მინდოდა დამეწერა, გასულმა წელმა მეტისმეტად მძიმე ახალგაზრდული ისტორიებით დაგვამახსოვრა თავი-მეთქი. თუმცა ეს განსაცდელი, ვირუსივით, 2020-ში არ დაბადებულა და არც მისი წასვლით დასრულებულა. მას გაცილებით დიდი ისტორია და რთული აგებულება აქვს. თუმცა პანდორას ყუთი, თითქოს, ერთიანად ამოიფრქვა შემზარავ ამბებად, სასოწარკვეთილ მიმიკებად, ფრაზებად, ქუჩის წარწერებად, გულისგამაწვრილებელ მელოდიებად და ჯერ კიდევ შეუჩერებლად აზიდებს ჩვენი ცნობიერების ბნელ კუნჭულებში გადავიწყებულ, უთქმელ ტრავმებსაც.
ვიცით – ადამიანური ტრაგედიები დროის, სივრცისა და სხვა პირობითობების მიღმაა. ისინი უკვე მოხდა. მათ ვერც შეცვლი, ვერც ჯადოსნური ჯოხის აქნევით გააქრობ. მე ვფიქრობ, გაკვეთილადაც ვერ გამოდგება.
ერთადერთი ეთიკური კითხვა, რაც შეიძლება ასეთ დროს საკუთარ თავსა და საზოგადოებას დაუსვა, ისაა, თუ როგორ შევეცადეთ, შეგვეცვალა სამყარო უკეთესობისკენ ჩვენი მოსწავლეების, შვილების, მოზარდი მოქალაქეებისთვის? რითი უპასუხა სახელმწიფომ, მედიამ, ეკლესიამ და რა თქმა უნდა, სკოლამ – უშუალოდ მის წიაღში ამოფრქვეულ უბედურებებს? რა გამოსავალი, რომელი ახალი მიდგომა, ინსტრუმენტი, პლატფორმა შევთავაზეთ მოზარდებს, რათა მათ ერთმანეთის მიღება, დანდობა და თანამშრომლობა ესწავლათ?
საინტერესოა, ხელოვნებამ, მწერლობამ როგორ აირეკლა ეს პრობლემა. თუკი ლიტერატურა სარკეა, რომელიც ცხოვრებას ბაძავს, სადაც მჭვრეტელმა საკუთარი თავი უნდა ამოიცნოს, საკუთარი ტკივილები გვერდიდან დაინახოს და განიწმინდოს, უკეთესი გახდეს, რატომ არის ე.წ. ლიტერატურული კანონი სკოლაში სამუზეუმო ექსპონატივით ხელშეუხებელი?
მეტად სევდიანი ამბავია, რომ ყმაწვილი ადამიანების ხმა თანამედროვე ქართულ ლიტერატურაში ძალიან სუსტად, ან თითქმის, არ ისმის. იმ საამო და იშვიათ მცდელობებს კი, სადაც მწერლები მოზარდთა ენით ლაპარაკობენ, ლიტერატურის სახელმძღვანელოები ყურს უყრუებს. რომლებიც არ უყრუებს და ამ საჭიროებას თვალს უსწორებს, ასეთები, როგორც წესი, სახელმწიფო გრიფის გარეშე რჩება, თითქოსდა, ლიტერატურული კანონიდან ერეტიკული თუ ნაივური გადახვევის გამო. დღემდე ერთი-ორი ავტორი თუ მაინც შეეცადა, მსოფლიოს საყმაწვილო ლიტერატურის საუკეთესო ნიმუშების შემოტანას, მაქსიმუმ, დამხმარე რესურსების სახით, ეს სახელმძღვანელოები მასწავლებელთა დიდმა ნაწილმა არ მიიღო, როგორც „არაქართული“, „რთულად სასწავლებელი“, ან მოსწავლეთათვის „რთულად აღსაქმელი”. როგორც ჩანს, ქართულ ლიტერატურას სკოლაში მასწავლებელთა და საგნობრივი პოლიტიკის შემქმნელთა დიდი ნაწილი ხედავს, როგორც სტერილურ, ხელშეუხებელ სამუზეუმო ექსპონატს, ნივთიერ ძეგლსა და საგანძურს. ამიტომ შორდებიან მოსწავლეები ლიტერატურას და არა იმიტომ, რომ უქნარა თაობა მოდის, ან, რომ „ვეფხისტყაოსანი“ საყმაწვილო პრობლემებზე ვერ „გადმოითარგმნება“. გამონაკლისები ისევ ცალკეული მასწავლებლების დიდი ძალისხმევის მიღწევებად უნდა მივიღოთ.
წარმოიდგინეთ, როგორი საინტერესო ინსტრუმენტი შეიძლებოდა ყოფილიყო ქართული ლიტერატურა მოზარდთა ფსიქო-ემოციური, ან, თუნდაც, სამოქალაქო პრობლემების რეფლექსიისთვის. თუმცა, თითქოს, უხილავი ხელი არ აძლევს საშუალებას მოზარდებს, სიცხადე შეიტანონ თავიანთ ყოფაში, შეძლონ საკუთარი განცდების ვერბალიზება, დამოკიდებულებების შეფასება-გადაფასება, ქცევების მართვა, საბოლოოდ – სკოლის, ოჯახისა და საზოგადოების ამ ბუნდოვან, ნისლიან ღირებულებრივ გარემოში ორიენტირება.
ეს დამთრგუნველი ბუნდოვანება და ბურუსი, როგორც ჩვენი საზოგადოებრივი და სასკოლო ცხოვრების მეტაფორა კარგად გადმოსცა თამარ გეგეშიძემ თავის საყმაწვილო რომანში – „საშლელები“. ტექსტი მრავალმხრივაა საინტერესო – თავისი თემატური დიაპაზონით, საინტერესო გმირებით, ავთენტური ამბებით, სწორი ინტერტექსტებით, თუმცა ყველაზე ძლიერი შთაბეჭდილება, რაც წიგნისგან დამრჩა, სწორედ ეს ნისლიანი, ბუნდოვანი მიკროკლიმატია. ეს აღქმა, შესაძლოა, თავიდან ბოლომდე ჩემი სიყმაწვილის დავიწყებული ტრავმების გამოძახილიც იყოს, თუმცა მე ვფიქრობ, ავტორის მიერ ძალიან გულწრფელად და ოსტატურად შესრულებული თხრობის ეფექტია.
„საშლელები“ მოზარდების სასკოლო ცხოვრებაზე ცამეტი წლის ანას ენით გვიამბობს. თხრობა ძალიან გულწრფელი და სადაა. სიფაქიზის მიუხედავად, დიდი პროტესტით დამუხტული. ესეც საკმაოდ უჩვეულოა, რადგან მსოფლიო ლიტერატურაში მოზარდების ჯანყი, უმეტესად, ყმაწვილი კაცების სპეციფიკურ, საკმაოდ უხეშ ენასთანაა გაიგივებული, ან იმ გოგოებთან, რომლებიც, თითქოს, სათქმელის ვალიდაციისთვის ბიჭებივით ლაპარაკს, ქცევას, პროტესტის „ბიჭური“ სტილით გამოხატვას ცდილობენ. მერვეკლასელი გოგონას მგრძნობიარე თხრობა კი, თითქოს, იისფერი ვენასავით ნატიფად და ზუსტად ფეთქავს ჩვენი ღონემიხდილი საყმაწვილო ლიტერატურის მაჯაზე. ეს ხმა, ცხადია, წინამორბედი გმირი გოგოების – ნაირა გელაშვილის ნიას („მე ის ვარ“), თეა ლომაძის მარიამის („წერილი ბოთლში“) ალტრუიზმით, ეიფორიით, გულწრფელობით, გამბედაობითაც საზრდოობს, თუმცა ბევრი თვითმყოფადი შტრიხი და ახალი კონტექსტი შეუძენია.
საერთოდ, უმწეო ბავშვის, მით უმეტეს, მგრძნობიარე გოგოს სულიერი სამყაროს გადმოშლა, როგორც ომის, რეჟიმის ან – პატრიარქალური საზოგადოების ბრუტალურობის, დეჰუმანიზებულობის კონტრასტი, ლიტერატურასა და საყმაწვილო რომანშიც, კარგად გამოცდილი ხერხია. ამ კონტექსტში არ შეიძლება, თამთა მელაშვილის „გათვლა“ არ გაგვახსენდეს, რომელიც ამგვარი მცდელობის ერთ-ერთი პირველი და ძალიან შთამბეჭდავი ნიმუშია თანამედროვე ქართულ ლიტერატურაში.
ამავე ხერხს მიმართავს თამარ გეგეშიძე. როგორც ჩვენში იტყვიან, „სიფრიფანა გოგოს“ ჭვრეტას, მის ეგზისტენციურს კითხვებს, ფაქიზ და წრფელ ამბოხს სალი კლდესავით ხვდება ქანცგაწყვეტილი დედებისა და ინფანტილური მამების, გულგრილი მასწავლებლებისა და ბრაზიანი მეზობლების მიერ გულმოდგინედ ნაშენი, ღირებულებრივად ეკლექტური, უკიდურეს მატერიალიზმსა და რელიგიურ მისტიციზმს შორის მუტანტ ურბანულ ნაგებობასავით ამოზრდილი, უსახური საზოგადოებრივი სტრუქტურა.
ანა რიგითი ინტელიგენტი, მშრომელი და პატიოსანი ოჯახის შვილია, თუმცა საზოგადოებაში, რომელიც ჰუმანიზმის კრიზისს განიცდის, ასეთი მშობლებისთვისაც კი ხშირად ნათესავ-მეზობლების აზრი, საზოგადოებრივი წესები და რიტუალები უფრო პრიორიტეტულია, ვიდრე – საკუთარი შვილების მიმართ ემპათია. ამგვარ საზოგადოებაში ბავშვი არ განიხილება, როგორც დამოუკიდებელი ინდივიდი, თავისთავად ღირებული ქმნილება, რომელსაც თვითმყოფადი განცდები, სურვილები, ინტერესები აქვს. ამიტომ არცთუ იშვიათად, ანას დაბნეული მშობლები უნებლიეთ უარყოფენ შვილების ინტერესებს, მათ განცდებს, მეორე მხრივ კი, დიდი მონდომებით ცდილობენ, გაუმკლავდნენ მათს ასაკობრივ ახირებებს. საპირისპიროდ, მოზარდები თავგანწირვით ილტვიან თავისუფლებისკენ – ზოგი ლიტერატურულ წრეებში ეძებს ამ ძალას, ზოგი – ექსტრემალურ სპორტში.
მაგალითად, ანას უფროსი ძმა, კოსტა სამთო ველოსპორტის ერთ-ერთი განხრით, დაუნჰილითაა დაკავებული. როგორც ჩანს, კოსტას არ აქვს ოჯახის მხარდაჭერის იმედი და, ალბათ, ამიტომ არ უმხელს მშობლებს თავისი გატაცების შესახებ. გზას, რომელსაც მათი მშობლები სიუჟეტური ქარგის განვითარებასთან ერთად გადიან, მათ სრულ ფერისცვალებამდე მივყავართ. რომანის ფინალში მშობლებისთვის უმნიშვნელო ხდება საზოგადოებრივი აზრი და სრული თავდაჯერებით უჭერენ მხარს შვილის საყვარელ საქმიანობას, უფრო ზუსტად – წაახალისებენ მის სწრაფვას თავისუფლებისკენ. თითქოს, თავიანთი სწორი ღირებულებრივი არჩევანითა და ჰუმანურობით, ალეგორიულად, ისინიც დიდი ნახტომით თავზე გადაევლებიან „მამათა“ და „შვილთა“ შორის გაჩენილ უზარმაზარ ნაპრალს, რომელზეც ეს წიგნი გვიამბობს.
მამათა და შვილთა, რბოლას სხვადასხვა „ორბიტებზე“, ბუნებრივია, განსაზღვრული ისტორიული, კულტურული და სოციალური კონტექსტიც აქვს. ლიტერატურაში ახალგაზრდობა იმთავითვე გაიგივებული იყო ჯანყთან, პატიოსან შემართებასთან, ალტრუიზმთან, თუმცა, გარდა ამისა, არაერთი თანამედროვე კვლევა ამბობს, რომ Z თაობაში (Gen Z), აი, იმ თაობაში, რომელსაც გრეტა ტურნბერგი წარმოადგენს, ღირებულებრივი ალგორითმები არსებითად შეიცვალა. ამ თაობას გაცილებით დიდი მგრძნობელობა და პასუხისმგებლობა აქვს გარემოსა და ადამიანების მიმართ. ისინი, ყველაზე პატრიარქალური გაგებით, „მამათა“ მიერ შექმნილ ძალაუფლების პარადიგმას მძლავრად არყევენ. ეს ეკოფემინისტური მოდელი კი ძალიან ახლო დგას „საშლელების“ პროტაგონისტი რომანტიკოსი (ამ სიტყვის ფართო გაგებით) გოგოს ერთი შეხედვით, უმწეო და, ამავდროულად, ძალუმ, წრფელ პათოსთან.
თეა ლომაძის – „წერილი ბოთლში“ შემთხვევით არ გამიხსენებია. ეს წიგნი, თითქოს, ინტერტექსტივით შემოდის „საშლელებში“ ანას თანაკლასელ ბათას თხზულებიდან – „დედა სკოლაში მიდის“. ბიჭი დედამისის ბავშვობის ყველაზე ნათელ მოგონებას აღწერს სოხუმიდან – გზას მწვანე ხეივნიდან და ზღვისპირა კენჭებიდან – იქაური სკოლის ჭრიალა კარამდე. და მიუხედავად იმისა, ანამ და მისმა მეგობრებმა ბევრი არაფერი იციან აფხაზეთზე, შესაძლოა, სწორედ ბათას დედის სიყმაწვილეა თეა ლომაძის წიგნის პროტაგონისტი მარიამი, ვისმა სევდიანმა და გულწრფელმა თხრობამ სოხუმის დაცემასა და დაკარგულ ბავშვობაზე ყველას გამორჩეულად დაგვამახსოვრა თავი.
მართალია, მას მერე ფასადი შელამაზდა, თუმცა არსებითად ბევრი არაფერი შეცვლილა საზოგადოებაში, სკოლასა და ოჯახში იმ თვალსაზრისით, რომ უთქმელი და გადავიწყებული ტრავმები ტრავმებად დარჩა. შესაძლოა, ოჯახები ეკონომიკურად წელში გაიმართნენ და 90-იან წლებთან შედარებით, განათლებისა და პატიოსანი შრომის პერსპექტივაც გამოჩნდა, თუმცა ამასთან ერთად, ჩემი თაობის მშობლებს უკიდურესი გაჭირვების შემდეგ უკიდურესმა მომხვეჭელობამ შეგვიპყრო. მატერიალისტური პრიორიტეტების მიღმა დარჩნენ შვილები, რომლებიც უდავოდ იღებენ უფრო ძვირადღირებულ განათლებას, უფრო კარგადაც იმოსებიან, სწავლისა და გართობის საშუალებების დიდი არჩევანიც აქვთ, თუმცა ამ სიკეთეებისთვის გაცილებით დიდ ფასსაც იხდიან. მშობლებთან გატარებულ უფრო და უფრო მცირე დროს, უფრო ნაკლებ ყურადღებას, ნაკლებ ემპათიას, შესაბამისად, ნაკლებ მხარდაჭერასაც.
მეორე მხრივ, თავად ბავშვებიც ჩავაბით ამ დაძაბულ, შემგროვებლურ რბოლაში, რადგან ვასწავლეთ, რომ რაკი დრო ფულია, ის მხოლოდ მონეტიზებადი ცოდნის დასაგროვებლად უნდა დახარჯო. ამ ქანცგაწყვეტილ მარათონში კი მოზარდებს აღარ რჩებათ მეგობრებთან ურთიერთობის, სილაღის, მოდუნების საშუალება; ვეღარ იცლიან სხვებთან და საკუთარ თავთან კომუნიკაციისთვის, საკუთარ განცდებთან და სხეულთან დიალოგისთვის.
90-იანების შემდეგ, თითქოს, სკოლაც დაოსტატდა ისეთი ტერმინებით თავის მოწონებაში, როგორიცაა „ინტერაქტიურობა“, „კვლევითი უნარები“, „ფასილიტაცია“, „გუნდური მუშაობა“, „ინდივიდუალური მიდგომა“, „პროექტებით სწავლა“, თუმცა ამ ტერმინების სიმყიფე ბოლოდროინდელმა ამბებმა განსაკუთრებით მწვავედ გვაჩვენა. აღმოჩნდა, რომ სკოლა ისევ ის მოუქნელი, თვითკმარ სტრუქტურებსა და თეორიებზე ორიენტირებული ნაგებობაა, რომლის ცივი და დამთრგუნველ დერეფნების ნისლში ბავშვები, როგორც ინდივიდები, ორიენტაციას კარგავენ.
აღმოჩნდა, განათლების ცენტრში არ მოიაზრება ბავშვი, მოზარდი, რომელიც მისთვის არა თვითმყოფადი სუბიექტი, არამედ – ცოდნის მიმღები ობიექტია, „სუფთა დაფაა“. აღმოჩნდა, რომ სკოლაში ბავშვები კვლავ მარტო არიან ძალადობასთან, ჩაგვრასთან, საკუთარი სხეულის სიძულვილთან, სოციალურ უთანასწორობასთან, საგანმანათლებლო სირთულეებთან, უპასუხო და მიჩქმალულ განცდებთან, თვითუარყოფის მომწამლველ მიდრეკილებასთან და სკოლა, ცალკეული ბედნიერი შემთხვევების გარდა, მათ ამ პრობლემებთან გამკლავებაში ვერაფრით ეხმარება.
სწორედ, ამ პრობლემების გარშემო ვითარდება „საშლელები“, რომელიც თამარ გეგეშიძის მეორე საყმაწვილო რომანია. უნდა ითქვას, რომ ეს ავტორი, მუდამ, დიდი სიფრთხილითა და პასუხისმგებლობით, თუმცა მაინც თამამად ახმოვანებს საზოგადოების ყველაზე მგრძნობიარე ნაწილის – მოზარდთა პრობლემებს და ამ მხრივ ერთ-ერთი უიშვიათესია თანამედროვე ქართველ ავტორებს შორის.
ხშირად მიფიქრია, სულ რაღაც ოცდაათიოდე წელი გავიდა ჩემსა და ჩემი შვილების ბავშვობას შორის, არადა, ორი სხვადასხვა ეპოქაა სრულიად განსხვავებული სოციალური, ეკონომიკური და კულტურული კონფიგურაციებით. და მიუხედავად იმ დიდი შესაძლებლობებისა, რითაც გლობალიზაცია და ინფორმაციული ტექნოლოგიები ჩვენს შვილებს აჯილდოებს, მთელი ამ სამი ათეული წლის შემდეგაც ისინი ფსიქო-ემოციურად, ინტელექტუალურად ჩვენი თაობის ღია ჭრილობებს ვერ იშუშებენ.
როგორც ჩანს, ამ ტრავმების, მარცხის ისტორიების შესახებ ბევრი არაფერი დაწერილა, საკმარისად არ თქმულა სკოლაში, მედიასა თუ საკვირაო ქადაგებებზე. მეტიც, ამ „მემკვიდრეობას“, რომელსაც ახალი და ახალი თაობები ტვირთად ეზიდებიან, სკოლაც, ოჯახიცა და საზოგადოებაც პირდაპირ დავიწყებით, მეტაფორულად – საშლელებით უპირისპირდებიან. არ ვიცი, რამდენად ახერხებს ეს ტრავმები გაქრობას, უფრო გაბლარულ და ჭუჭყიან მტკიცებულებებად რჩება ჩვენს ისტორიასა და მეხსიერებაში. როგორც ანას მეგობარი – თოკო ამბობს, დიდი ფანქარი უნდა გვქონდეს, რომ ჯერ ყველაფერი დავხატოთ, რისი წაშლაც გვინდა და მხოლოდ მერე ვიფიქროთ მათ დავიწყებაზე. ეს არის ამ წიგნის მთავარი გზავნილიცა და ზუსტი მეტაფორაც – ახალგაზრდა ადამიანების განცდების, ტკივილების, საფიქრალის მოხელთება და ფორმულირება. ისევ რუსთველს თუ დავესესხებით, „მას მკურნალმან რაგვარ ჰკურნოს“ ჰკურნოს“…ფორმულირება. ისევ რუსთველს თუ დავესესხებით, „მას მკურნალმან რაგვარ ჰკურნოს“…
