პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

ლიტერატურული პარალელები – ედგარ ალან პოს „უილიამ უილსონი“ და ნიკოლოზ ბარათაშვილის „ხმა იდუმალი“

მსოფლიო ლიტერატურაში წარუშლელი კვალი დატოვა რომანტიზმმა – მრავალწახნაგოვანი ნოვატორობით, გულწრფელი ემოციებით, უკურნებელი სევდითა და ადამიანური ტკივილით გაჯერებული ტექსტებით. მან გააერთიანა ლამის მთელი პლანეტის ხელოვანები. ქართული ლიტერატურის ისტორიის სწავლებისას ჩვენი რომანტიკული ლიტერატურული სკოლა მოსწავლეთა დიდ მოწონებას იმსახურებს. ახალ თაობებს იზიდავს გამოსახვის ის ხერხები და თემები, რომლებიც მახლობელი, აქტუალური და ნათლად აღსაქმელია თანამედროვე ადამიანისთვისაც. მეთერთმეტე კლასი სწავლების ის საფეხურია, როცა მოსწავლე მზადაა ღრმად გაიაზროს მწერლობის იდეური აქცენტები, რომანტიკოსი პოეტების ფაქიზი სულიერი სამყარო, ჩასწვდეს მათ ესთეტიზმსა და ფილოსოფიურ მსოფლაღქმას. ბავშვები სვამენ კითხვებს, იკვლევენ ალეგორიებსა და მეტაფორებს და ხშირია აღმოჩენის სიხარული, ნაწარმოებების ნაირგვარი ინტერპრეტაციები. ნიკოლოზ ბარათაშვილის ლირიკა განსაკუთრებულ გავლენას ახდენს მეოცნებე ნატურებზე.

ტექსტების სინთეზირება და ლიტერატურული პარალელები, მოგეხსენებათ, ცოდნის მაღალი საფეხურია, ხოლო რომანტიზმის იდეურ-მხატვრული მახასიათებლებისა და თემატური მოტივების გააზრების პროცესში უამრავი პარალელის თანხვედრა ხდება, რადგან რომანტიკოსი მწერლების შემოქმედება პოპულარულია და მათ არასდროს აკლია მკითხველის ყურადღება. ყოველ წელს, როცა მეთერთმეტე კლასში ქართული რომანტიზმის სწავლებას ვიწყებ, სანამ მე ვიტყოდე ჩვენი რომანტიკოსების რჩეულ ჟანრებზე რამეს, მოსწავლეები დამასწრებენ ხოლმე და მეკითხებიან: მასწავლებელო, ევროპელი და ამერიკელი რომანტიკოსები ხომ პროზის ჟანრებსაც მიმართავდნენ, ბევრი რომანიც შექმნეს, რატომ არ დაიწერა ქართული რომანტიკული მოთხრობა ან რომანი? ამ ლეგიტიმურ კითხვაზე ცალსახად ამომწურავი პასუხის გაცემა, რასაკვირველია, შეუძლებელია, მაგრამ ჩემი პასუხი ის არის, რომ ლირიკის ენა უფრო მშობლიური, უფრო მისადაგებული აღმოჩნდა ჩვენი პოეტების ტრაგიკულ განცდებთან, ხოლო რომანს რაც შეეხება, მეცხრამეტე საუკუნის ქართულმა მწერლობამ ის საერთოდაც ვერ შვა, რადგან, როგორც კრიტიკოსები ამბობენ, დაპყრობილ, პროვინციად, კოლონიად ქცეულ პატარა ქვეყანაში არ იყო ფართოპლანიანი ნაწარმოების სიუჟეტისთვის საჭირო ასპარეზი, დრამატული ამბები და თავგადასავლები ვერ იქნებოდა იმ მასშტაბის, რომ რომანის ფერადი სამყარო დაბადებულიყო…

მეთერთმეტე კლასში ჩვენი გაკვეთილის თემაა ნიკოლოზ ბარათაშვილის „ხმა იდუმალი“, რომლის სიღრმეებში წვდომას ბავშვები იოლად ახერხებენ. 1836 წელს 19 წლის ნიკოლოზ ბარათაშვილი ცხოვრების გზის ძიებაში საკვირველ სულიერ ტკივილზე საუბრობს. ლექსი ლირიკული აღსარებაა და გვიზიარებს პოეტის ძიებებს, ტკივილიან განცდებს. იდუმალი ხმა ასდევნებია ჭაბუკ ლირიკულ გმირს და დაუკარგავს მისთვის მოსვენება, ახალგაზრდა, ვნებებით სავსე გული ნაღვლით დაუსნეულებია. პოეტი ამბობს, რომ მას შემდეგ, რაც წუთისოფელი შეიცნო, ეს ხმა მოუცილებლად თან სდევს და „სულ ერთ რამეს უწვრთნის მას გულისა ჭირად“… „ეძიე, ყრმაო, შენ მხვედრი შენი, ვინძლო იპოვო შენი საშვენი“… ლირიკული გმირი გულწრფელად აღიარებს, რომ საკუთარ ხვედრს ეძიებს, მაგრამ ვერ პოვებს და ამის გამო კაეშანს ვერ იშორებს…

ლექსის ბოლო სტროფები სულიერად განადგურებული და აღშფოთებული ლირიკული გმირის ფილოსოფიურ კითხვებს ახმოვანებს:

„ნუთუ ხმა ესე არს ხმა დევნისა შეუწყალისა სინიდისისა?
მაგრამ მე ჩემში ვერ ვჰპოვებ ავსა, მისს საშფოთველოს და საქენჯნავსა.
ანგელოზი ხარ, მფარველი ჩემი, ან თუ ეშმაკი, მაცთური ჩემი?
ვინცა ხარ, მარქვი, რას მომისწავებ, სიცოცხლეს ჩემსა რას განუმზადებ?“.

ბარათაშვილის ეს ლექსი მრავლისდამტევია ზოგადად ეპოქის სულის ამოსაცნობად… როცა ბავშვები სვამენ კითხვებს, თუ რატომ იკითხება ქართველი პოეტების ტექსტებში ესოდენ ღრმა სულიერი ტკივილი, ჩვენი პასუხი არის ის, რომ „მსოფლიო სევდის“ გამოხატვა მხოლოდ ლოკალური ლიტერატურული მოვლენა როდია. ზოგადად მეცხრამეტე საუკუნის დასაწყისის ადამიანის გონება და სული იყო ასე „მოწყობილი“, უსამანო ტკივილის განმცდელი, სენტიმენტალური, მეოცნებე, ფაქიზი, მოწყვლადი… საგაკვეთილო პროცესი მეტყველ, ადეკვატურ, გამომსახველ ლიტერატურულ პარალელს ითხოვს და აი, ისიც: ედგარ ალან პოს მოთხრობა „უილიამ უილსონი“.   ბიოგრაფიებშიც სიახლოვე იკვეთება: პო 1809 წელს დაიბადა, 8 წლის შემდეგ – ნიკოლოზ ბარათაშვილი… ორივე რომანტიკული სკოლის ვარსკვლავია თავის სამშობლოში… ტატო 1845 წელს გაშორდება თავის დამტანჯველ წუთისოფელს, ხოლო ედგარი 4 წლის შემდეგ წავა ისევე მისტიკურად, როგორიც მისი სული და შემოქმედება იყო. ამ ნაწარმოებთა შექმნის თარიღებიც ახლო-ახლოსაა. ბარათაშვილის ლექსი 1836 წელს დაიწერა, ხოლო პოს მოთხრობა – 1839-ში. ბარათაშვილის „ხმა იდუმალისა“ და პოს „უილიამ უილსონის“ შესადარებლად ყველაზე მორგებული ცნობილი კოგნიტური სქემა – ვენური დიაგრამა აღმოჩნდა. მართალია, მეთერთმეტე კლასში ეს სქემა თითქოს უკვე ფუნქციადაკარგული და მოძველებულია, მაგრამ აქ ნამდვილად მაღალ დონეზე ასრულებს თავის ფუნქციას.

რა აქვთ განმასხვავებელი მოცემულ ტექსტებს?

„ხმა იდუმალი“:

  1. ბარათაშვილის ლირიკული გმირი ეძიებს საკუთარ ბედისწერას და აცხადებს, რომ სინდისი სუფთა აქვს: „ნუთუ ხმა ესე არს ხმა დევნისა შეუწყალისა სინიდისისა? მაგრამ მე ჩემში ვერ ვჰპოვებ ავსა, მისს საშფოთველოს და საქენჯნავსა”…
  2. ლირიკული გმირი გაორებულია, თუმცა საკუთარი ძალების რწმენა მასში ერთგვარად მაინც იგრძნობა და იდუმალი ხმა, სავარაუდოდ, არის არა მისი ალტერ ეგო, არამედ დაუნდობელი წუთისოფელი, ბედისწერა;
  3. ლექსის ბოლო ტაეპებით ირკვევა, რომ მთავარი ლირიკული გმირი მაინც ჯერ კიდევ გაურკვევლობაშია… ანუ სადღაც იმედი მაინც იკითხება… ჯერ ყველაფერი არ დამთავრებული…

„უილიამ უილსონი“:

  1. პოს გმირი თავის ყველა მონოლოგში აღიარებს, რომ მისი სინდისი დამძიმებულია ცოდვით, უსიყვარულობით, ადამიანთა დაუნდობლობით, თაღლითობის, პარვის, სიცრუის, მრუშობის, ანგარების, ბილწი ადამიანური ვნებების ტვირთით…
  2. უილიამ უილსონი გაორებულია, მისი ბიოგრაფია და დაბადების თარიღიც კი ემთხვევა ავტორისას და ის აღმოაჩენს, რომ მისი მსგავსი არსება, რომელიც მას დევნის და მოუწოდებს ცოდვათა დაძლევისკენ, მისი მეორე „მეა“…
  3. უილიამი მოთხრობის ფინალში კლავს თავის მეორე „მეს“, ანუ თვითმკვლელად იქცევა… მისი აღმოჩენა სარკესთან შემზარავია: „მეტოქე – უილსონი იდგა ჩემ წინ, სულთმობრძავი, სახემორღვეული… მისი განუმეორებელი სახის ყოველი ნაკვთი სრულიად დამთხვეოდა ჩემსას! გათავდა, მორჩა, შენ გაიმარჯვე, მაგრამ აწ მკვდარი ხარ, მკვდარი ამ სოფლისთვის, სასოებისთვის, მაღლა ცისთვის! ჩემში იყო შენი არსებობა და ჩემშია შენი სიკვდილიც, საკუთარი სახე გამცნობს, ვით მოიკვეთე სამარადისოდ!“.

„ხმა იდუმალი“ – „უილიამ უილსონი“ – რა აქვს საერთო ამ ორ ნაწარმოებს?

  1. ახალგაზრდა რომანტიკოსი მწერლების სულიერი ძიებანი, გარდასახული მათ მიერ გაცოცხლებული მხატვრული სახეების (ლექსის ლირიკული გმირი/მოთხრობის პერსონაჟი) განსაცდელში…
  2. „მსოფლიო სევდის“ უკიდეგანო ოკეანე, რომელიც გმირის დემორალიზაციას იწვევს…
  3. სულიერი გაორება, საკუთარი თავის მისტიკურ, ილუზორულ, ირეალურ სამყაროში წარმოჩენა…

ტექსტების განხილვის პროცესი უაღრესად საინტერესო, ცოცხალი და შთამაგონებელია და გაკვეთილზევე იბადება ლიტერატურული ესეის შექმნის იდეა. ესეის ვასათაურებთ ასე: „ნიკოლოზ ბარათაშვილის „ხმა იდუმალი“ და ედგარ ალან პოს „უილიამ უილსონი“ – მგლოვიარე სულების გადაძახილი ოკეანის გაღმა-გამოღმა…“. ბავშვები ამბობენ, რომ ესეის შექმნის პროცესი არ იქნება დამღლელი და უსიამოვნო, ეს ტექსტები მათ დაეხმარა ერთმანეთის სათქმელის ამოცნობაში, სინთეზის პროცესი იყო დამაინტრიგებელი, შემეცნებითი, დამაფიქრებელი. გაკვეთილზევე ვქმნით ესეის შეფასების კრიტერიუმებს, სადაც ადეკვატური გაგება, ნაშრომის აგება, ორიგინალური და არაშაბლონური აზროვნება, ზოგადი განათლება/წიგნიერება და ანალიტიკური უნარები  ხდება გადამწყვეტი. მეც იმედი მაქვს და ჩემს მოსწავლეებსაც, რომ გაკვეთილი ნაყოფიერი იქნება, მიზნამდე მიგვიყვანს და მსოფლიო მწერლობის უდიდესი ლიტერატურული მიმართულების ქვეტექსტების ამოცნობას ასწავლის ბავშვებს.

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი