ტერმინოლოგია

როგორ აღვნიშნოთ ესა თუ ის სამეცნიერო ტერმინი? რა შესატყვისები მოვუძებნოთ სხვადასხვა ტექნოლოგიურ მიღწევას? რა მოვუხერხოთ ენაში შემოჭრილ ბარბარიზმებს? რა მივიჩნიოთ ნეოლოგიზმად? რომელი ტერმინი გაუძლებს დროს?

ამ აქტუალურ შეკითხვებზე ერთმნიშვნელოვანი პასუხები არ გვაქვს და, შეიძლება ითქვას, რომ დაკვირვებისა და კვლევის გარდამავალ პერიოდში ვართ.

ტექნოლოგიებისა და მეცნიერების განვითარების კვალდაკვალ გაჩნდა და კვლავაც ჩნდება ახალი საკომუნიკაციო ენის შექმნის საჭიროება.

საინტერესოა, როგორ ყალიბდებოდა ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგია? რა „გაკვეთილები“ ვისწავლეთ ისტორიიდან? რა გამოცდილება შეიძლება გავიზიაროთ და რა ცოდნას დავეყრდნოთ?

ბლოგში წარმოგიდგენთ მცირე ისტორიულ ექსკურსს.

ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგიის მკვლევრის, როგნედა ღამბაშიძის აზრით, ქართული ტერმინების ისტორია სათავეს ქართული მწერლობის შექმნის დასაწყისიდანვე იღებს. მეათე-მეთორმეტე საუკუნეებში უკვე გვაქვს მეცნიერული ლექსიკის ქართულ ენაზე შექმნის მცდელობები. „ქართული ენის განვითარებამ ამ დროისთვის ისეთ დონეს მიაღწია, რომ მას შესწევდა უნარი გადმოეცა მაშინდელი განვითარებული აზროვნების თითქმის ყველა ნიუანსი“(როგნედა ღამბაშიძე, „ქართული სამეცნიერო ტერმინოლოგია და მისი შედგენის ძირითადი პრინციპები“, გვ.91). იმ პერიოდში შემოღებული და დამკვიდრებული არაერთი სიტყვა დღესაც ერთადერთია სამეცნიერო ლიტერატურაში.

გაინტერესებთ ეს სიტყვები?

არსი, არსება, არსებითი, მეტყველება, ბუნებათა მეტყუელება (დღევანდელი ბუნებისმეტყველება), სიბრძნის მეტყუელება, ძლიერება, გონება, გონიერება, გონიერი, ნივთი, ნივთიერი, სულიერი, ურთიერთობა, ჭეშმარიტება, შეზავება, სისრულე, სიმარტივე, სივრცე, უმეცრება, მეცნიერება, შუამდგომლობა, თანამზრახველობა, მხედველობა, ქმნადობა, ხორციელი, გულისხმა, შემოქმედებითი, თვითმპყრობელობა, რომელობა, რაოდენობა, ვარსკვლავთმრიცხველობა, თანამზრახველობა, მიმართება და ბევრი სხვა.

თუ დავაკვირდებით და გავიაზრებთ, დასახელებულთაგან უმრავლესობა დღესაც იმდროინდელი მნიშვნელობითაა გავრცელებული და ეს მოცემულობა მშვენიერი დასტურია იმისა, რომ ზუსტად, სწორად, ფრთხილად და მართებულად შერჩეული შესატყვისი ენაში ადგილს მყარად იმკვიდრებს.

შემდგომ საუკუნეებში ლექსიკოგრაფები, საზოგადო მოღვაწეები, მწერლები და მთარგმნელები მცდელობას არ აკლებდნენ ლექსიკური მარაგის შევსებას.

სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონმა, რომელსაც ვახტანგ მეექვსემ „სიტყვის კონა“ უწოდა (შეცდომით მიაჩნიათ, რომ ლექსიკონის სათაური ავტორისეულია), ფასდაუდებელი წვლილი შეიტანა ენის გამდიდრების, ლექსიკური ფონდის შენარჩუნების საქმეში. საბას ლექსიკონის უბრალო გადაფურცვლაც საკმარისია იმაში დასარწმუნებლად, თუ რა სიფრთხილითა და ყურადღებით უდგებოდა საქმეს მწიგნობარი. სულხან-საბა ორბელიანის ლექსიკონი ცნებათა უჩვეულო დეტალიზაციისა და მეცნიერული მიდგომის თვალსაზრისით დღესაც ძირითადი წყაროა სპეციალისტებისთვის.

აქ საგანგებოდ აღვნიშნავთ ილიას წვლილსაც. ცნობილია, რომ მას უნდა ვუმადლოდეთ ისეთი ტერმინების შემოღებასა და დამკვიდრებას, როგორიცაა – მიმართულება, ღირებულება, სინამდვილე, უარყოფა, უფლება, შინაარსი, თვალთახედვა, ნაფიცთა მსაჯულება და სხვა.

მწერლები და ლექსიკოგრაფები დაუღალავად აგროვებდნენ მასალებს, იკვლევდნენ დიალექტებს, ინახავდნენ სიტყვებს ხალხური მეტყველებიდან და იყენებდნენ, აღნუსხავდნენ თავიანთ წიგნებში, სახელმძღვანელოებსა და ლექსიკონებში. ასე ივსებოდა, მდიდრდებოდა დარგობრივი და სხვადასხვა მიმართულებით საჭირო, აუცილებელი ლექსიკა. მაგალითად, რაფიელ ერისთავის ხელნაწერ სალექსიკონო მასალაში უხვადაა ურმის, შენობის, დაკლული საქონლის ნაწილების სახელწოდებები, ადამიანთა ხმების სახელები, ფლორისა და ფაუნის წარმომადგენელთა სახელები. მანვე გადმოაქართულა და დაამკვიდრა ენაში ისეთი ტერმინები და სიტყვები, როგორიცაა: კონცხი, აფრა, ოწინარი, ბუნიობა, კუნძული, რუკა და ა.შ.

სიტყვა ჟანგბადი ქართველი ქიმიკოსის, ვასილ პეტრიაშვილის დამსახურებით გვაქვს. როგორც ცნობილია, 1870-იან წლებში რუსული სიტყვა „კისლოროდისთვის“ აღსანიშნად მჟავბადი იხმარებოდა. ვასილ პეტრიაშვილმა კი ეს სიტყვა ჟანგბადით ჩაანაცვლა.

მეცნიერული ტერმინოლოგიის საჭიროებისა და „გასაჭირის“ საკითხი მეოცე საუკუნის დასაწყისიდანვე „დაგვიდგა“. მეცნიერების მრავალი სხვადასხვა დარგის განვითარებამ უამრავი ახალი შესატყვისის გაჩენის აუცილებლობა წარმოშვა.

ტერმინოლოგიის დადგენისა და შედგენისთვის საქართველოს ტექნიკური საზოგადოების მიერ 1920 წელს გამოიცა ტექნიკური ლექსიკონი. ამ წიგნში თავმოყრილი სიტყვები ნათელი მაგალითია იმისა, რომ სამეცნიერო ცნების შესატყვისის მოძიება მშობლიური ენის წიაღში, ერთი მხრივ, სავსებით შესაძლებელია და მეორე მხრივ, ზომიერების დაცვის გარეშე, გადამეტებულმა პურისტულმა დამოკიდებულებებმა ღიმილისმომგვრელ შედეგებამდე შეიძლება მიგვიყვანოს.

ამ ლექსიკონში ნახავთ ისეთ სიტყვებს, რომელთა გარეშეც დღევანდელი სამეცნიერო ლექსიკა რთული წარმოსადგენია. ესენია: წნევა, დენი, სადენი, სინჯარა, ხრახნი, ხსნარი, წნეხი, წინაღობა, ნათურა, სანთურა, ძრავა, ბრჯენი, კუთრი, ბუდობი, მინარევი, მდგრადი, მართი კუთხე, მართობი, სამკაპი, საცხი, ჯვარედინი…

ამასთან, აქვე ნახავთ საერთაშორისო ტერმინთა გადმოქართულების წარუმატებელ მცდელობებს. მაგალითად, ბენზინი – ბანჭვინი, კანტორა – ანგარანი, დეპო – საყუდი, კომპლექტი – სავსი, მონოპოლია – ხოლოუფება, ტერმინი – სახელსახი, ინსტრუქცია – ხელსაძღვანო, კლასი – განწალი, რადიაცია – სხივარობა, სექცია – განწევრი, სპირტი – ძალარი, რეზერვუარი – მარაგა, ფოსფატები – ციცინადები, მოლეკულა – წიარა და ა.შ.

რა ვითარებაა დღეს?

ჰიპერკავშირი, კლავიატურა, თხევადკრისტალური, მეხსიერების ბარათი, რუთინგი, ტრაფიკი, ინტერფეისი, ქულერი, სვიჩი, დედაპლატა, ვიდეობარათი, ლეპტოპი, მენტორინგი, ჰეითსფიჩი, ბულინგი, დამუთვა, დაშეარება, ნიუსი, ელექტორატი, მარკეტი, კოტონი, დენტისტი, ტინეიჯერი, შოპინგი, ივენთი, არტი, ბრენდი, ფეშენი, დეველოპერი, სივი, სეტინგი, აპი, რესტარტი, სპამი, ენჯეო, ვორკშოპი, გაიდლაინი, კონტენტი, ნარატორი, უკუკავშირი, ფიდბექი, პიარი, თბოიზოლაცია, ფეიკი, ჩელენჯი, სტაფი, თიმი, ერორი… თითოეული ჩვენგანის ყოველდღიურ მეტყველებასა და აქტიურ ლექსიკურ მარაგში ეს და სხვა უამრავი სიტყვაა დალექილი. ამათგან ზოგიერთი სესხების მაგალითია, ზოგი – ბარბარიზმის, ნაწილი დავიწყებას მიეცემა და ქართული შესატყვისებით ჩანაცვლდება, რამდენიმე კი აუცილებლად დაიმკვიდრებს კუთვნილ ადგილს ორთოგრაფიულ და განმარტებით ლექსიკონებში.

ზედაპირული დაკვირვების შედეგად ასეთი სურათი იხატება – სამეცნიერო-ტექნოლოგიური ტერმინოლოგიის გამოყენებისას ყველაზე ხშირად სესხება, კალკირება, ქართული სიტყვათწარმოების მცდელობები და აფიქსაცია (სიტყვის შესაქმნელად სიტყვის დასაწყისში, შუაში ან ბოლოს პრეფიქსის, ინფიქსისა და სუფიქსის დამატება) გვხვდება.

საინტერესოა, დღეს შემოღებული და ხმარებული სიტყვებიდან რომელი დაიმკვიდრებს ადგილს ენაში? რას დაწერენ 100 წლის შემდეგ ენის სპეციალისტები თავიანთ ბლოგებზე, ელექტრონულ ცნობარებსა თუ ინფორმაციის შენახვისა და გავრცელების იმდროინდელ საშუალებებში?

როგნედა ღამბაშიძის წიგნის ციფრული ვერსია იხ. აქ

გააციფრულა და „მცდარბეჭდილის საძმოს“ ფეისბუქგვერდზე გამოაქვეყნა ვახტანგ ელერდაშვილმა