ-ერთმა უცნობმა პორნოგრაფიული ლიტერატურის გამომცემლობამ დაუბეჭდა „ლოლიტა“.
მოკლედ, ისევ დადგა ფროიდის ხსენების დრო… აღსანიშნავია, რომ ფროიდი ნაბოკოვს დაახლოებით დოსტოევსკივით ეზიზღებოდა. სხვათა შორის, ფროიდი დოსტოევსკის, როგორც მწერალს, შექსპირის გვერდზე აყენებდა, მაგრამ მისი სამოქალაქო პოზიციითა და რეაქციული მსოფლმხედველობით აღფრთოვანებული არ იყო. მოკლედ, არ გამოვრიცხავ, რომ რომელიმე თანამედროვე ფსიქოანალიტიკოსმა მთელ ამ დაპირისპირებებსა და ჩახლართულ ამბებში რაღაც ლოგიკა დაინახოს და საეჭვო, მაგრამ გონივრული ახსნა მოუძებნოს. ერთი რამ ფაქტია, თვითონ ნაბოკოვი მის მიერ უარყოფილ მწერლებზე ნაკლები არაფრით არ არის, ზოგს აღემატება კიდეც, მაგრამ ამ მოსაზრებას არ ეთანხმება თანამედროვე ფრანგი მწერალი მიშელ უელბეკი. რომანში „კუნძულის შესაძლებლობა“ იგი წერს: „ნაბოკოვი… მაინცდამაინც კარგი მწერალი ვერ უნდა იყოს. პირადად მე ვერასდროს ვიტანდი ამ საშუალო გაქანების მანერულ ფსევდოპოეტს. ასე უნიჭოდ და უფხოდ რომ ჰბაძავს ჯოისს; არ ჰყოფნის ნიჭი, იმ გადარეული ირლანდიელისთვის ღმერთს ასე ძალუმად რომ მოუმადლებია… გამოუმცხვარი ფენოვანი ცომი – აი, რას მაგონებდა ყოველთვის ნაბოკოვის სტილი“ (თარგმნა მერაბ ფიფიამ).
როგორც ხედავთ, ნაბოკოვსაც გამოუჩნდა თავისი ნაბოკოვი, მაგრამ მე პირადად არც ამ უკანასკნელ ნაბოკოვს, იგივე უელბეკს, ვეთანხმები. ნაბოკოვი კარგი მწერალია და თან არც მთლად ეგრე ტრაგიკულად არის საქმე, როგორც ზემოთ აღვწერე. მას ნამდვილად შეეძლო არაერთ მწერალზე კარგის თქმა, ამას ადასტურებს ვლადიმირ ნაბოკოვის წიგნი „ლექციები დასავლეთ ევროპის ლიტერატურის შესახებ“. ამ წიგნში, – რომელსაც ნაბოკოვზე არანაკლები მნიშვნელობის მწერლის ჯონ აპდაიკის შესანიშნავი წინასიტყვაობა აქვს დართული, – განხილულია ვლადიმირ ნაბოკოვის მიერ განსაკუთრებით მოწონებული დასავლელი მწერლები (რომლებსაც, თუ ნაბოკოვივით შარზე არ ვართ, ჩვენც ვერაფერს დავუწუნებთ): ჯეინ ოსტინი, ჩარლზ დიკენსი, გუსტავ ფლობერი, რობერტ ლუის სტივენსონი, მარსელ პრუსტი, ფრანც კაფკა და ჯეიმზ ჯოისი. ნაბოკოვი ამ მწერლების ნაწარმოებებს მაღალ შეფასებას აძლევს და მათი შემოქმედების გაანალიზების დროს, უნდა ითქვას, რომ მეტად ორიგინალურ და ღრმა მოსაზრებებსაც გამოთქვამს. მაგალითად, როდესაც ის განიხილავს კაფკას „მეტამორფოზას“ (ამ მოთხრობით აღფრთოვანებულია!), ყურადღებას ამახვილებს არაერთ, ერთი შეხედვით, შეუმჩნეველ დეტალზე. ხაზს უსვამს კაფკას სტილის თავისებურებას, დეტალურად აღწეროს ყველაფერი და უყურადღებოდ არაფერი დატოვოს. ეს აიძულებს კაფკას მკითხველს, რომ დეტალებს მიაქციოს ყურადღება. ასევე, მას მიაჩნია, რომ ვისაც მოთხრობაში ყველაზე ცუდი პერსონაჟი გრეგორ ზამზას დედა ან მამა ჰგონია, მწარედ ცდება. ამ შედევრ-მოთხრობაში ყველაზე დიდი ურჩხული არის გრეგორის და, რომელიც ერთი შეხედვით ძალიან მზრუნველი და გასაჭირში ჩავარდნილი ძმის მოყვარული ადამიანი ჩანს. კარგად დააკვირდით მოთხრობის დასასრულს…
მოკლედ, ამ წიგნზე ბევრს აღარ ვილაპარაკებ, ახლახან შემატყობინეს, რომ ქართულად ითარგმნება და უახლოეს მომავალში გამოსცემს გამომცემლობა „პეგასი“. ასე რომ, დაელოდეთ, შეიძინეთ, წაიკითხეთ და მიიღეთ ინტელექტუალური სიამოვნება. დარწმუნდებით, რომ ვლადიმირ ნაბოკოვი არც ისეთი ბოღმიანი მიზანთროპია, როგორიც ერთი შეხედვით ჩანს და არც სხვა დიდ მწერლებს ჩამოუვარდება რამით.
