(ხუან რამონ ხიმენესის „პლატერო და მე“)
ვუძღვნი ჩემს სიამის კატას, ცაცის, რომელმაც 18 წელი იცოცხლა
ჩვენ წინაშეა „დონ კიხოტის“ შემდეგ ყველაზე პოპულარული ლიტერატურული ნაწარმოები ესპანურენოვან ქვეყნებში, პოეტური, ლირიკული პროზა – ავტორი სიცოცხლეზე უყვება პლატეროს და, როგორც ესპანური ლექსის დიდოსტატი ანტონიო მაჩადო წერს, თავის სამყაროსეულ ხილვას გვჩუქნის. სულ 138 მინიატურაა. ეს ანდალუსიური ელეგია, როგორც თავად ავტორმა უწოდა, ეძღვნება პატარა ვერცხლისფერ ჩოჩორს (Platero ესპანურად ვერცხლისფერია), რომელიც გაადამიანურებული ვირია. ავტორისთვის ცხოველთა სამყარო ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორიც ადამიანებისა, ამიტომ პლატეროსთან მეგობრობა საკრალურია. პლატერო ადამიანივით შეჰყურებს ყვავილებსა და ვარსკვლავებს, ის გონიერია, მოხუცისა და ბავშვის მოსიყვარულე, მზისა თუ ძაღლის თანამზრახველი, თვინიერი, დარდიანი და გულისხმიერი, „ველ-მინდორთა მარკუს ავრელიუსი“, ისეთი ლაღი და ნებიერი, პოეტს ავიწყდება, რომ ის ვირია, რომლის ცხოვრებაც ისეთი სადა და უბრალოა, როგორიც „მოკლე გზა ძველ სასაფლაომდე“ და ასე მიმართავს: „რა სანახავი ხარ, შე კაცო!“ ის ღატაკი ბავშვივითაა და ბავშვივითაც ელოლიავებიან. პლატეროს ესპანელები ოთხფეხა სანჩო პანსასაც უწოდებენ. მოგერი (Mons-Urium – ოქროს მთა, ნაკადული სევდანარევი სიხარულისა), სადაც ავტორი და პლატერო ერთი წლის განმავლობაში დახეტიალობენ, წუთისოფლის მეტაფორაა. გზაც მეტაფორაა ყოველი ჩვენგანის სავალისა ამ წუთისოფელში. ეს არის „გზა, ჭეშმარიტება და სიცოცხლე“. თვითონ პოეტი სალოს ბერს დამსგავსებია, „თალხით მოსილი, ნაზარეველის წვერითა და მომცრო შავი სომბრეროთი“. ტყუილად როდი აღიქვამენ მას გიჟად ბოშა ბავშვები. და დადიან ასე ერთად თალხით მოსილი სევდიანი კაცი და ვერცხლისფერი ჩოჩორი და თითქოს მთელი არსებით იწოვენ სისავსეს ყოფიერებისა, რომელშიც ყველაფერი ასე ძველია და ასე ახლად მოელვარე, ასე ტკბილი და ასე ტრაგიკული, რომელშიც, თუ ცხოვრებამ ლაგამი ამოგდო, მეფობს მკაცრი ფილოსოფია – „დასამარდება მოუხმარი შენი მშვენება და თუ მოიხმარ, ის მტანჯველი იქნება შენი“ (შექსპირი).
ნაწარმოებში გამოკვეთილია შერეკილების თემა – „უკეთუ ვისმე ბრძენ ჰგონიეს თავი თვისი თქვენ შორის ამა სოფლისა, სულელ იქმენინ, რაითა იყოს იგი ბრძენ“ (პავლე მოციქული). ყველა მოხეტიალე ბრძენი შეშლილობდა. ნურც სალოსებს დავივიწყებთ – უნდა „გასულელდე, დიდი სიბრძნე რომ დაიტიო“. მეხსიერებაში გვრჩება უცნაური შეშლილი, ვეება ხარივით დარბონი, აღარც წინა კბილები რომ შერჩენია და აღარც უკანა, ყვავილის ან ჩიტის დანახვისას სიცილი რომ უტყდება, რომელიც ტირილში გადასდის, როცა სასაფლაოს გახედავს: „ჩემი გოგო, ჩემი საცოდავი გოგო…“ კიდევ – საბრალო ავედილი, შეშლილი გოგო მზის ქუჩიდან, მაყვლისა და მიხაკების მოკითხვა რომ იცოდა, აბდალი ბიჭი სამოთხეში, ხელახლა ახელილი თვალებით, საწყალი პიანისტი, სილამაზის ნაშთი რომ ემჩნევა („მართლა სულელი იყო? როგორი იყო, ნეტა?“)…
გოდერძი ჩოხელის „ადამიანთა სევდას“ გვახსენებს ამ ნაწარმოების უნივერსალური სევდა და სამყაროს სახე-ხატები. როგორც მანანა გიგინეიშვილი წერს, „სამყაროს შემოქმედს არ მიუყვანია ბოლომდე ადამიანის ქმნადობის პროცესი. ადამიანმა თვითონ უნდა სრულქმნას თავისი თავი“, რომ დაუბრუნდეს სამოთხეს, თავის სულიერ სამშობლოს.
ხიმენესს აქვს ლექსი „წელიწადის მეხუთე დრო“, რომელიც მის სულიერ და პოეტურ ძიებათა მწვერვალად მიიჩნევა. სწორედ ეს მეხუთე დროა მარადისობა ანუ უდროობა, მეტაფიზიკური -ოთხივე დროის, წარსულის, აწმყოსა და მომავლის განმსაზღვრელი, რომელთან მიმართებითაც ფასდება თითოეული ჩვენგანი. ადამიანი, რომელშიც ცა და მიწა ერწყმის ერთმანეთს, „ფრთოსანი არსებაა, ოღონდ ფრთების მოქნევა მხოლოდ შემეცნების ნათელში შეუძლია“, – წერს ხიმენესი. ამიტომ გვეძლევა წუთისოფელიც.
ნაწარმოებში ყოველ სიტყვაში იგრძნობა საოცარი სიყვარული სიცოცხლისა, რომელიც ბუნებისადმი ზნეობრიობაშიც მჟღავნდება, საოცარ პეიზაჟებში, პოეტური ყალმის თითქოსდა მსუბუქ მონასმებში, დიდი მხატვრული ოსტატობა რომ სჭირდება – „ირგვლივ ისე ჩამუქდნენ მწვანე მინდვრები, თითქოს საკურთხევლის იისფერი კრეტსაბმელი წაჰფარებოდათ“; აპრილის შემპარავი მწუხრი, გამჭვირვალე შროშანივით ზეცა ან საწყალი მონადირის ცრემლში ჩამდგარი მზე, რომელიც როცა ძველი სახურავის ჭუჭრუტანებში ატანს, „სხვენიდან ცეცხლივით ბრდღვიალა მონეტები ცვივა თითქოს“; დიდი, ლეგა ღრუბელი, მთვარეს რომ ისე გადმოაგორებს ბორცვზე, „თითქოს ვეება კრუხს დაედო ოქროს კვერცხები“… მოკლედ, გადმოცემულია ბუნების ის ჰარმონიულობა, რომელიც თითქოს სამყარომ დაკარგა, რადგან სიძულვილი მძლავრობს ირგვლივ. ხშირად ყველაფერი ყირამალაა ამქვეყნად, მსგავსად გუბისა, რომელშიც პლატერომ ჩატოპა, მთვარეს ფეხი დააბიჯა და შხეფებად, ნაფლეთებად მოისროლა ირგვლივ როგორც წუთისოფლის მყიფე, მარადცვალებადი რეალობა. წიგნში მრავლადაა სახარებისეული ალუზიები და მისტიკა: „იუდებს ხოცავენ, შე ჩერჩეტო! ჰო, იუდებს ხოცავენ“ – ეს თითქოს დროსა თუ უდროობაში მოგზაურობაცაა და თვალწინ გვიდგება იუდას ბიბლიური სახე-ხატი – ცოდოა მოღალატე, უდიდესი ცოდვილი კაცობრიობის ისტორიაში, კაცთაგან შერისხვისათვის განწირული, საბრალო, ყველაზე დიდი ცრემლი უფლისა.
მინიატურებში მრავლადაა უცნაური ზმანებები, პოეტური ხილვები – თუნდაც ვარდების წვიმა, თეთრი, უფერული, ვარდისფერი, ზეცისფერი ვარდები, როგორც პლატეროს მშვენიერი თვალები, რომლებსაც თითქოს სამოთხის შვიდივე ციდან ისვრიანო, თითქოს მყუდროდ თოვს. ამ სიფაქიზითა და სინატიფით ბალანსდება სამყაროს მოუხეშაობა და სიმკაცრე.
როგორ შეიძლება არ შეიყვარო სიცოცხლე, რომელიც თითქოს ყველგან, სადაც ჩვენი წარმოსახვის თვალი მიატანს, ფეთქავს და იფურჩქნება?! თუნდაც ჩვენი ყოველდღიურობა, რუტინა, საუბარი, ხმაური. როგორც დაკეტილი ჭიშკრის მიღმა გაყუჩებული ყოფიერების საიდუმლო, როგორც შეყვარებულთა გულის სავანე, ტბორი, რომელიც პოეტის ოცნებისეული მითოლოგიით შთაგონებული წარმოსახვის ნაყოფია – თვალწარმტაცი წალკოტი, რომელიც მწვანეთვალება შეშლილი დედოფლის უსაზღვრო სევდას შეუქმნია თითქოს; ან მენახშირის გოგონა, „მონეტასავით ლამაზი და ჭუჭყიანი“, პატარა დედასავით ნანინათი რომ აძინებს უმცროს ძმას; ან ხურვებით ავადმყოფი გოგონა, თეთრი, სადა კაბით, ისეთით, მონტემაიორის ღვთისმშობელს რომ აცვია; ყაყაჩოებშეფრქვეული ყანა და პატარა ბელტზე ამორხეული ყვავილი ტყის პირას, უწმინდურებისგან წაუბილწავი ჩიტუნა რომ შესჩვევია, რომლის სიცოცხლე ჩვენი სიცოცხლის გაზაფხულივითაა; ან მისტიკური ხილვები: შავი ბეხრეკი ვირი, დემონის სუნთქვა რომ შემოაქვს ნაწარმოებში და ბავშვი წყაროსთან, როგორც ოაზისი, როგორც სიგრილისა და სინატიფის სასახლე, რომელიც თითქოს პოეტის სულია; რტოზე დატოვებული გაფრენილი ბეღურის თრთოლა, ცის ნაფლეთი, ჩიტმა რომ შესვა დაღვრილი წყლიდან ან მარტოობა, დიდ და ნათელ აზრს რომ ჰგავს, ან სიბრალული – გრიგალში ნაზი პეპლების ფარფატი; ქარში ცეცხლის მაგია ან სულაც „ჩამავალი წითელი მზისთვის გულგახსნილი ბროწეულები“.
„პლატერო და მე“ რომანტიკული პროზაა, მაგრამ არა რეალიზმისა თუ იუმორისგან დაცლილი. აი, რას ამბობს ავტორი მღვდელზე, დონ ხოსეზე (გინებით რომ იკლებს და ქვების სროლით დასდევს ბაღში ფორთოხლის მოსაპარავად გადასულ ბავშვებს): „ეგ კაცი მირონცხებულიცაა და თანაც, რომ ხედავ, როგორ ლაპარაკობს?! პირდაპირ თაფლი გადმოსდის პირიდან! სინამდვილეში კი ანგელოზური თუ რამ გააჩნია, ეს არის მისი ჭაკი ვირი“. თითქოს რა ნაცნობი და ძველია ეს ყველაფერი და კაცთა მოდგმის ცოდვით სისუტეზე მიგვანიშნებს, თუმცა სრულყოფილებისკენ სწრაფვაზეც, ქრისტეს მიბაძვაზე. საგრძნობია მწერლის ირონია (იქნებ თვითირონიაც?) მოხეტიალეთა მოდგმისადმი – ალბათ ბოშები არიან. ამ დაუბანელ, მოუვლელ ადამიანებს არაფერი სცხიათ იმ ფილოსოფიური სიბრძნისა, წუთისოფლის პირობითობებისგან განდგომილის პოზა რომ ბადებს. კი, სიცოცხლე ძალიან მკაცრიცაა. ამაზე მეტყველებს ალბათ ევკალიპტების ქვითინი; განრისხებული დარაჯის მოკლული უპატრონო ძაღლის თვალი, თოფის კვამლის ციცქნა ფთილით დანისლული; ოქროსფერი მინდვრების მრავლის მნახველი და დამტევი მდუმარება; კორიდა, რომელიც, ავტორის აზრით, სანახაობა კი არ არის, არამედ ის ნათელი და მარადიული, რომელსაც ბუნება, ღმერთი ყველას დამსახურებისამებრ მიანიჭებს ამაღლებული სულის შესაფერისად. მაგრამ ცხოვრება მაინც ტკბილია, თუნდაც მშვენიერების (რომელმაც დრო მარადიულობას აზიარა) სიკვდილით („დაკრძალვის საღამოვ, ეს რა საოცარი დიდებულება გიბოძა უფალმა ღმერთმა!“), როგორც ოქროსავით გაფანტული სიცოცხლე.
ნაწარმოებში ხშირად გვხვდებიან თეთრი პეპლები, როგორც ხატები მშვენიერებისა. სიცოცხლის ძლიერი კანონი გვაძლევინებს თანდაყოლილ მარტოობასაც და ავადმყოფობასაც, მარადიული ნათლით გვასხივოსნებს. ამას გრძნობ, როცა თუნდაც მეგობრის კუბოსთან პატარა მზეწვიას გალობას ისმენ ან უყურებ, რა მადიანად შეექცევიან მესაფლავის შვილები შაქარმოყრილ კარაქიან პურს.
კვდება პლატეროც. სამყაროს სევდის დამტევია მისი სიკვდილი, სავსე ისევ და ისევ სიცოცხლის ჭეშმარიტი განცდით. ერთხელ ჩემმა ნათლულმა, რომელიც ამერიკაში ცხოვრობს, იკითხა: „არსებობს ცხოველების სამოთხე?“ ამ წიგნშია მის კითხვაზე პასუხი. ავტორის აზრით, ცხოველებიც განიცდიან სიკვდილის შემდეგ მეტამორფოზას – მათი სამშვინველი, როგორც პატარა ენერგეტიკული ველი, ჩიტების სამოთხეში („მწვანე წალკოტი ოქროსფრად გაფურჩქნილი ვარდის ბუჩქებით, თეთრი, ვარდისფერი, ცისფერი, ყვითელი ჩიტების სულებით“) ან სულაც სამოთხეში განაგრძობს არსებობას. ეს არის საბოლოო დასასრული ცხოვრების ბობოქარ ზღვებში ხეტიალისა, ძნელი დღეებისა, ეს არის ხატიც მარადიულობისა. ეს არის არა აღსასრული, არამედ მშვიდი ძილი. პლატეროს საფლავზე ისმის გოგონების სიმღერები ფორთოხლის ბაღებიდან, ჩიტბატონების, გულწითელებისა და ნიბლიების ალერსიანი ჟღურტული.
წიგნში არის ერთი საინტერესო მომენტი, როცა მთავარი გმირი თითქოს საკუთარი თავიდან გამოაღწევს და გარედან უყურებს მას: „მე აგერ ვარ, სურნელოვან და მოფუთფუთე მრუმეში, ოქროშერთულ ნათელ-ბნელში – მთვარის, იასამნის, სიოს და სიბნელის ნახელავში. აგერ ვარ და ყურს ვუპყრობ ჩემი გულის სიღრმეს, რომელსაც ბადალი არ შეიძლება ჰყავდეს“. წუთისოფლის ამაოებასა თუ ნგრევას თავისი შედეგი მოქვს. მხოლოდ ერთი უცვლელი საუნჯე გვრჩება – გული, რომელშიც ხსოვნაა და მარადისობის შეგრძნებაც, თითქოს ხელით ეხები „უკვდავი ღმერთის გულივით წითელ მზეს“. პლატერო სიკვდილის შემდეგ უკეთ გაიგებს მისთვის მიძღვნილ წიგნს, რომელიც მისწვდება მის სულს სამოთხეში, რომელმაც გაიყოლა მოგერის ველ-მინდვრების სულიც და რაც დრო გავა, გახდება უფრო კეთილი, მშვიდი, წმინდა უჭკნობი ვარდების მარადიულ ზეციურ ველზე, სადაც ის თავისი გაბურძგნილი ზურგით ახლა უკვე ყრმა ანგელოზებს დაატარებს.
ჩვენ, ადამიანებმა, ვიცით, რომ ოცნებამ შეიძლება უამრავი რამ გამოსტაცოს მივიწყებას. ეს იქნებ „სულაც არარსებულ ბაღში განცდილი დარდიანი გაზაფხულის“ ჟამია? ამიტომ ისიც კი, რაც უმნიშვნელოდ გვეჩვენება, შეიძლება გრანდიოზულად იქცეს, რადგან უამრავი განცდის მიზეზია. ამიტომ იყოს ისე, როგორც ხუან რამონ ხიმენესი გადაცვლილ პლატეროს მიმართავს: „სიცოცხლეც ღირს და სიკვდილიც, ჩემო პლატერო!“
