არტურ რემბოს „სიტყვების ალქიმია“

„მე ამბოხებული ვარ. ახლა, რაც შეიძლება თავზე უნდა ავიღო ხელი. რატომ? იმიტომ, რომ პოეტობა მსურს, ნათელმხილველობა მწადია. თქვენ ამას სრულიად ვერ გაიგებთ და ვერც აგიხსნით; შეუცნობელი უნდა შევიცნო, ყველა აზრი და გრძნობა უნდა გადავასხვაფერო. უზარმაზარი ტანჯვა-წამებაა, მაგრამ ძლიერი უნდა იყო, პოეტად უნდა იყო დაბადებული. მე ჩემში პოეტი შევიცანი“, – წერს არტურ რემბო ჟორჟ იზამბარს. მისი ამბოხი გამოიკვეთა გამოსახვის ახალ ფორმათა ძიებაში, ირაციონალურისა და მეტაფიზიკურის მოხელთების წყურვილში. ეს ამბოხი წარმოჩნდება ბევრ ლექსში, მათ შორის, „მთვრალ ხომალდში“, რომლის სულისკვეთება მსჭვალავს მთელ მის პოეზიას. შეცნობის ამ გზაზე მან სიტყვებს არა მხოლოდ აზრის, არამედ ფერის, მუსიკისა და სურნელის შეგრძნებების გამოწვევა „დააკისრა“. ამისთვის კი მიმართა ჯადოსნურ ხერხს, როგორც თვითონვე ამბობს, „სიტყვების ალქიმიას“, რათა ნაცნობი სიტყვებისაგან უცნობი პოეტური სახეები და შეგრძნებები „გამოედნო“. არტურ რემბო ხმოვნებს ფერებად აღიქვამდა და ასე ქმნიდა საოცარ ფანტასმაგორიულ ლექსებს. იგი ლექსში „ხმოვნები“ წერს:

„ა _ შავი ფერის, ე_ თეთრისა, ი_ მეწამულის,

უ _მწვანეა და ო_ლურჯია, ერთხელაც ზუსტად

ავხსნი ყველა მათ საიდუმლოს: ა_ მბზინავ ბუზთა

შავი, ბუსუსა კორსეტია, შმორში ნამული,

ზღვის უბე ღამით; ე_ კარვები, ცის ნისლი ნაზი,

შროშნების ჟრჟოლა, მყინვარების ცივი მახვილი“ (დავით წერედიანის თარგმანი).

ის შეეცადა თავისი პოეზიით აეხსნა „ყველა საიდუმლო“ ხმოვნებისა, რომლებიც ლექსში მუსიკისა და ფერების ვარიაციებს ქმნიან. ამგვარი „სინესთეზიური“ უნარი განსაკუთრებით ხელოვანებს აქვთ გამძაფრებულ-განვითარებული. შარლ ბოდლერმა „ბოროტების ყვავილების“ ერთ ლექსში, „შესაბამისობა“ რომ ჰქვია, ეს მთავარ პრინციპად აღიარა: სიტყვით არა მხოლოდ აზრისა და ემოციის, არამედ ფერის, მუსიკისა და სურნელის გამოხატვა. მოდერნიზმმა ეს იდეა აიტაცა, განსაკუთრებით კი სიმბოლისტებმა. არტურ რემბო დანარჩენ ხმოვნებს ასე ხედავს:

„ი_ძოწის ქამხა, სისხლიანი ამონახველი,

საყვარლის ბაგე, მცინარი თუ ნაკვნეტი ბრაზით.

უ_ ზღვის ტრიალი მარადისი წრებრუნვის ხატად,

სიმშვიდე მაღალ იალაღთა, ნაოჭთა ღრმათა,

ალქიმიისგან რომ სხდებიან შუბლზე ტვიფრებად;

ო_უზენაეს ბუკთა ხმობა ცათამიერი,

სერაფიმული მდუმარება არ-ამიერი,

ომეგა_თვალთა სანატრელთა შემოცისფრება!“.

მეტაფორათა ამ თავბრუდამხვევ ფეიერვერკში გამოიკვეთება მუსიკა, რომელსაც სამყაროს სხვადასხვა ნახატი ქმნის, თანაბარი ინტენსივობით შემოიჭრება როგორც „მაღალი იალაღები“, ასევე მარადიულობის „სერაფიმული მდუმარება, სატრფოს თვალთა „შემოცისფრება“, „შროშნების ჟრჟოლა“. რა თქმა უნდა, გალაკტიონის ფერადოვან-მუსიკალური ხატების წაკითხვისა და აღქმის შემდეგ ქართველ მკითხველს აღარაფერი გააოცებს. იგი მიჩვეულია, რომ, მაგალითად, მომაკვდავი გედის ხმაში „ვარდებისა და ჩანჩქერების“ ფერი, სურნელი და მუსიკა შეიგრძნოს. ამგვარად, არტურ რემბოს და სხვა სიმბოლისტთა სიტყვები, ფრაზები, ლექსები მთლიანობაში ემსგავსება შელოცვებსაც, აზრის გაგების გარეშე მაგიურად რომ მოქმედებენ მკითხველზე და უცნაურ შეგრძნებებს იწვევენ, აფხიზლებენ, აღვიძებენ, ყოველდღიურობის „გამოქვაბულებიდან“ გამოჰყავთ სინათლეზე მშვენიერების შესამჩნევად, აღსაქმელად, ხელოვნებით მოგვრილი ბედნიერების განსაცდელად. რიტმი, რითმა, ალიტერაციები, გამეორებანი, ანჟამბემანები და სხვა ტიპის მხატვრულ-ინტონაციური მიმოხვრები, გრადაციები, ტონალობები, გამები ქმნიან იმ გზებსა თუ ბილიკებს, რომლებსაც მკითხველი „სიტყვების შექმნილ განზომილებებში“ შეჰყავს. ვერლენისეული „მუსიკა, უპირველეს“ ყოვლისა მსჭვალავს მათ პოეზიას.

არაერთი მწერალი იყენებს ამ ხერხს, მაგალითად, ჯემალ ქარჩხაძის „იგიშიც“ გვხვდება აბსტრაქტული გრძნობებისთვის ფერისა და სურნელის შესაბამისობა, რაც უჩვეულო ემოციურ ზეგავლენას ახდენს მკითხველზე და მას ახალ, განსხვავებულ შეგრძნებებს უჩენს. განსაკუთრებით უცხო და შთამბეჭდავია აბსტრაქტული შეგრძნებების გამოსახატავად სუნის მოშველიება, მაგალითად, „ცხელი ხიფათის სუნი”, „სიმშვიდისა და სითბოს სუნი”, „ტყის მწვანე სუნი”, „გაავებული ნადირის სუნი”, „ავი სუნი”, „სიმშვიდის მსუბუქი სუნი”, „სახეზე ალმურის სუნი აუვიდა”, „მარტოობის შემაშფოთებელი სუნი”, „სიხარულის სუნი”, „გაკვირვების მსუბუქი სუნი” და სხვ.

გრიგოლ რობაქიძემ შენიშნა, რომ ოსკარ უაილდი „დორიან გრეიში” არ მიმართავს შედარებას. იგი პირდაპირ იტყვის; „მის თვალთა ამეთვისტო მიბნელდა”. რუსთაველის ქმნილებაში ეს ხერხი ხშირად გვხვდება. მან იცოდა ისიც, რომ ყოველ ხმას თავისი ფერი აქვს“. „ავთანდილი ბრუნდება, შეხვდება ტარიელს, – და უკანასკნელს: „ხმა შაქრის ფერად გაუხდა ვარდსა, ხშირ-ხშირად პობილსა”. რობაქიძე წერს: „უაილდის მიერ შეყვარება ძვირფას ქვათა პირდაპირ ნასესხები მგონია რუსთაველის ქმნილებიდან, რომლის სამშობლოს ინგლისელი ხელოვანი მხოლოდ ნაქარგი ქსოვილებით იცნობდა”. („რუსთაველი“).

„საქართველოს შემდეგ უწმინდესი ქვეყანა არის პარიზი. ადიდე, ხალხო, ეს ჩვენი მრისხანე ქალაქი, სადაც გიჟური გატაცებით ჯამბაზობდნენ ჩვენი ლოთი ძმები — ვერლენი და ბოდლერი, მალარმე, სიტყვების მესაიდუმლე და არტურ რემბო, სიამაყით მთვრალი, დაწყევლილი ჭაბუკი“, – ასეთი სიტყვებით შემოუძღვა პაოლო იაშვილი ქართულ პოეზიაში სულიერ ნათესავებს, ფრანგ ძმებს და მათ შორის განსაკუთრებით გამორჩეულ არტურ რემბოს, რომელსაც ვიქტორ ჰიუგომ „პატარა შექსპირი“ უწოდა.

„მუდამ ორ ქალღმერთს ვეთაყვანები მხოლოდ – მუზასა და თავისუფლებას, – წერს არტურ რემბო თეოდორ ბანვილისთვის მიწერილ წერილში.
რემბოს მეამბოხე სული, რაც უპირატესად ძველი პოეტური სამყაროს რღვევასა და გაბედული სიახლეების შემოტანაში მჟღავნდებოდა, ხიბლავდა და ატყვევებდა ქართული სიმბოლიზმის, წმინდა პოეზიის რაინდებს. ესენიც ხომ ფრანგი ძმებივით, ებრძოდნენ „ბატონ შაბლონს“, უნიჭო ეპიგონობას და ქართულ პოეზიას „ევროპის რადიუსით“ მართავდნენ. არტურ რემბოს პოეზიასაც მწყურვალებივით დაეწაფნენ პოეტები. მათ იზიდავდათ და ატყვევებდათ უჩვეულო სახეები, თამამი შედარებები, სამყაროში დაძებნილი სრულიად ახალი, ბოდლერის „ხელდასმული „შესაბამისობანი“. „არტურ რემბოსთან ბოროტ ტყუპად ჩახუტებული“ მხოლოდ გიორგი ლეონიძე როდი იყო. ფრანგი ძმის სიყვარულში ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ ცისფერყანწელები. მათ ხიბლავდათ მისი თავისუფლება, ერთ ლექსში „ჩემი ბოჰემა“ რომ წერს:

„მე, გამორღვეულ ჯიბეებში ხელჩაწყობილი,

მივაბიჯებდი. შესაშური მეცვა ქურთუკიც.

უძირო ცის ქვეშ, შენ გიკმიე, მუზავ, გუნდრუკი.

ო! რა მშვენიერ ტრფობით ვიყავ გულშეპყრობილი!“ (ბაჩანა ჩაბრაძის თარგმანი).

არტურ რემბოს ლექსების თარგმნა ცისფერყანწელებმა დაიწყეს და დღემდე გრძელდება ეს ტრადიცია (ვალერიან გაფრინდაშვილი, პაოლო იაშვილი, გივი გეგეჭკორი, დავით წერედიანი, ბადრი თევზაძე, ბაჩანა ჩაბრაძე, მარინა მითაიშვილი და სხვათა თარგმანები). რემბოს პოეტურ ციკლი „UNE SAISON EN ENFER“ მთლიანად შედარებით გვიან, მეოცე საუკუნის 80-იან წლებში ითარგმნა. სათაური სხვადასხვანაირად არის თარგმნილი. ყანწელები მას მოიხსენიებდნენ ასე: „სეზონი ჯოჯოხეთში“; თარგმნილია ასეც: „ჟამი ჯოჯოხეთში“ (დალი ყალიჩავა); მარინა მითაიშვილმა კი თარგმნა ასე: „ერთხელ ჯოჯოხეთში“. შინაარსობრივად „სეზონი ჯოჯოხეთში“ ზუსტია, მაგრამ „ერთხელ ჯოჯოხეთში“, ვფიქრობთ, უფრო პოეტურია. საგულისხმოა, რომ ეს სიტყვა თავიდანვე წარმოჩნდება. ციკლის შესავალში პოეტი ერთგვარად მიანიშნებს იმ დროს, როდესაც განიცადა ერთგვარი „გასხივოსნება“. ეს ამგვარად გამოიხატება: „ერთხელ, საღამოს, როს მუხლებზე ჩამოვისვი მშვენიერება“.… ასე რომ, „ერთხელ“ გახდა წერტილი, საიდანაც „დაიწყო“ მისი ჩაღრმავება სულიერ სამყაროში, ჯოჯოხეთური სანახებით სავსე რომ აღმოჩნდა (მკითხველს, რა თქმა უნდა, გაუჩნდება ალუზიები დანტეს „ღვთაებრივი კომედიისა“).

არტურ რემბო „დახეტიალობდა“ სიტყვების ლაბირინთში, ფერის, ბგერისა და სურნელის კავშირს სიტყვის სიღრმეში პოულობდა და პოეტური დროის მრავალწახნაგოვან ზედაპირზე უჩვეულო კომბინაციებით ამოწერდა.

რემბოს „ერთხელ ჯოჯოხეთში“ რთული მხატვრული ტექსტია, ასოციაციური ნაკადებით გაჯერებული. პოეტი შეეცადა მასში მოექცია არა მხოლოდ თავისი, არამედ, საზოგადოდ, ადამიანური სულის გამოცდილებანი, ვნებანი და მარტვილობანი. თანვე, ეს არის მაღალი პოეზია. ისეთი, როგორსაც ითვალისწინებდა სიმბოლისტური პრინციპები. სტეფან მალარმე წერდა: „ლექსი, რომელიც გადაადნობს სიტყვებს ახალ, მთლიან სიტყვად, სიტყვა-შელოცვად, იწვევს საკვირველ შეგრძნებას – თითქოს ასეთი, თავისთავად საკმაოდ უბრალო ენობრივი ფენომენი მანამდე არასდროს გვსმენია და თვით ამგვარი სიტყვით აღნიშნული საგნის გახსენების პროცესიც უჩვეულო ატმოსფეროში მიმდინარეობს“. „საჭიროა მხოლოდ მინიშნება და სხვა არაფერი. საგანთა ჭვრეტა, ზმანებებით ნასაზრდოები, ზმანებათა მიერ მონაქროლი სახეები — აი, რა არის ნამდვილი შემოქმედება“. „ყოველდღიური საგნები თავისთავში მალავენ უხილავ და მიუწვდომელ საზრისს“. ამგვარია რემბოს დამოკიდებულება სამყაროსთან და ამიტომაც სავსეა მისი პოეზია „ზმანებათა მიერ მონაქროლი სახეებით“ (სტეფან მალარმე „სიმბოლიზმის შესახებ“).

რემბოს ეს ციკლი არის პოეტის სულის უფსკრულთა მიმოხილვა და სწორედ ესაა ჯოჯოხეთიც. ერთ ჩვეულებრივ საღამოს, მშვენიერებით მორიგი ტკბობისას პოეტმა წარმოსახვით გასწია რეალობის მომაჯადოებელი ფარდა და იმის იქით იხილა სულ სხვა რამ, რაც არც მშვენიერი იყო და არც მომხიბლავი, მაგრამ საოცარი ძალით იზიდავდა. სიტკბო სიმწარედ იცვალა. გარეგანი თვალი დაეხუჭა და აეხილა შინაგანი: „და გავიქეცი“.

რემბო წერს: „ნათელმხილველი უნდა იყო, ნათელმხილველად უნდა იქცე. პოეტი თავის თავში ქმნის ნათელმხილველს ყოველგვარი მნიშვნელობისა და აზრის ხანგრძლივი, ყოვლისმომცველი, უზარმაზარი და გონივრული ცვალებადობით; სახეს უცვლის სიყვარულის, ტანჯვის, სიშლეგის ყოველგვარ ფორმას. ის გამუდმებით საკუთარი თავის ძიებაშია; ყოველგვარ საწამლავს გამოსცლის, რომ სამუდამოდ ჩასწვდეს მათ არსს, ატაროს მათი გემო, ენით უთქმელი ტანჯვა-წამებაა ყოველ ჯერზე და მოითხოვს სრულიად ზეადამიანურ ძალ-ღონეს. სწორედ ამიტომ პოეტი ხდება ყველაზე დიდი ავადმყოფი, ყველაზე დიდი დამნაშავე, ყველაზე დიდი შეშლილი, – და უზენაესი მეცნიერი! რადგან ის სწვდება შეუცნობელს!“ (პოლ დემენისთვის მიწერილი წერილიდან, ფრანგულიდან თარგმნა ქეთევან კოკოზაშვილმა).

საზოგადოდ, გაქცევა თითქოს ერთიანად მსჭვალავდა მის ცხოვრებას. ბავშვობიდანვე ეს მისი ყველაზე საყვარელი სერიოზული „თამაში“ იყო. თავისუფლებისკენ უკიდეგანო სწრაფვამ, რაც ვერანაირ ჩარჩოებსა და ზღუდეებს ვერ ითმენდა, იგი რეალურ თუ წარმოსახულ მარადიულ მოგზაურად აქცია. 19 წლისამ მიატოვა ყველაფერი და ევროპა დატოვა, „მთვრალი ხომალდივით“ გადაეშვა ცხოვრების ზღვაში. ტალღათა მიმოქცევამ ხან ეგვიპტის, ხან ამერიკის ნაპირებთან გარიყა. გულდასმით აკვირდებოდა უცხო ტომელებს, ხანდახან პარიზის გეოგრაფიულ საზოგადოებას მოხსენებებსაც კი უგზავნიდა. იგი ნამდვილი მეამბოხე იყო თავისი ბუნებით, პარიზის კომუნის დროს მსროლელთა შორის იბრძოდა. „ის იყო ანარქისტი თავისი ცხოვრებით და შემოქმედებით. მუდამ დაუდგომელი, მუდამ ბოგემა, მუდამ მოუსვენარი“ (ვალერიან გაფრინდაშვილი). ველურთა შორის ცხოვრებამ, გამუდმებულმა ხეტიალმა ზღვითა თუ უდაბნოებით, მისი ჯანმრთელობა შეარყია. დასნეულებული დაბრუნდა ევროპაში. ჰოსპიტალში ფეხი მოაჭრეს, ამის შემდეგ მალევე გარდაიცვალა 37 წლისა.

პოლ ვერლენისთვის იგი იყო „გენიალური მეგობარი“, თუმცა რემბომ „ასეთივე“ ნდობა ვერ მოიპოვა პარნასელთა შორის. ვერლენისა და რემბოს ბოჰემური მეგობრობა ბევრი ჭორისა და ქილიკის საგანი გახდა. იყო შემთხვევა, ვერლენმა ჩხუბის დროს დაჭრა საყვარელი მეგობარი და ამის გამო ციხეში ამოყო თავი. მხოლოდ ოთხი წელიწადი გაგრძელდა რემბოს პოეტური აღმაფრენა. მან თავისი შემოქმედებიდან „სეზონი ჯოჯოხეთში“ გამოსცა, დანარჩენებზე მისმა მეგობრებმა იზრუნეს. ამ ნაწარმოებს კარგად იცნობდნენ ქართველი პოეტები. ამის ერთ-ერთი დასტურია ვალერიან გაფრინდაშვილის სიტყვები: „სეზონი ჯოჯოხეთში“ არის უჩვეულო წიგნი. ეს ქალაქების და პლანეტების ნგრევის დაუსრულებელი სურათია. რემბო წინამორბედია თანამედროვე რევოლუციების და კატასტროფების“.

ამ მართლაც „უჩვეულო“ ციკლში ბევრი რამ არის ფანტასმაგორიული. მას შემდეგ, რაც პოეტი მიხვდა თავისი ყოფის ამაოებას, ბიბლიური გმირივით მოთქმას მოჰყვა: „ვუხმე სტიქიას წასალეკად,/ რომ გავეგუდე სისხლსა და ქვიშას. /უბედურება ვიწამე კერპად!/ და გავიშხლართე მღვრიე წუმპეში/და გამომაშრო ცოდვიანმა, მძაფრმა ჰაერმა“. (მარინა მითაიშვილის თარგმანი).

ასე დაიწყო „ცვალება“ ცოდვებთან საზიარებლად. რემბო ასე მიმართავს მკითხველს: „ჩემი წყეული დღიურიდან შემოგწირავთ საშინელ ფურცლებს“. პოეტთან ერთად სულის ჯოჯოხეთში მოგზაურობითა და პოეტური ხილვებით დაღლილი მკითხველიც ახალი ძალით განიცდის ძველ ჭეშმარიტებას: „სულის ჭიდილი არანაკლებ სასტიკია კაცთა ომებზე“.

ფერებისა და მუსიკის მაგიურ კავშირზე ფიქრისას არ შეიძლება არ გაგვახსენდეს ვასილ კანდინსკი, რომელსაც ფერწერის, მუსიკის, პოეზიის, ფილოსოფიის კავშირზე წიგნიც აქვს დაწერილი: „სულიერების შესახებ ხელოვნებაში“. ამის შესახებ იხილეთ ჩვენი წერილი: „ფერის, მუსიკისა და სიტყვის იდუმალი თანაზიარობა“.

ამ თვალსაზრისით, მნიშვნელოვანია პროექტი, რომელიც გუგლის „ხელოვნებისა და კულტურის“ ვებპლატფორმაზეა. აქ კანდინსკის ტილოთა ფერებს შეხამებული აქვს მუსიკალური ბგერები. ყველას შეუძლია თვითონ შეარჩიოს ფერი, მუსიკა და ერთიანი კომპოზიცია შექმნას. ეს იქნება ერთგვარი ინტერნეტრესურსი ამ თემის შესწავლისას. https://artsandculture.google.com/experiment/sgF5ivv105ukhA