ბოლო დროს გადავწყვიტე, ე.წ. „სხვა“ ელემენტებზე დამეწერა. სიტყვა „სხვაში“ვგულისხმობ ისეთებს, სკოლის პროგრამაში რომ არ შედის. ჰოდა, ვიფიქრე, რომ დაინტერესებულ მკითხველს მათზე რაიმე ფორმით ინფორმაცია უნდა ჰქონდეს-მეთქი.
ახლა, რომელიმე ბიძია აქვსენტი დაწერს, რომ დაინტერესებული მკითხველი სხვა (არასახელმძღვანელო) წიგნს აიღებს და იქ წაიკითხავსო. მე კი, უპასუხებ, რომ მეც ჩემსას ვცდი, რომ დავაინტერესო და თუ იქაც წაიკითხავს, მაგას რა აჯობებს.
სადღაც 300-400 წლის წინ ადრიან ფონ მიზინმა „სასაქმებელი ქვა“ გამოიგონა, რომელიც ფართოდ მოიხმარებოდა სამედიცინო სფეროში. 1815 წლის ქიმიის წიგნის ერთ-ერთ გამოცემაში წერია, რომ „სასაქმებელ ქვას“ მეტალური და მწკლარტე გემო აქვს. 2-3 გრანის მიღება მაშინვე კუჭის დაცარიელებას (ამოსაქმებას) იწვევს. გრანი ადრე აფთიაქარების მიერ გამოიყენებოდა და წონის ერთეულს აღნიშნავდა. 1 გრანი უდრის 0,062 გრამს. ეს, ე.წ. ქვაც ჩვეულებრივი მარილი გახლდათ, ანთიმონილ კალიუმის ტარტრატი, რომლის შემადგენლობაშიც სტიბიუმი (ბერძნულად ანთიმონიუმი) შედის-K2Sb2(C4H2O6)2·3H2O.
ზოგადად, სტიბიუმმა შესაძლოა ღვიძლის და კუჭქვეშა ჯირკვლის დაზიანება გამოიწვიოს. შეუქმნას გულს პრობლემები, რაც შესაძლოა სიკვდილით დასრულდეს. თუმცა, შუა საუკუნეების და შემდგომი პერიოდის ექიმები მას წამლად იყენებდნენ. მაშინ ასე სჯეროდათ, რომ ექიმის ხელში მოხვედრილი საწამლავი საშიში სულაც აღარ იყო.
ჰმ, რა მიკვირს, ზოგიერთი ექიმი, ახლაც ასე ირწმუნება და პაციენტებზე დაკვირვებებს თამამად ატარებს. გაგონილს და შეთხზულს არ გიამბობთ. თავად ვარ მომსწრე, ცნობილი ონკოლოგის მიერ დანიშნულმა ვითომ წამალმა (ვითომ-მეთქი ვწერ, რადგან ოთხი გვერდი უკუჩვენება და გვერდითი მოვლენა ეწერა), როგორ დაანგრია ჩემი ყველაზე, ყველაზე ახლო ადამიანი. შემდეგ რა ქნა იმ ექიმმა?
არც არაფერი!!!!
- ვაჰ, ხედავ შენ, არ მოუხდაო, ერთი დაამთქნარა და ყავის წრუპვა განაგრძო.
ყავაზე შეიძლება ვცდები და სულაც ჩაის მიირთმევდა… ან, სულაც რაიმე სხვა სითხეს. საუბარი ტელეფონით შედგა და ნეტარი წრუპვა-ხვრეპის ხმა ნამდვილად ისმოდა.
ჰოდა, იმავეს იტყოდა შუა საუკუნეების რომელიმე სახელგანთქმული დასტაქარიც, როდესაც სტიბიუმი ვინმე მიმნდობს ღვიძლს ან გულს გაუხეთქავდა. ალბათ, ასეთებზე თუ შესძახა მეჩვიდმეტე საუკუნის თვალსაჩინო ფრანგმა ექიმმა გი-პატენმა:
- „ღმერთო გვაშორე ასეთი წამლები და ექიმებიო“.
ამის მიუხედავად, მე-17 და მე-18 საუკუნეებში არისტოკრატები იყენებდნენ, ე.წ. „სასაქმებელ თასებს“. ჩვეულებრივი ფართოპირიანი ჭურჭელი იყო, რომელიც სტიბიუმს შეიცავდა. ასეთი თასიდან ღვინოს მიირთმევდნენ. სანამ ღვინო ჭურჭელში იყო, სტიბიუმი ღვინის მჟავებთან რეაქციაში შედიოდა და ფაქტობრივად „სასაქმებელი ღვინო“ წარმოიქმნებოდა. მერე რაც ხდებოდა, ნუღარ დამაწერინებთ.
ასეთი ჭიქა-თასები კაპიტან ჯეიმს კუკს ჰქონია ბლომად და თურმე ყველა მოგზაურობაში თან დაატარებდა.
სასაქმებლად სხვა ნივთიერებებსაც იყენებდნენ. მაგალითად, სპილენძის სულფატს, აპომორფინს, თუთიის სულფატს.
თუმცა, კვლავ ძირითად თემას დავუბრუნდები. სტიბიუმს მეორენაირად „ანთიმონიუმსაც“ უწოდებენ, რაც ბერძნულიდან ყვავილს ნიშნავს. ასე მისი მინერალების ყვავილთან მიმსგავსებული ფორმის გამო თუ უწოდეს.
სტიბიუმი ნაკლებად გავრცელებული ელემენტია. ბუნებაში ძირითადად გვხვდება სტიბიუმის კრიალას Sb2S3-ს სახით. მისი დაშლის პროდუქტი თეთრი მადანი Sb2O3-ია. ბუნებაში სტიბიუმი ასევე გვხვდება სტიბიუმის თიომარილის Ag3SbS3 სახით, რომელსაც მუქი წითელი ფერი აქვს. ასევე ცნობილია შავი მადანი Cu3SbS3 და სხვა.
ბუნებაში მცირე რაოდენობით თვითნაბადი სახითაც არის. მოიპოვება ლითონებთან ნაერთების სახითაც, მაგ. NiSb, Ag3Sb და სხვ.
მეტალურ სტიბიუმს ძირითადად სტიბიუმის კრიალადან გამოძევების მეთოდით იღებენ.
Sb2S3+3Fe=2Sb+3FeS
გამოძევების მეთოდის გამოყენება იმ შემთხვევაშიც შეიძლება, როდესაც კრიალა შედარებით სუფთაა და არ შეიცავს ბევრ მინარევს. სტიბიუმს ასევე კრიალას გამოწვითა და მიღებული ოქსიდის აღდგენით იღებენ.
Sb2S3+5O2=Sb2O4+3SO2
Sb2O4+4C=2Sb+4CO
რეაქცია მაღალ ტემპერატურაზე მიმდინარეობს, რომელზეც სტიბიუმის დიდი რაოდენობით აორთქლება ხდება. დანაკარგის შემცირების მიზნით აღდგენის პროცესში უმატებენ ნატრიუმის კარბონატს, ან გლაუბერის მარილს, რომელიც ფლიუს წარმოადგენს და ნალღობს ზემოდან აპკის სახით გადაეკვრის, შესაბამისად, მეტალს აორთქლებისაგან იცავს.
ელემენტური სტიბიუმი, დარიშხანის მსგავსად, ოთხატომიანი მოლეკულის Sb4-ის სახით არსებობს. მისთვის დამახასიათებელია რამდენიმე ალოტროპიული სახესხვაობა. ყველაზე მდგრად ფორმას ჩვეულებრივი ნაცრისფერი სახესხვაობა წარმოადგენს. თხევადი სტიბიუმ წყალბადის ოზონირებული ჟანგბადით 90 ცელსიუს გრადუსზე დაჟანგვისას მიიღება არამდგრადი, ყვითელი, გოგირდნახშირბადში ნაწილობრივ ხსნადი სტიბიუმი, რომელიც უფრო მაღალ ტემპერატურაზე შავი სახეობის სტიბიუმად გარდაიქმნება. ეს უკანასკნელი ქიმიურად ნაცრისფერ სტიბიუმზე უფრო აქტიურია. ჰაერზე ადვილად იჟანგება და მისი ფიზიკური მდგომარეობის მიხედვით, ზოგჯერ დაჟანგვის პროცესი აალებითაც მიმდინარეობს. გაცხელების შედეგად შავი სტიბიუმი ნაცრისფერში გადადის. მეოთხე სახეცვლილება, ე.წ. ფეთქებადი სტიბიუმია, რომელსაც სტიბიუმის ჰალოგენიდის ელექტროლიზით იღებენ. ამ დროს კათოდზე გამოიყოფა ამორფული სტიბიუმი, მისი გათბობით ისევ ნაცრისფერი სტიბიუმი მიიღება. ამორფული მდგომარეობიდან კრისტალურ მდგომარეობაში გადასვლის პროცესი ეგზოთერმულია. შედეგად ხურდება, ფეთქდება და მტვრად იქცევა.
სტიბიუმი ჰაერზე საკმაოდ მდგრადია და 800 ცელსიუს გრადუსზე წვისას ტრიოქსიდის წარმოქმნის.
სტიბიუმი გამოიყენება სხვადასხვა შენადნობის მისაღებად. შენადნობებს დიდ სიმტკიცეს ანიჭებს. გამოკრისტალებისას მეტალური სტიბიუმი და მისი შენადნობები ფართოვდება, ამის გამო ფართო გამოყენება პოვა სასტამბო შრიფტების დასამზადებლად, რომელიც, ტყვიის გარდა, 15-30% სტიბიუმს და 20% კალას ან ბისმუტს შეიცავს.
რადგან სიტყვამ მოიტანა, ბისმუტზეც ვთქვათ ორიოდე სიტყვა. ესეც „სხვა“ ელემენტებს მიეკუთვნება და სასკოლო პროგრამაში მინიშნებითაც კი არაფერია მასზე ნათქვამი.
დარიშხანსა და სტიბიუმთან შედარებით ის ბუნებაში ნაკლებადაა გავრცელებული. გვხვდება, როგორც თვითნაბადი ბისმუტი, ისე ნაერთების სახით. ცნობილია ბისმუტის სულფიდი, ე.წ. ბისმუტის კრიალა Bi2S3 და ბისმუტის ოქსიდი Bi2O3.
ბუნებაში ასევე გვხვდება ორმაგი სულფიდების სახით, როგორიცაა: PbS·Bi2S3; Ag2S·Bi2S3, Cu2S·Bi2S3. საბადოები სამხრეთ ამერიკაში მოიპოვება.
ბისმუტი მოწითალო ფერის მსხვილი კრისტალური მყიფე მეტალია. ჰაერზე მდგრადია, გავარვარებისას იწვის, რის შედეგადაც მიიღება Bi2O3-ყვითელი ფერის ოქსიდი. დარიშხანისგან განსხვავებით, ბისმუტის მოლეკულა თავისუფალ მდგომარეობაში შედგება ორი ატომისგან, აირად მდგომარეობაში კი – ერთისგან.
ძაბვის მწკრივში წყალბადის მარჯვნივ მდებარეობს. შესაბამისად, არ შეუძლია მჟავებიდან წყალბადის გამოძევება. ამით აიხსნება ის ფაქტი, რომ ბისმუტი გოგირდმჟავაში არ იხსნება, იხსნება მხოლოდ აზოტმჟავაში. თუმცა, ცხელ კონცენტრირებულ გოგირდმჟავასთან შემდეგი რეაქციით მოქმედებს:
Bi+6 H2SO4=Bi2(SO4)3+3SO4+6H2O
მარილმჟავასა და ძმარმჟავაში ბისმუტი არ იხსნება, მაგრამ თუ ამ მჟავებს წყალბადის პეროქსიდს დავუმატებთ, მაშინ ორივე მათგანთან რეაგირებს და შესაბამის მარილებს წარმოქმნის.
მარილები თეთრი ფერისაა. წყალში გახსნისას ჰიდროლიზს განიცდიან და უხსნად ფუძე მარილებს წარმოქმნიან.
ბისმუტი სტიბიუმის და დარიშხანის მსგავსად, მომწამლავია და თავისი მოქმედებით მერკურის ემსგავსება.
მიეკუთვნება მძიმე მეტალებს, მისი სიმკვრივე 9,8-ის ტოლია.
ადრე, 2015 წელს დავსვი შეკითხვა:
- რა შეიძლება იყოს მძიმე?
https://mastsavlebeli.ge/?p=4219
წერილი ზოგადად მძიმე მეტალებს ეხებოდა. ბისმუტზე იქ არ დამიწერია, რადგან „სხვებს“ განეკუთვნება და სტიბიუმის მსგავსად ღირსია ცალკე დრო და წერილი დაეთმოს.
