„საღამოს სინათლე სხვის ფანჯრებში“

(აკა მორჩილაძის «obole”)

სულ რამდენიმე დღის წინ მეგობარს ლიტერატურულ კრიტიკაზე ვესაუბრებოდი. აქაც გავიმეორებ: ჩვენთან ეს მოცემულობა ასეთია – ან „მიწას მიაყრიან“ მავანს, ან „ცაში ააფრენენ“. შუალედურობა ანუ ჯანსაღი და ობიექტური კრიტიკა გამორიცხულია. ალბათ იმიტომ, რომ ამას არსად ასწავლიან – გინდა სამწერლო ხელოვნება იყოს (თუნდაც ჟანრებისა და ლიტერატურული ენის ნორმებისა, ნებისმიერი ტიპის მწერლობის სავალდებულო აკადემიურობის განმსაზღვრელი რომაა), გინდა კრიტიკოსობის ოსტატობა და სტანდარტი. კიდევ იმიტომაც, რომ საბჭოთა დროინდელი მონური სული თავისუფლების ნებისმიერ გამოვლინებას ემუქრება მიწის პირიდან აღგვით. ასე რომ, უკიდურესობების ხალხი კი ვართ, მაგრამ მთლად ქართველობასაც ნუ დავაბრალებთ ამ ტენდენციას  – მთელი სპექტრია მიზეზებისა  – ეპოქალურიც, სოციალურიც და პიროვნულიც… ეს უკანასკნელები, უფრო სწორად, მათგან გათავისუფლების სურვილი, განაპირობებს მოდერნული თუ პოსტმოდერნული ლიტერატურის თავისებურებებსაც, ინტერდისციპლინარულობა იქნება ეს (ჟანრთა სინთეზი თუ აღრევა), ექსპერიმენტულობა (ტრადიციულის უკუგდება), მაგიური რეალიზმი (რაც რეალურია დომინანტია მასზე, რაც სუბიექტურია) და კრიზისის (უფრო სულიერი, ვიდრე სოციალური ან ერთი მეორისგან გამომდინარე) ასე უკეთ წარმოჩენა.

მიუხედავად იმისა, რომ ვიცოდი: პოსტმოდერნიზმი შლის ზღვარს „მაღალ“ და „დაბალ“ ლიტერატურას შორის, ელიტურის, ფილოსოფიურისა და გასართობის, პოპულარულის, მოჩვენებითად ზედაპირულის (თითქოს საზრისისაგან დაცლილის) სინთეზით, ის მაინც სიღრმეებისკენ გიბიძგებს, ტექსტის „არქეოლოგიისკენ” მისი უკეთ წვდომისათვის. ანუ ამ თხრობაში მწერალი გვიწვევს სწორედ ძველში, მტანჯველად მობეზრებულში ახლის აღმოჩენისკენ.

ასეა აკა მორჩილაძესთანაც. თუმცა თავიდანვე როდი „დავუმეგობრდი” მწერალს. „ობოლეს” მთავარი გმირი, ირაკლი, აშკარად, ავტორის პროტოტიპია. ამიტომ დამაბნია თხრობისას სამწერლობო ენაში ჟარგონის, დიალექტიზმის, ბარბარიზმის, სკაბრეზის არა მიზანმიმართულად, კონკრეტული გმირის პორტრეტის შესაქმნელად გამოყენებამ, არამედ დიფერენციაციის უქონლობამ ამ მხრივ – შეიძლება, აგერიოს, სად მთავრდება, ვთქვათ, რომელიმე კუთხურად მოსაუბრე გლეხის მეტყველება და იწყება ავტორისა, რომელიც მწერალია („ჩემი პიესა ედინბურგში წარმოადგინეს”). ვფიქრობდი, ენის ეს „გაპრიმიტიულება”, სასაუბრო ენის ლაფსუსები ლიტერატურაში, ენობრივი ნორმების უარყოფა (თუმცა ეს მაინც დაუშვებლად მიმაჩნია), თხრობის მარგინალურობის მაჩვენებელი ხომ არაა?; ან იქნებ, რადგან მთავარი გმირი გათბილისელებული, მაგრამ მურის ციხისთავების შთამომავალია, მწერალს თანამედროვეობაში, ცხოვრების, სოციუმის ქარტეხილებში ამ ერთ დროს დიდგვაროვანი წოდების ერთგვარი დეკადანსის ჩვენება ხომ არ სურდა, პაროდირება ცხოვრების თანდაყოლილი მითოსისა?…ამაზე, მოდით, ერთად ვიფიქროთ, მანამდე კი მოგიყვებით, რატომ „შევურიგდი” „ობოლეს”…

საქართველო ნაწარმოებში ქალაქად, დაბადაა მოხსენიებული (მური, დაბა  – ქალაქად. უცნაური ფარდობითობაა, არა? მიკრო- თუ მაკროსივრცეების საინტერესო ურთიერთმიმართებისთვის)  – ეს ჩვენი სიმცირისა და ერთმანეთის „ოჯახური” პრინციპით ხედვის გამოა ალბათ, რაც უპრეცედენტოა მსოფლიოში (სამშობლო  – დედის სახლი (სულხან-საბა)). ნაწარმოების დასაწყისშივე ვეცნობით ვარლამიეს, რომელსაც „ეცვა კალოშები ვარდისფერი სარჩულით შიშველ ფეხზე, სექენდჰენდის მოულოდნელი შარვალი და შავი მაისური, რომელიღაც ფარმაცევტული ფირმის ლოგოთი” (36) და ამ პორტრეტში გადმოცემულია სოციუმის მთელი ნაღვლიანი კომიზმი. აქვე ჩნდება ობოლეც, ძველ ტილოში გამოხვეული ტიმოთე ბაბუას თოფი  – აღქმის ცენტრი ავტორისთვის სამყაროსი, რომელიც ასე უყვარს და ეს სიყვარული აერთიანებს ყველაფერს: ყოფიერებას, ქვეყანას, ადამიანს. „მე მიყვარს ვარლამიე და ნათელიკე, მუშამბის ძველი გადასაფარებელი ვარლამიეს აივანზე, კუთხეში მიდგმულ გრძელ მაგიდაზე და ზედ ნათელიკეს საკერავი მანქანა. თეფშები და ჭიქები, ის ძველი ახალგალესილი დანა, სალესი ქვით მოჩხაპნილი პირით და ნათელიკეს ჭადები და მსხვილად დაჭრილი შემწვარი კარტოფილი, მიყვარს, რომ ჩამოღამდება და წელიწადის ის დრო რომაა, როცა ღამის პეპლებს შეუძლიათ აივნის დიდი და შიშველი ნათურის გარშემო ტრიალი. ისიც მიყვარს, რომ ჩვენ გარშემო ეგ საშიში, ჩამუქებული და უკვე უხილავი მთებია და რომ ვერ გაიგებ, სად მთავრდება მთა და სად იწყება ცა და კიდევ მიყვარს მური, რომელსაც პროჟექტორი ანათებს და ამიტომ ცაში გადმოკიდებული ციხე გგონია…”(41)  – ციხე პირდაპირი თუ გადატანითი მნიშვნელობით, იმიტომ, რომ „მოსჯილი” გვაქვს ეს „დაბინდულქლიავისფერი” სევდა, რომლისგანაც ვერსად, მსოფლიოს ყველაზე ბედნიერ კუთხეშიც ვერ გავთავისუფლდებით…

რატომ გვიყვარს ზაფხულის საღამოს შუქი უცხო ფანჯრებში? ეს დიდი მყუდროების შეგრძნების გარდა, როგორც მწერალი გვიხატავს, თითქოს ყოველთვის მიუწვდომელი ადამიანური ბედნიერების აღქმაა, რომელიც ან წარსულშია, უკვე განცდილში, ან მომავალში, მის მოლოდინში. აწმყოში ნაკლებად, ალბათ მისი ეფემერულობის გამო. ასე ჩვენი თუ ჩვენი ქვეყნის ბედნიერების ძიებაში მიედინება ცხოვრება. ის კი, ბედნიერება, თითქოს სულ სხვის ფანჯრებშია.

საქართველოს სიმბოლოა არა მარტო 200 წლის თოფი („რა უცნაურია, თოფად არც ჩამითვლია, ოდესმე. რაღაცა იყო”), ობოლი რომ უწოდებია ირაკლის ბიძას, თითოეული გმირიც (თუნდაც ბაბუცა, თავისი უჭკნობი პატიოსნებით), თვით კოწიას დაწურული ღვინოცა („ორმოში ჩაყო და ფრთხილად ამოიღო ღვინო. ისე ფრთხილად, რომ არ ვიცი, მძინარე შვილს არ გადააფარებ ეგრე საბანს”.) და მარნის შიშველი ნათურებიც, ბაბუცა მამიდას დანთებული სანთლებივით რომ ანათებენ (იქნებ საგნების ზედაპირულობაშიც იმალება სიღრმე?). ჩვენი ქვეყანა კია ჩვენი მშობელი, მაგრამ მოდის ხოლმე დრო, როცა ჩვენც უნდა ვემშობლოთ მას, რაც ვერ შევძელით. ამიტომაა ის ობოლი.

ნაწარმოები პოსტმოდერნისტულად აღიარეს, მისი ავტორი კი, ჩემი აზრით, იდეალისტია, მძიმე, ჩვენი წინაპრებისეული ეროვნულობით. ამ იდეალიზმის „პირმშოა” ტიმოთე, რომელიც ამდენ პაროდირებულ პერსონაჟთან, ცოტა არ იყოს, ირეალურია, არამიწიერიც, გმირი-იდეა, როცა მარხვის დროს მაღაზიაში ნაყიდ პურს არ ჭამს, სახლში აცხობინებს ჯვარდასმულს და თითქოს, მიწიდან ამოზრდილიც თავისი საუკუნეებგამოვილილი სიბრძნით. ძნელია მისი გაგება, რადგან ქართველია: „საერთოდ, მგონი ქართველების იმიტომ არ ესმით მსოფლიოში, რომ ჩვენ ძალიან შორიდან ვიწყებთ ლაპარაკს. პირდაპირ და ირიბადაც. შორი ხალხი ვართ და აბა იმათ არ უყვართ ეგ სიშორე, მგონი აბრაზებთ კიდეც” (48). ესეც სიძველის სიშორეა… უკიდურესობების ხალხიც ვართ ჩვენ, ქართველები, როგორც ზემოთაც აღვნიშნე და ეს კარგად ჩანს „ობოლეში”  – რაც კნინობითი და გადაგვარებული არ არის, იდეალურია. ჩვენს თანამედროვე, მომხმარებლურ, პრაგმატიკოსთა რეალობაში არც ძმაკაცის მიჯნურის თითით შეხებისთვის მოიჭრის ვინმე თითს, მაგრამ არც მეორე უკიდურესობა  – მთლად სულიერი „ჩამოლაბორანტება” ვარგა  – ორივე საბედისწეროა და იმიტომ. თავზეხელაღებულობა კი „ერთი ასად დაფასდება რაინდულ დროების წესთა სურათში”, მაგრამ მკაცრი რეალობა ასეთებით „იკვებება”, წუთისოფლის სასაკლაოზე გზავნის მათ.

თუმცა, ვერ დავეთანხმები ავტორის სკეპტიციზმს, თითქოს დღევანდელობაში უმეტესობა ქართველებისა მრისხანე და ვერაგ თავად დადიანს ჰგავს (იქნებ მის გმირებში სასწაულად შემონახული სულის სიწრფელეა ყველაზე ნამდვილი?!). ვერც იმაში დავეთანხმები, რომ ქართველს წარსულის არ ეშინია. სწორედ წარსულის ეშინიათ, რადგან ან თვალს ვეღარ უსწორებენ, ან მიჩქმალვას ცდილობენ… დიახ, „ეგა ვართ, ჩვენი ძველი კაჟიანი თოფები ვართ” (56), უმოქმედოდ დარჩენილნი. მაგრამ არ უნდა შეგვჭამოს „ჟანგმა”. პროზის ერთგვარი დაკნინება შეიძლება მოხერხდეს, როგორც თუნდაც არსებული სოციუმისადმი პროტესტი, მაგრამ სინამდვილის მარგინალიზება არ შეიძლება, დამღუპველია, როგორც ღირებულებების ფსევდოღირებულებებად ქცევა. იქნებ ობოლემ აუცილებლად უნდა გაისროლოს, როგორც ჩეხოვის ერთ-ერთ პიესაშია? აი, ისე, გურამ რჩეულიშვილმა რომ ესროლა ლენინის ძეგლს, ბოროტების სიმბოლოს. ჩეხოვი ვახსენე იმის საილუსტრაციოდ, რომ საკუთარის სიყვარული საუკეთესო გზაა ზოგადსაკაცობრიომდე ასამაღლებლად.

რატომ ვკარგავთ თუ გვეკარგება ჩვენი „ხეიბარი” თავისუფლება? იქნებ იმიტომ, რომ ყველაზე მეტად გვეტკბილება, როგორც ნუგბარი და გვგონია, ლანგრით უნდა მოგვართვან? და გვიმწარდება, როცა თითქოს მივაღწევთ, გავიგებთ, მოვიპოვებთ; თუ „თვალს მოვუხუჭავთ”, მიდის ან გვპარავენ „აუთვისებელი ბიუჯეტივით, მეორე წელიწადს რომ ჩამოგაჭრიან, მაინც არ იყენებო”(82). იქნებ „მკვდარ კაცობასა” და დროზე რომ ვერ ვმაღლდებით, იმიტომ? რადგან „ცხოვრება სხვაა, წამები  – სხვა”.

წიგნი დავამთავრე, მაგრამ მისი ხსენებისას ყოველთვის თვალწინ დამიდგება მძინარე მთავარი გმირი, გასულიერებულ, „ტანწერწეტა” თოფთან ჩახუტებული, რომელსაც სულ ეძებ, გინდ გვერდზე გქონდეს. და გახსენდება: „სადა ხარ, ჩემო სულიკო?” თუ „ბაღში ვაზი ობოლი მეტის ლხენითა სტირის”. ჩვენში ცრემლისმომგვრელია ეს ლხენაც და ეს მოლოდინიც: „მამულო, საყვარელო, შენ როსღა აყვავდები?”…

მწერალი რის მწერალია, ლხინზეც რომ არ თქვას და ჭირზეც. აი, რას ამბობს აკა მორჩილაძე „ყბადაღებულ” ქართულ სუფრაზე: „შენ რომ იმას აქ მოიხსენიებ, იმას იქ მოემატება. მკვდარს თუ ცოცხალს, არა აქვს მნიშვნელობა. ხსენება ძალაა, კაი ხსენება  – კაი ძალა, გულწრფელი ხსენება, გულწრფელი საჩუქარი. ლოცვასავით არი და მგონი მაქედანაც მოდის” (133). ეს ფიზიკური თუ მეტაფიზიკური, ურთიერთდაკავშირებული, ურთიერთმონაცვლე სამყაროების ერთმანეთში გარდამავალი ენერგეტიკაა, ყოფიერების მასულდგმულებელი ხილული თუ უხილავი დინამიკა. აი, ამაზე ლაპარაკს არაფერი სჯობს ქართულ „ღვინონაკრაობაში”. ქართული სასაფლაო უფრო ცოცხალიაო ყველა ერთად აღებულ სასაფლაოზე დედამიწის ზურგზე, ამბობს ჩემიანი მწერალი, რადგან „ერთი მხრივ, სასაფლაო არაფერი არ არის. მეორე მხრივ, იქ ყველაფერია”(140).

ქალების სახეებით ძნელია გააკვირვო ქართველი მკითხველი, რომელსაც ჰყავს აღაზა ან თუნდაც თავსაფრიანი დედაკაცი, მაგრამ ამ მხრივ გულნაკლულს არც „ობოლე” დაგტოვებთ. აქ ორი „დიდოსტატური კალმის მოსმა” სახეა, შეიძლება ითქვას. ესაა ბაბუცა მამიდა, თავისი „მთელი მსოფლიოსთვის მიუწვდომელი” ხაჭაპურით, ერთ დროს პატარა ირაკლისთვის თეატრის რეკვიზიტებივით შემონახული მინიატურული ნივთებით („ჩემი სამშობლო, საქართველო, სხვა თეატრია…”), თავისი ქალური ბუნების შეურყვნელობითა და „უფლის მხედრობით”, მისი, როგორც ზემოხსენებული ერის სიძველის, ნაღველი  – „თვალები ძველი, ყველაფერი ძველი” და ერთ ფრაზაში გამოხატული წუთისოფლის ფილოსოფია: „ყველა დღე ბოლოა”. „წელზე ხელები შემოვხვიე ბაბუცა მამიდას და თავი მივადე გულზე, თონიდან ამოვარდნილ კვამლის სუნით გაჯერებული იმისი შავი კაბების სუნი ყოველთვის თან მქონდა. ბაბუცამ თავზე დამადო ხელები და ასე ვიყავით გატრუნულები” (186). ამ პატარა, მჩატე ბებიების ჩახუტებას არაფერი სცხია პათეტიკის („დრო იყო, წინსაფრებსაც ღებავდნენ შავად”). თითქოს, ეს ისაა, რაც ყველაზე კარგი გქონია ცხოვრებაში, როგორც ზაფხული ბავშვობის დროინდელ მოგონებებში, რომლებიც თითქოს არასდროს დაგჭირდება და მათ გარეშეც არ შეგიძლია. და რაოდენ ტკბილია და მიუწვდომელიც ეს ყველაფერი პანდემიით შეშლილი დღევანდელობისათვის…

აი, დადგა მადონეს დროც, აქაც ბოლოსკენ, როგორც წიგნშია. მადონები ვიცით რენესანსულ ტილოებზე, უმშვენიერესნი, ხელში ყრმებით. აკა მორჩილაძის მადონე, ძებნილი ქალი-ყაჩაღი, იესოსთან ერთად ჯვარზე გაკრულ ბიბლიურ ავაზაკს რომ გვახსენებს, პაროდიაცაა ყოველგვარი ქალურობისა და მწერლის ცრემლიც ჩაკლული ადამიანური ბუნების გამო. მადონეს არ ახსოვს, ბოლოს როდის იყო ქალი, თუმცა არც დედაკაცობისა სცხია რამე, ობოლესა და ტიმოთეს სადღეგრძელოს ფეხზე მდგარი სვამს. არის მასშიც უცნაური სისუფთავე, გულწრფელობა, ბაბუცესთვის რომ მიამსგავსებინა ავტორს. ოღონდ ეგ არის  – ზოგჯერ უსიამოვნოდ იღიმება და თვალებიც უცარიელდება. „არ მიყვარს წესიერი ხალხის წყენინება”, ამბობს მადონე და იქნებ მხოლოდ ესეცაა მისი ზნეობრივი „კოდექსი”. მაგრამ ეს როდია ცოტა და ადვილად მიგახვედრებს, რატომ მოხვდა ის ჯვარზე გაკრული ავაზაკი უფლის „უბეში”  – სასუფეველში. „ყველა ძაან საწყალია”,  – ამბობს მადონე და სრულიად იკარგება მწერლის არაჩვეულებრივი, კოხტად მოკვარახჭინენული, ქართული ღვინოსავით უცებ „შემოპარული” იუმორი. ამით თითქოს ყოფის ტრაგიზმის სიღრმეშიც გვახედებს ავტორი და ამაოების გამჭვირვალე ფარდასაც გვიფრიალებს თვალწინ.

პოლიციის დევნას ირაკლის ძველ, მამაპაპისეულ სახლში შეფარებული მადონეს მძევალი როდია ავტორი, თვითონ მადონეა წუთისოფლის მძევალი. ეს მშვენივრად ესმის ირაკლის, ამიტომ მასში სწორედ ის ტიმოთე ცოცხლდება, რომლის სურათის მისამართითაც ამბობს, ეუბნება ქალს: „სტუმარი ხარ, ვაა… ამ კაცს რა პასუხი გავცე? (243). დიახ, არავითარი პაროდია ამ შემთხვევაში, არც გროტესკი, არც ირონია. ესაა „დღეს სტუმარია ეგ ჩემი…”. თხრობა კია მარგინალური, სულისკვეთება – ნაღდია, ვაჟასეული, რაინდული, ობოლი საქართველოს გადამრჩენი. ამიტომაა ამ ნაწარმოებში ძნელად გასარჩევი, გმირი მითოლოგიზებულია თუ პაროდირებული.

ჩემს ბავშვობაში იყო ერთი სიმღერა, რომელიც ძალიან მასევდიანებდა, ასაკის მიუხედავად,  – „პატარა გოგო დამეკარგა, წითელპერანგა…”. მერე მივხვდი: ეს სიმღერა ძალიან ჰგავს ჩვენს ცხოვრებას, სულ იდეალურის, მოუხელთებელი ბედნიერების ძიებაში რომ განილევა ხოლმე.

…„გოგო” პატარაა, საპატრონო, მაგრამ პოეზიაში დაბერებულიც. პერანგიც წითელი, სისხლისფერი. გზა უნაპირო, როგორც გალაკტიონთანაა…

იქნებ თქვენც დაკარგეთ საქართველო?

მას „ობოლეში” იპოვით. მე ის მომწონს არა მხოლოდ იმიტომ, რომ მიყვარს… გამოგონილი როდია…