პარასკევი, მარტი 29, 2024
29 მარტი, პარასკევი, 2024

,,პირველად იყო სიტყვა…”

 (პლატონის დიალოგი „გორგია”)

 მოდით, მიმოვიხილოთ, რა არის ღმერთად წოდებული სიტყვა, რა ფუნქცია აქვს მას ადამიანთა საზოგადოებაში და რომელ დისციპლინებშია წარმოჩენილი მისი რაობა თუნდაც ანტიკურ პერიოდში, დღევანდელობასთან მიმართებით…

სიტყვა, როგორც ხელოვნება

რა არის რიტორიკა, როგორც სწავლება? პლატონის გაგებით, ის არის ცოდნა, მოხერხებულობა, რომლებიც შეიძლება ისწავლო, გამოიმუშაო საკუთარ თავში (ამის შეძენა სხვადასხვა მიზნით შეიძლება – ბოროტი თუ კეთილი). რიტორიკა, როგორც ამ ხერხის შესწავლა, არის მჭერმეტყველების ხელოვნება, რომელიც აუცილებელია დემოკრატიის პირობებში, რადგან ამ დროს ყოველი მოქალაქე იმყოფება თავისი თანამოქალაქეებისგან პოტენციური საფრთხის წინაშე. ნებისმიერ თანამოქალაქეს შეუძლია, როგორც იტყვიან, მიადგეს და დაადანაშაულოს მეორე საკუთარი თავის სასარგებლოდ, მოუწოდოს სასამართლოსკენ და მოიგოს ის, წაართვას ქონება და ცხოვრება. შესაბამისად, მოხერხებული სიტყვა გეხმარება, დაიცვა თავი და არისტოკრატული მეზობლობის პირობებში, საჭიროების შემთხვევაში, სასამართლო ბრძოლაშიც კი. თუ მოქალაქეს უნდა, ქალაქს რაიმე შესთავაზოს, იგი ეჯახება საზოგადოებრივ აზრს, რომელიც ყოველთვის კონსერვატიული და სიტუაციურია იმ გაგებით, რომ ბრბო ასამართლებს ნებისმიერ წინადადებას, თავისი განწყობიდან გამომდინარე, რომელიც მიმდინარე მოვლენებთან დაკავშირებით იცვლება. ასეთ შემთხვევაში მჭერმეტყველების ხერხი გეხმარება, დაარწმუნო მოქალაქეები, დაეთანხმონ შემოთავაზებულს. ყოველი თვითშემოქმედი და თავგამოდებული ადამიანი განიცდის შევიწროებას საზოგადოებრივი აზრისგან, და სთავაზობს რა ახალს, ყოველთვის რისკავს სიცოცხლითა და ავლა-დიდებით. მჭერმეტყველება ეხმარება ადამიანს, მოიპოვოს საზოგადოებაში უფრო ხელსაყრელი მდგომარეობა, თანამოქალაქეების გარკვეული პატივისცემა და გაიუმჯობესოს თავისი მატერიალური საქმეები.

ამგვარად, რიტორიკა სასარგებლოა, მაგრამ ისევ სოკრატეს პირით, პლატონი ამტკიცებს, რომ საზოგადოება და კერძო პირი შეიძლება დაზარალდეს იმით, რომ ისეთი რიტორები, როგორიც გორგიაა, ქადაგებენ, ე.წ. პრაქტიკულ მორალს. ამიტომაც, საუბრის ობიექტური თავისებურებების, როგორც სოციალური ბრძოლის ინსტრუმენტის გაგებით, საჭიროა შეცვლა მორალისა, რომელზეც დამოკიდებულია სიტყვიერი საქციელი. პლატონის აზრით, საჭიროა არა პრაქტიკული, არამედ სულიერი მორალი მართავდეს სიტყვიერ ქცევებს. ამისთვის საჭიროა მორალის შეცვლა არა მარტო ორატორების, არამედ საზოგადოებისთვისაც. პრაქტიკული მორალი, სიტყვა და ქცევა, მისგან გამომდინარენი, უნდა იქცეს არა საპატიოდ, არამედ, საზოგადოებრივი აზრით, სამარცხვინოდ.

პლატონი, სულიერი მორალის მტკიცებისას, ამბობს, რომ უსამართლოდ ტანჯვა – ეს, უპირველეს ყოვლისა, ნიშნავს გაწირო ამქვეყნიური თუ იმქვეყნიური ტანჯვისთვის ის, ვინც უსამართლო ტანჯვა მოგაყენა. სულიერ მორალს სჯერა, რომ მჩაგვრელს უფრო უჭირს, ვიდრე ჩაგრულს. ეს მდგომარეობა – ერთ-ერთი ქვაკუთხედია მომავალი რელიგიური ქადაგებისა. ის პარადოქსულია პრაქტიკული მორალის გადასახედიდან და ვარაუდობს სინდისის კონტროლს ადამიანის სურვილებსა და ქცევებზე, რაც არ ახასიათებს პრაქტიკული მორალის მატარებელს.

სოკრატე პლატონთან ერთად უპირატესობას ანიჭებდნენ სხვაგვარ სიტყვიერ – ფილოსოფოს-პედაგოგის კარიერას. პედაგოგიკა კი, ფილოსოფიაზე დაყრდნობით, ცვლის საზოგადოების ზნეს, იმდენად რამდენადაც შესაძლებლად მიაჩნია სულიერი მორალიდან გამომდინარე მტკიცებები. პედაგოგიური სიტყვა – დიალექტიკა – ესეც საუბარია. ამგვარად პლატონი ახალ აზრს სძენს რიტორიკას, როგორც სიტყვის ხელოვნებას. დიალოგების პრაქტიკაში იგი ამკვიდრებს მეტყველების ახალ ფორმას, რომელსაც არ ახასიათებს ორატორული სოფისტიკა და ერისტიკა. პირობითად, დიალექტიკა გამომდინარეობს განსაკუთრებული წინასწარი მოლაპარაკებისგან – ერთად და არადაინტერესებულად ეძებოს ჭეშმარიტება. აქ წარმატების კრიტერიუმია არა ერთ-ერთი მოსაუბრის ზეიმი, რომელიც შეიძლება იყოს თვითსარგო, არამედ საგნის ბუნების შესახებ ჭეშმარიტების პოვნა. ამგვარად, სასამართლოში და თავყრილობაზე მეტყველებისას, სადაც მთავარია მოგება, მკვიდრდება მეტყველების ახალი ფორმა – დიალექტიკა. დიალექტიკაში არაა რომელიმე პირის მოგება, მაგრამ არის დიალოგის ყველა მონაწილის მოგება. ეს ფილოსოფიურ-მასწავლებლური საუბრის სახე წარმოადგენს ანტიკური სიბრძნისა და ახალი მეცნიერების საფუძველს. პლატონთან დიალექტიკა მოიცავს ქადაგება-პოლემიკის ელემენტებს.

გორგიას თანახმად, აუდიტორია თავს ახვევს ორატორს პრაქტიკულ ეთიკას, რომელსაც ის ხორცს ასხამს სიტყვაში. წარმოიშობა ურთიერთდაპირისპირება საუბრის ორი ტიპისა ეთიკურ საფუძველზე:

ა) ორატორიკა (გორგია) – პრაქტიკული მორალი;

ბ) დიალექტიკა (პლატონი სოკრატეს პირით) – სულიერი მორალი.

სამეტყველო ხელოვნების საერთო სტრუქტურები

მეტყველების ხელოვნება წარმოადგენს არა მარტო იმას, რაც მთავარი ნიშანია საზოგადოებისა – ურთიერთობას, არამედ წარმოდგენასაც გვიქმნის სიტყვის საშუალებით საზოგადოების განვითარების დინამიკაზე.

მეტყველების ნებისმიერი ფორმა, გავრცელებული ანტიკურ ხანაში: საყოფაცხოვრებო მეტყველება, ორატორობა, პოეზია, დიალექტიკა, სამეცნიერო წერითი მეტყველება, სასწავლო მეტყველება – ემორჩილება ანალიზს. მათი განსხვავებულობა ისაა, რომ მათ ჰყავთ სხვადასხვა აუდიტორია და აქედან გამომდინარე, აქვთ განსხვავებული ამოცანები. სხვადასხვა აუდიტორია არსებობს იმიტომ, რომ ასე დააწესა ჩვეულებამ და კანონმა. მაგრამ მეტყველების სტილმა შეიძლება ახალი აუდიტორიის შექმნამდე მიგვიყვანოს, რომელიც ორგანიზებული იქნება ახალი ჩვეულებებითა და კანონის უფლებით. შესაბამისად, იზრდება კულტურის ახალი პლასტი და რთულდება განათლება.

დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ფილოსოფიური კულტურის შედარება (ბერძნული და რომაული ანტიკურობა, ინდური და ჩინური კლასიკა) გვაჩვენებს, რომ განსხვავება მეტყველების საზოგადოებრივ მოწყობაში ბადებს ფილოსოფიურობის განსხვავებულ ტიპებს. ისინი გამყარდა კულტურაში და გავრცელდა განათლებაში.

ძველი კლასიკური ცივილიზაციები განსხვავდებოდნენ გარემომცველი ბარბაროსი ხალხებისგან. ბარბაროსი ხალხები არ ესწრაფვიან სტილურ ძალისხმევას და ბედნიერად ცხოვრობენ თავიანთ საზოგადოებებში, სტაგნაციის ან ნელი განვითარების პირობებში, ახორცილებენ რა თავიანთ აზრობრივ-სამეტყველო აქტებს. მეტყველების სისტემის ცვლას, ახალი სამეტყველო აზროვნების სტილის შეთხზვას შეეძლო, შეეცვალა მათი ცხოვრების მდინარება. ამას აჩვენებს გამოცდილება სხვა ხალხებისა, რომლებიც ისტორიულ დროში ცივილიზაციაზე გადავიდნენ.

დაწერილი თუ წარმოთქმული მეტყველების განხილვა, ანალიზი ან მასში მხოლოდ პრეცედენტის გათვალისწინება – ნიშნავს განასხვავო დეტალები და ვერ დაინახო მთლიანობა. ასე შეიძლება გააკეთო კერძო რიტორიკაში, მაგრამ არა რიტორიკის საერთო თეორიაში. რიტორიკის თეორიის ამოცანაა – დაინახო მეტყველების განვითარება საზოგადოებრივ კონტექსტში, როგორც საზოგადოებრივი ცხოვრების განვითარების უმთავრესი ფაქტორი. იმისთვის, რომ საზოგადოებიდან წავიდეს, ადამიანს უნდა ჩამოერთვას მსჯელობაში ჩართვის უფლება. ეს ხდება ან ასკეტიზმის გზით, ან ფიზიკური თუ მენტალური პათოლოგიების მიზეზით. ამ შემთხვევების გარდა, მეტყველების გარეშე საზოგადოებაში ცხოვრება შეუძლებელია. პიროვნება იმყოფება სიტყვიერი ნაკადის შიგნით და თვითონაა მისი თანამონაწილე.

 

 

 

 

 

კომენტარები

მსგავსი სიახლეები

ბოლო სიახლეები

ვიდეობლოგი

ბიბლიოთეკა

ჟურნალი „მასწავლებელი“

შრიფტის ზომა
კონტრასტი