ჩანაწერები საზოგადოებრივი გეოგრაფიის გაკვეთილებისთვის
(სტატია მომზადებულია ორიენტალისტების, პროფესორების ა. მასლოვის, ა. კარნეევის, ტ. რუსკოლას და ჯ. ვასსერსტრომის ლექციების მიხედვით)
რატომ რჩება დღევანდელი ჩინეთი მსოფლიოსთვის გამოცანად? რამ განაპირობა მეტწილად სასოფლო-სამეურნეო, კომუნისტური, ავტორიტარული წესებით მართული ქვეყნის ასეთი არნახული წინსვლა ტექნოლოგიებში, სოფლის მეურნეობაში, სამხედრო საქმესა და სოციალურ მოწყობაში? რა საიდუმლოს ფლობს ეს სახელმწიფო, სადაც მსოფლიოში ყველაზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს და, მიუხედავად ამისა, რომლის ეკონომიკური ზრდა და განვითარება კვლავ ყველაზე მაღალია მსოფლიოში, სახელმწიფო, რომელიც ერთ დროს არც ისე მდიდრიდან საშუალო და მაღალი შემოსავლების ქვეყნად გადაიქცა?
ოპიუმის ომებში ჩინეთის დამარცხებამ და მის ნავსადგურებში (გუანჯოუ/კანტონი, სიამენი, სუჯოუ, ნინგბო, შანხაი, ჰონგ-კონგი, მაკაო) ევროპელების გაბატონებამ კიდევ უფრო გაამძაფრა ევროპელთა უპირატესობითი დამოკიდებულება ჩინეთისა და ჩინელებისადმი. მიუხედავად იმისა, რომ მეოცე საუკუნის დასაწყისში უამრავი წიგნი, სტატია და კვლევა გამოქვეყნდა ჩინეთის სოციალურ მოწყობაზე, პოლიტიკასა და კულტურაზე, მისი ეკონომიკის შესახებ ინფორმაცია ყოველთვის მწირი იყო. არავის ჰქონდა პასუხი მარტივ კითხვაზე: რამდენი იყო, ვთქვათ, 1900 წელს ჩინეთის მთლიანი შიდა პროდუქტის (მშპ) რაოდენობა ერთ სულ მოსახლეზე? როგორი იყო შობადობის ან საკვებით უზრუნველყოფის (აუცილებელი კილოკალორიების რაოდენობა დღეში) მაჩვენებლები დამანგრეველი ომების დროს ან მათ შემდეგ?
დღესაც კი ჩინეთის ისტორიის მკვლევრებისთვის გაურკვეველია, როგორი იყო ჩინეთის იმდროინდელი მდგომარეობა ეკონომიკისა და მისი მართვის კუთხით. ბრანდტი, მა და რავსკი (ლონდონის ეკონომიკისა და პოლიტიკური მეცნიერების სკოლა, 2012) თავიანთ სტატიაში ჩინეთის 1900 წლის ეკონომიკის შესახებ წერენ, რომ ქვეყნის დღევანდელი ეკონომიკური წარმატება უფრო მე-19 საუკუნის ეკონომიკურ გამოცდილებასა და მდგრადობას უკავშირდება, ვიდრე დენ სიაო პინის 80-იანი წლების რეფორმებს. სამწუხაროდ, დღესაც კი არ შეგვიძლია იმის თქმა, რამდენად შეედრებოდა იმდროინდელი ევროპა თავისი ეკონომიკური განვითარებით მე-19 საუკუნის უკვე 400-მილიონიან ჩინეთს.
რადგან ამ კითხვებზე პასუხები თითქმის არ გვაქვს, შეუძლებელია იმის მტკიცებაც, რომ მე-20 საუკუნის ჩინეთი „ჩამორჩენილი“ ქვეყანა იყო. ალბათ ამიტომ, ევროპელებისა და ამერიკელებისთვის ჩინეთის „ჩამორჩენილობის“ ერთადერთ არგუმენტად შესახებ რჩება მისი დამარცხება დასავლეთის კოალიციურ ჯარებთან მე-19 საუკუნის ოპიუმის ომებში და ჩინეთის ბაზრის დაპყრობის დაუოკებელი სურვილი. სწორედ ამ დაშვებაზე და ხანდახან სპეკულაციებზეც აიგო ჩინეთის გამოჩენილ მკვლევართა (ტოინბი, ბრედლი და სხვები) კულტურულ-ეკონომიკური თეორიები მსოფლიოსა და ჩინეთის ეკონომიკის შესახებ.
ამ დროს ჩამოყალიბდა სტერეოტიპები ჩინეთის ცივილიზაციურ ჩამორჩენაზე და ერთ დღესაც, როდესაც მსოფლიომ ჩინეთის არნახული ზრდა „აღმოაჩინა“ (მე-20 საუკუნის 80-იანი წლებიდან დღემდე), იგი დაფრთხა, რადგან დაინგრა ის იდეური კონსტრუქცია, რომელიც ჩინეთს ღარიბი და იაფი კომუნისტი მუშებით დასახლებულ ქვეყნად აღიქვამდა.
ერთ-ერთი საბჭოთა ჟურნალი, რომელიც 80-იანი წლების ჩინეთის ეკონომიკაზე წერდა, მკითხველს არწმუნებდა, რომ „კი, ჩინეთი ვითარდება, მაგრამ სსრკ-ს განვითარების დონის მისაღწევად მას, სულ მცირე, 100-150 წელი დასჭირდება“. ახლა, რა თქმა უნდა, ადვილია აკრიტიკო 30-40 წლის წინ გამოთქმული მოსაზრებები, მაგრამ თუნდაც იმ დროს დასავლეთი თუ საბჭოთა კავშირი ცოტა მეტი ყურადღებით რომ მოჰკიდებოდნენ 80-იან წლებში ჩინეთის განვითარების ძირეულ ფაქტორებს, მათი პროგნოზები ალბათ უფრო ახლოს იქნებოდა სინამდვილესთან. კერძოდ, ჩინეთის ისტორიისა და სხვა ქვეყნებთან მისი ურთიერთობის გამოცდილების გათვალისწინებით, შესაძლო იყო მომავლისკენ მისი სწრაფვისა და მიმართულების სწორად აღქმა და გათვალისწინება. ისტორია წარმაოდგენს იმ ხატს, სურათს, რომელიც ადამიანთა გონებაშია დარჩენილი ან ასახული. ამ კუთხით ჩინელების გონებაში ჩინეთის ისტორია წარმოადგენდა და კვლავ წარმოადგენს წარმატებული, ძლიერი და ერთიანი ერის სურათს. თუ ამ „ჩინურ წარმოდგენას“ შევადარებთ ევროპულ ან ევროპაცენტრულ წარმოდგენებს, დავინახავთ, რომ ევროპელთა გონებაში მუდმივად არსებობდა დაშვება ევროპის უდავო უპირატესობის შესახებ ნებისმიერ აზიურ თუ სხვა ცივილიზაციასთან შედარებით.
ამის მიზეზები საკმაოდ ობიექტურად გამოიყურებოდა: ევროპელი ეკონომისტები მაშინაც ამტკიცებდნენ და დღემდე ამტკიცებენ, რომ ევროპული მართვის მოდელი, მანქანა-დანადგარები, ქარხნები (რომლებიც ჯერ კიდევ არსებობობს ევროპაში), წარმოება, პროდუქცია და კვალიფიციური მუშახელი წარმოადგენა და ისევ წარმოადგენს იმ ფაქტორებს, რომლებიც განაპირობებს ევროპის (და ამერიკის) ეკონომიკურ, მენეჯერულ და, საბოლოოდ, პოლიტიკურ და ცივილიზაციურ უპირატესობას აზიის ქვეყნებთან მიმართებით.
მეორე ფაქტორი და არგუმენტი გახლდათ ევროპული მეცნიერების წინსვლა და აღმოჩენები: ევროპულმა ცივილიზაციამ საგრძნობლად წინ წაიწია სამხედრო აღმოჩენებით და ტექნოლოგიური ცოდნით და, საზოგადოდ, ტექნოლოგიებით, რომლებიც მან ევროპაშივე დაწყებული პირველი და მეორე მსოფლიო ომების დროს შეიძინა.
ისტორიულად ისე მოხდა, რომ ჩინეთში გამოგონილმა და შექმნილმა დენთმა ევროპაში უმაღლეს განვითარებასა და გამოყენებას მიაღწია სამხედრო სფეროში: შუა საუკუნეების პორტუგალიური სამხედრო გემებით დაწყებული, ამერიკული სახაზო ხომალდებით დამთავრებული, ევროპული სამხედრო მანქანა საგრძნობლად აღემატებოდა აზიის ნებისმიერ სამხედრო ძალას. ამ ძალის მეშვეობით ესპანური, ფრანგული, ამერიკული და, რაც მთავარია, ბრიტანული კოლონიზაცია და კოლონიური ომები ევროპელთა სრული უპირატესობით მიმდინარეობდა. ამან წარმოშვა კიდევ ერთი მძლავრი არგუმენტი აზიელებთან შედარებით ევროპელთა აშკარა უპირატესობის შესახებ.
ამ დროს გაჩნდა ვიქტორიანული ეპოქის (1837-1901 წ.წ.) და, საზოგადოდ, ინდუსტრიალიზაციისა და განმანათლებლობის დროის ცნობილი ლოზუნგი: „ცოდნა ძალაა“ და ჩვენ ჩვენს გონებაში ყველაფრის გამოთვლა შეგვიძლია. ამაში მეცნიერება დაგვეხმარება!“ ამ წარმოდგენას ამყარებდა ავტორიტეტული ფრანგი ისტორიკოსის ფერნან ბროდელის (Fernand Braudel) და სხვა დასავლელი მეცნიერების (ლ. ფევრი, მ. ბლოკი, ე. ლაბრუსი და სხვანი) ნაშრომები, რომლებიც ევროპული ფინანსური, ეკონომიკური, საბანკო და მართვის მოდელების და, საზოგადოდ, ევროპული „გზის“ უპირატესობას ამტკიცებდა.
ამ გაბატონებული მოსაზრების საპირწონედ საინტერესოა იმ მეცნიერთა მოსაზრებები, რომელბიც ცდილობენ ახსნან ჩინეთის როგორც მსოფლიოს ყველაზე მრავალრიცხოვანი და დიდი ტერიტორიის მქონე ქვეყნის მდგრადობა, სიცოცხლისუნარიანობა და დღისათვის ერთ-ერთი ყველაზე შთამბეჭდავი განვითარება. მოსკოვის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორის, აღმოსავლეთმცოდნე ალექსეი მასლოვის თანახმად, ჩინეთის სტაბილური განვითარებისა და წინსვლისთვის ყოველთვის არსებობდა რამდენიმე ფაქტორი:
1) სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების სხვა ტიპის მოდელი – ჩინეთის ეკონომიკური განვითარება XVIII საუკუნის ბოლომდე ევროპისა და ამერიკისგან სრულიად განსხვავებული გზით მიმდინარეობდა. მისი ეკონომიკა გაცილებით უკეთ იყო ორგანიზებული, რაც იწვევდა იმას, რომ მე-18 საუკუნეში ჩინელები უკეთ იკვებებოდნენ, ჰქონდათ უფრო მაღალი შობადობა და ნაკლები სიკვდილიანობა და, რაც მთავარია, ჰქონდათ მემკვიდრეობით გადმოცემული ცოდნის უფრო მაღალი ხარისხი.
2) ჩინეთში ყოველთვის არსებობდა და დღესაც არსებობს საზოგადოებრივი დისკუსიის ხელშემწყობი მოდელი. მაგალითად, XVI-XVII საუკუნეების ჩინეთში დისკუსია და საკითხების საჯარო განხილვა გაცილებით ხშირად მიმდინარეობდა, ვიდრე ევროპაში. პარადოქსულია, მაგრამ უნდა ითქვას, რომ იმ დროს ჩინეთი ბევრად უფრო დემოკრატიული იყო, ვიდრე იმდროინდელი ევროპა.
3) ჩინეთის რელიგიური ცხოვრების მოდელი – ეს განვითარებისთვის მეტად მნიშვნელოვანი ფაქტორი გახლდათ და იგი ევროპელთათვის, თავისი განსხვავებულობის გამო, ცოტა მტკივნეული აღსაქმელი იყო. მასლოვის აზრით, ევროპული ქრისტიანობის საყოველთაოობამ, საერთო რელიგიურმა დოქტრინამ და საეკლესიო ინსტიტუტების არსებობამ მნიშვნელოვნად შეაფერხა ევროპის სამომავლო განვითარება; ევროპული საეკლესიო მოდელი იმთავითვე მოიაზრებდა მის პირამიდისებრ იერარქიას და ცდილობდა ყოფილიყო სახელმწიფოს სარკისებური ანარეკლი. თავის მხრივ, სახელმწიფო ცდილობდა საეკლესიო სისტემის იმიტაციას. საბოლოოდ ეს, ადრე თუ გვიან, ყველა ევროპულ სახელმწიფოში იწვევდა ეკლესიისა და სახელმწიფოს ერთმანეთთან შეზრდას. მიუხედავად ეკლესიისა და სახელმწიფოს მიერ დეკლარირებული წესებისა და ამ წესების აღსრულებისა, ეკლესია კიცხავდა ადამიანს (ცოდვებისათვის), ხოლო სახელმწიფო სჯიდა.
ეს მოდელი, ერთღმერთიანობა და ადამიანთა ერთიანობა ეკლესიაში, ჩვენი, ქრისტიანული წარმოდგენით, ბუნებრივი სისტემაა, რომელსაც საბოლოოდ ერის გაერთიანება მოაქვს. ამის კლასიკური მაგალითია ევროპული ქრისტიანობა, როდესაც იმპერატორი კონსტანტინე მას სახელმწიფო რელიგიად აცხადებს, იწყებს რომის იმპერიის გაქრისტიანებას და მის გარშემო საქრისტიანოს ჩამოყალიბებას. მსგავსი ისტორია აქვს ისლამსაც, როდესაც მოციქულ მუჰამედის გარშემო გაერთიანებული ერთი არაბული ტომის ერთღმერთიანობამ მოიტანა სხვა არაბული ტომების გაერთიანება ერთი ღმერთის (ალაჰის) გარშემო.
ჩინეთის ისტორია და რელიგიის ისტორია მსგავს არაფერს იცნობს: ჩინეთში არ არსებობს მთავარი დაოსისტი ან მთავარი ბუდისტი თუ კონფუციანელი; აქ არ არსებობს არათუ ერთიანი ღმერთი, არამედ ისიც კი უცნობია, რამდენი ღმერთი ან ღვთაებაა ჩინელთა პანთეონში… მიუხედავად ამისა, ჩინეთი არ დაშლილა (განსხვავებით რომისა და ბიზანტიის იმპერიებისა თუ არაბთა ხალიფატისგან), ამის მცდელობაც კი არასდროს ყოფილა (!).
ქრისტიანობისგან განსხვავებით, ჩინურ რელიგიებს არასოდეს დაუსახავთ მიზნად ჭეშმარიტების პოვნა და მისი სახელით მოწინააღმდეგეთა დამარცხება. სამწუხაროდ, სწორედ რელიგიური ომებისა და დაპირისპირების დროს ხდებოდა როგორც ევროპის (ასწლიანი ომი, ოცდაათწლიანი ომი, ინკვიზიცია), ისე ახლო აღმოსავლეთისა და აზიის (ჯვაროსნული ომები) მოსახლეობის ხოცვა-ჟლეტა. ეს, ბუნებრივია, იწვევდა მოსახლეობის დიდი ნაწილის მოწყვეტას სამუშაოსგან, საცხოვრებელი ადგილისგან, ოჯახისგან, რაც უმალვე აისახებოდა როგორც ქვეყნის დემოგრაფიაზე, შობადობასა და სოციალურ სტრუქტურაზე, ისე დამატებითი ღირებულების მქონე პროდუქციის შექმნასა და ევროპულ ეკონომიკაზეც. გარდა ამისა, ევროპელები ეჩვეოდნენ ერთმანეთთან დაპირისპირებას, ზიზღსა და მტრობას (სხვადასხვა მიზეზით), რაც საბოლოოდ ყოველივე ახლისადმი (იდეები, წესები, კანონები, რელიგიები) ეჭვსა და მტრობას ბადებდა.
ასეთი დაპირისპირება, განსაკუთრებით – რელიგიურ საფუძველზე, ჩინეთსა და იაპონიაში, მიუხედავად მათი თითქმის ხუთიათასწლოვანი ისტორიისა, არასდროს ყოფილა! აქედან შეიძლება დავასკვნათ, რომ ჩინეთში რელიგიური შემწყნარებლობა ოდითგანვე ყოფილა დამკვიდრებული და ის დღესაც შენარჩუნებულია (თუ არ ჩავთვლით დღევანდელ პრობლემებს ჩინეთის ფარგლებში მყოფ ბუდისტურ-ლამაისტურ ტიბეტსა და ჩინეთის ჩრდილო-დასავლეთში მდებარე სინძიანში, სადაც ბოლო წლებში ახალ ისლამურ სწავლებათა გავრცელების მცდელობას ჰქონდა ადგილი).
ჩინეთში ძნელად აღიქმება პოსტულატი საერთო ჭეშმარიტების არსებობის შესახებ. იქ ჭეშმარიტებას ღაღადებს ადგილობრივი, ლოკალური მასწავლებელი, ბრძენი. იქ არ არსებობს ეკლესიის ან რელიგიის ინსტიტუტის ფორმატი. მიუხედავად ჩინეთის უმდიდრესი რელიგიური ისტორიისა და კიდევ უფრი მდიდარი რელიგიური (დაოსისტური თუ ბუდისტური) ბიბლიოგრაფიისა, ჩინეთს არ აქვს ერთიანი რელიგიური წიგნი! შესაბამისად, არ დაწყებულა კამათი მის ინტერპრეტაციებზე, დოგმებსა და რელიგიურ კანონებზე. ჩინეთში ისტორიულად არ არსებობდა ის მნიშვნელოვანი ფაქტორი (განსხვავებები, დაპირისპირება, შეუწყნარებლობა, მიუღებლობა), რომელიც არღვევდა და შემდეგ ახალ სტიმულს აძლევდა ევროპულ ცივილიზაციას. ქრისტიანულმა ქადაგებამ და, საზოგადოდ, ქრისტიანულმა პროზელიტიზმმა (საკუთარი რელიგიური მრწამსის პროპაგანდის შედეგად სხვა რელიგიის მიმდევართა საკუთარ სამწყსოში გადმოყვანა) და მისიონერობამ ევროპული ცივილიზაციის საზღვრები გააფართოვა და სამხრეთ ამერიკაში, აფრიკაში, ავსტრალიასა და აზიაში გადაიტანა. ამ პროცესმა, რომელიც ევროპულ კოლონიზაციას დაემთხვა, უამრავი მსხვერპლი და ომები მოიტანა.
ასევე დიამეტრულად განსხვავებულია ქრისტიანთა და დაოსელთა თუ ბუდისტთა, წარმოდგენა გარდაცვალების შემდეგ სიცოცხლის შესახებ. ქრისტიანების ცხოვრების არსი ცხონება და ღმერთის წინაშე წარდგომაა. ამის საფუძველზე და ამის ემოციური გააზრების საშუალებით ქრისტიანულმა კულტურამ შვა მრავალსაუკონოვანი მძლავრი, მდიდარი და მრავალფეროვანი კულტურული ფენა: ლიტერატურა და მხატვრობა, მუსიკა და პოეზია. ჩინელები, ქრისტიანებისგან განსხვავებით, ბევრად უფრო პრაგმატულები აღმოჩნდნენ: მიუხედავად იმქვეყნიური ცხოვრების შესახებ ბუდიზმსა და დაოსიზმში არსებული წარმოდგენებისა, ძნელად იპოვით ჩინელს, რომელიც განიცდის იმას, თუ რა მდგომარეობაში წარდგება იმქვეყნად გადასახლებისას… ეს არასდროს ყოფილა ტრადიციაში, შესაბამისად, ჩინელები ცხოვრობენ დღევანდელი დღით – აქ და ახლა. ეს კი პირდაპირ მიუთითებს ყველა ჩინელს, იყოს პრაგმატული: დღეს მოიგოს, დღეს იშოვოს ფული, დღეს გააკეთოს საქმე და ა.შ. ბევრისთვის (განსაკუთრებით – ტრადიციული ქრისტიანებისთვის, მართლმადიდებლებისა თუ კათოლიკეებისთვის) ეს მიუღებელი იყო, ჩინელების ასეთი დამოკიდებულება ცხოვრებისადმი მათ ამორალურად მიაჩნდათ. ჩინელები ბევრი ევროპელისთვის უკიდურესად პრიმიტიულები და, ამავე დროს, პრაგმატულები იყვნენ. თუმცა ეს მალევე დასრულდა, როდესაც ევროპაში გაჩნდა პროტესტანტიზმი (ლუთერანობა და კალვინიზმი), რომელმაც შრომა, ვაჭრობა და ფულის კეთება ღვთის მადლად მიიჩნია. სწორედ ასე იქცეოდნენ ჩინელები; ისინი ყოველთვის ვაჭრობდნენ და ყოველთვის ცდილობდნენ ფულის შოვნასა და მოგებას.
მსგავსებათა მიუხედავად, ჩინეთის პარადოქსი იმაში მდგომარეობს, რომ ჩინეთის რელიგიებს: ა) არ ჰქონდათ დაპირისპირების ან მტრობის ფუნქცია; ბ) არ წარმოშობდნენ წინააღმდეგობებს ჯგუფებსა და ადამიანებს შორის; გ) არ გადაჰქონდათ ადამიანების ყურადღება სოციალური ცხოვრებისაგან. შესაძლოა, რელიგია ჩინეთში იმიტომ „მუშაობდა“ ასე, რომ იგი არასოდეს ყოფილა სახელმწიფოსთან ერთად. იგი ყოველთვის სახელმწიფო სტრუქტურების „გარეთ“ არსებობდა; ჩინეთში არასდროს მომხდარა, რომ იმპერატორის გვერდით რომელიმე რელიგიური ლიდერი (პატრიარქი, დაოსისტი მოძღვარი, ლამა) მდგარიყოს; ჩინეთში ყოველთვის მხოლოდ იმპერატორი განსახიერებდა რელიგიურ, სულიერ და ადმინისტრაციულ ჭეშმარიტებას მის მთლიანობაში. ჩინელების წარმოდგენით, მხოლოდ იმპერატორის ხვედრი გახლდათ ციდან მოსული ენერგიის მიღება, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერატორის კარზე მუდამ იყო დაოსელი და ბუდისტი სამღვდელოებაც (შეადარეთ ფრანგი მონარქებისა და კათოლიკე კარდინალების მუდმივი დაპირისპირება და ხშირად საქართველოს მეფეების რთული დამოკიდებულება სასულიერო იერარქებთან). აშკარაა, რომ სახელმწიფოს ხალხის დამორჩილებისა და მართვისთვის ყოველთვის სჭირდებოდა ეკლესია. საბედნიეროდ, დღეს ევროპულ სამყაროში რელიგია და რელიგიურობა ბევრად უფრო ინტიმიზებულია (პირადი, ინტიმური ხასიათი აქვს) და აღარ ეკისრება ის ფუნქციები, რომლებიც ეკლესიას დასაბამიდან ჰქონდა და გასული საუკუნის 50-იან წლებამდე ასრულებდა ახელმწიფო სტრუქტურებთან ერთად. რწმენა დღეს პერსონალურ, პირად გამოცდილებად ჩამოყალიბდა. ჩინეთი აქაც სხვა გზით წავიდა: იქ ყოველთვის სიფრთხილით ეკიდებოდნენ რელიგიურ გრძნობებს და პატივს სცემდნენ ყველა ღმერთსა თუ ღვთაებას. ამას შეიძლება ვუწოდოთ სინკრეტიზმი (ბერძნ. „შეერთება“) ან ყველა სახის სულიერი ენერგიის დაშვება ადამიანის ცხოვრებაში.
