ქვესკნელი მითოლოგიურ ლექსიკონში განმარტებულია, როგორც შავეთი აჩრდილთა სამეფო, საიქიო, სულეთი, მიცვალებულთა სასუფეველი, მიწისქვეშა სამყარო. ქართულ მითში ვხვდებით ზესკნელსაც და გარესკნელსაც, ქვესკნელი მათი საპირისპიროა, სულ სხვა სივრცე – დროული განზომილებაა. ის ისეთივე „მრავალფეროვანი” ქვეყანაა, როგორიც დედამიწა. ბერძნულ მითებში მასში მარადიული ბურუსია, ცეცხლი და ყინული, უნაყოფო ხრიოკები და ალვები, პერსეფონეს სევდიანი ველები, სადაც არ იშლებიან ყვავილები. იქ სხვადასხვა გზით ჩადიან, უფრო უკიდურეს დასავლეთში, სადაც ოკეანის მქუხარე ნაკადები მიედინებიან და მზის შუქი არასოდეს აღწევს.
ადამიანებს ოდითგანვე აინტერესებდათ: რა ხდება სიკვდილის შემდეგ? როგორია სიკვდილის შემდგომი ცხოვრება? სიკვდილი სწორედ ის მიჯნა, ზღურბლია, რომლის გადალახვა ყველა მოკვდავს უწევს. მოკვდავთ ყოველთვის სურდათ უკვდავება, ამიტომ ადამიანური აზროვნების უძველესი ეტაპიდანაც კი ნათლად ჩანს მათი ეს ინტერესი და სურვილი.
ქვესკნელმოვლილმა გილგამეშმა დაინახა, რომ არცთუ ისე ადვილია მარადიულობის მოპოვება, არათუ ადამიანებისთვის, ნახევარღმერთებისთვისაც კი. იგი ბრუნდება თითქოს სხვა გზით, სხვა კაცი, რომელმაც თუმცა ვერ მიაღწია თავიდან დათქმულ მიზანს, მაგრამ ბრუნდება სხვა ცოდნითა და გამოცდილებით, მოკვდავთაგან უნახავი საიდუმლოებებისა და სიღრმეების მხილველი. შორი გზით იარა, დაშვრა და დაბრუნდა.
მიუხედავად მრავალი შეცდომისა, ქვესკნელში ჩასვლის გამოცდილება მართლაც მნიშვნელოვანია.
ქართულმა ხალხურმა სიტყვიერებამ თავისებურად, ეროვნულ ნიადაგზე აღმოაცენა ბნელეთის საუფლოს ხილვის სიუჟეტები, სადაც უამრავ ტიპოლოგიურ მსგავსებას ვპოულობთ უძველეს მითებთან თუ სხვა ხალხის ზღაპრებთან, რაც მიანიშნებს როგორც კაცობრიობის აზროვნების საერთოობაზე, ისე სიკვდილთან ერთნაირ დამოკიდებულებაზეც.
ქართულ ხალხურ ზღაპრებში გმირს აგდებენ ქვესკნელში ან იგი ჩადის ვინმეს (უპირატესად მავნებელს) საცოლის გამოსახსნელად. ქვესკნელში გმირს ბევრი სირთულე ხვდება, მრავალ მავნე სულს შეებრძოლება და ზესკნელში გამარჯვებული, გამოცდილებით აღჭურვილი ამოდის.
ქვესკნელში ჩასული გმირი განწირულია სასიკვდილოდ. ეს იცის მანაც და ჩამგდებმაც (ამიტომ მიჰყავთ მისი მოპოვებული მზეთუნახავი მშვიდად), მაგრამ გმირს იმიტომ აქვს გამორჩეული ენერგია, რომ თავის ბედს ებრძოლოს.
ჯადოსნურმა ზღაპარმა შემოგვინახა გვაროვნული წყობის დროს არსებული „მამაკაცთა სახლის” ანუ „საიდუმლო კავშირის” ხსოვნა. ეს სახლები წარმოადგენდნენ ერთგვარ ადგილს, სადაც მამაკაცები ინიციაციას გადიოდნენ. შესაძლოა რიგ შემთხვევაში ქვესკნელს ეტვირთა იგივე მოვალეობა და იქიდან დაბრუნების შემდეგ შეერთო ვაჟს ცოლი. „მამაკაცების სარიტუალო სახლი” და ქვესკნელი ზოგიერთ შემთხვევაში ერთნაირ ფუნქციას ტვირთულობს: გმირი გამოაწრთოს და დაავაჟკაცოს.
ქართულ ხალხურ ზღაპრებში ხშირად ქვესკნელი ნაგულისმებია ისეთ ადგილებში, რომლებიც ქვესკნელის სახელწოდებით არ არის მოხსენიებული, თუმცა დატვირთვითა და ფუნქციით ქვესკნელია. მაგალითად: გზაჯვარედინი, საიდანაც რამდენიმე გზას შორის მთავარი გმირი მაინცდამაინც ეკლიან გზას ირჩევს, საიქიო, გველებშემორტყმული ბაღი, ორმო, ცხრა მთას იქით და ცხრა ზღვას იქით არსებული სივრცე, ზღვისსკნელი და სხვა,
ქართულ ხალხურ ზღაპრებში ქვესკნელში ჩასვლა თითქმის ყოველთვის უმცროსი ძმის ხვედრია. გზაჯვარედინზე ის ყოველთვის იმ გზას ირჩევს, რომელზე მიმავალი მგზავრიც უკან არ ბრუნდება. ხშირად უფროსი ძმები ღალატობენ, თუმცა ეს ღალატიც შეიძლება მივიჩნიოთ როგორც კიდევ ერთი გამოცდა, რომლის დაძლევის შემთხვევაშიც ჯილდო მზეთუნახავი და გამოცდილებაა, ის გამოცდილება რომლითაც ცხოვრების მომდევნო ეტაპზე გადასვლა გახდება შესაძლებელი.
ზღაპარში „სამი ძმისა და მისი ცოლების ზღაპარი” ქვესკნელის როლს „ქაჯების ქვეყანა” ასრულებს. ზღაპრის გმირი რაშის რჩევით ქაჯების ქვეყნის დარაჯებს: ლომებს, ვეფხვებს და მგლებს დააღწევს თავს (საგულისხმოა, რომ ეს ცხოველები გვხვდება დანტე ალიგიერის „ღვთაებრივ კომედიაშიც” ჯოჯოხეთის კარიბჭის მცველებად: „გამომეცხადა დაღრენილი, მძვინვარე ლომი..”. „შემდეგ ვიხილე მომავალი ჩემკენ ძუ მგელი…”). შემდეგ ქაჯების ხელმწიფის მძინარე ასულს თმის დალალს აჭრის. (თმას, როგორც სასიცოცხლო ძალის მქონეს, ზღაპრებში საკრალური დატვირთვა აქვს. გავიხსენოთ ბიბლიური სამსონი ან ქართველი ღვთაება დალის ოქროს თმები, შემდეგ ქრისტიანიზებული წმ. ნინოს თმები და სხვა).
თმის მოჭრის შემდეგ ქალს ვაჟი ისაკუთრებს და ცოლად ირთავს.
თითქმის იგივე ცხოველები დარაჯობენ ქვესკნელის კარიბჭეს ზღაპრში – „ზღაპარი ხელმწიფისა, რომელსაც სიკვდილი სანატრელი გაუხდა”. უმცროსი ძმა რაშზე ამხედრებული მიადგება ადგილს, რომელიც ადამიანების ძვლებით არის სავსე. (ეს მომენტი საგულისხმოა ჯოჯოხეთთან პარალელის გასავლებად). ქალის საძებნელად წამოსულებს, მღვრიე ჭუჭყიანი წყალი ხვდებათ – როგორც ჯოჯოხეთის განუყოფელი ატრიბუტი. ქვესკნელის კარიბჭეს იცავენ: უდაბური ტყე, კლდე, მგლები, სამი არწივი და ერთი დედაბერი. რაშის დახმარებით ყმაწვილი დაძლევს ამ დაბრკოლებებს და მიადგება მძინარე ქალს. ძილი ქვესკნელისთვის დამახასიათებელია. გილგამეშს ქვესკნელში მოგზაურობის დროს ისეთი ძილქუში დაეცემა, უთანაფიშთიმი ძლივს გააღვიძებს და სწორედ ამის შემდეგ უბრუნდება იგი ამ ქვეყანას.
ქალი იღვიძებს და ვაჟს მოჰყავს. ძალზე ხშირად ვხვდებით მითსა და ზღაპარში იმ მომენტს, როცა ქვესკნელიდან არაფრის წამოღება, წამოყვანა არ შეიძლება. ქვესკნელი ხომ იგივე ჯოჯოხეთია, სადაც მკვდარი სულები სუფევენ. მაგალითად „კალევალაში” რამდენჯერაც ილმარინენი კალევალას მკვიდრი, პოხელის ბნელეთის ქვეყნის ასულს წამოიყვანს, იმდენჯერ უკვდება.
ვფიქრობ, სწორედ ამის გამოა, რომ უმცროსი ძმის მიერ ქვესკნელიდან წამოყვანილი ასული მაშინვე ითხოვს ერთ არყის ქვაბ ლომის რძეში განბანვას. ლომი სიძლიერის სიმბოლოა. დაღლილ, ძალადაკარგულ ძუ ლომს შეუძლია ერთი გამოძინებით აღიდგინოს მთელი თავისი სასიცოცხლო ენერგია. სწორედ ამიტომ ითხოვს ლომის და არა, მაგალითად, ირმის რძეში განბანვას ქვესკნელიდან ამოსული ქალი. რძეში განბანვა ერთგვარი განწმენდაცაა.
ლომის რძეს ისევ მთავარი გმირი მოიპოვებს. ადუღებულ რძეში განბანვის შემდეგ ქალ-ვაჟი უღლდებიან (ცხელ რძეში განბანვა კიდევ ერთ დაბრკოლებას და ინიციაციის დასასრულს წარმოადგენს ვაჟისთვის).
ზღაპარში „სამი მატყუარა” უმცროსი ძმის „ქვესკნელი” რეალურ, ყოფით ცხოვრებაში ჩნდება. ინიციაციას იგი ძმების დაცინვის, აბუჩად აგდების ქვეშ გადის. ვაჟი „მუდოს” ტყავებს აგროვებს, დღისით სძინავს, ხოლო ღამე მუდოებზე სანადიროდ გადის. ტყავები საჩოხე მასალად სჭირდება. მისი ეს ქმედება იდუმალი და საკრალიზებულია. ზღაპრის გმირი სანამ ბოლომდე არ მოაგროვებს მუდოს ტყავებს, ძმებისგან დამცირებას უხმოდ თავდახრილი იტანს. თუმცა როგორც კი ბოლო ტყავს მოიპოვებს: „მუდოს ტყავების საჩოხე რომ შევასრულე, ვაჟკაცობის მოწიფულობაში მოვედი და როცა ჩვეულებრივ წამითაქუნეს, ორივე მივტყიპე და მივაგდე. მე აწი მათი არ მეშინიაო”. სწორედ ამ ეტაპის დასრულების შემდეგ ირთავს ვაჟი ხელმწიფის ულამაზეს მზეთუნახავს, თუმცა მანამდეც მას ეკუთვნოდა, რადგან ასული უკვე მოპოვებული ჰყავდა. სანამ მუდოს ტყავისგან ჩოხა არ შეისრულა და მოწფულობაში არ გადავიდა, მანამდე არ გამოჩნდა იდუმალი სასიძო.
ზღაპარში „სამნი ძმანი” უმცროსი ძმის ისარი ქვას ხვდება, რომელ ქვასაც ისევ უმცროსი ძმა გადააგორებს, გამოჩნდება „ჩურჩუტანა”, სადაც, როგორც წესი, ჯერ უფროსი ძმები ეშვებიან, თუმცა მათი ყვირილის შემდეგ: „დავიწვი, დავიწვიო” ისინი უკან ამოჰყავთ. „დაწვა” მცხუნვარე ქვესკნელის, იგივე ჯოჯოხეთის თვისებაა.
უმცროს ძმას დაბრკოლებების გადალახვის დრო დაუდგა, ამიტომ იგი ამბობს: „რამდენიც ვთქვა: დავიწვი, უფრო ძირს ჩამიშვითო”.
პატარა ძმამ უფროსი ძმებიც ჩაიყვანა. ძირს, ამ „ჩურჩუტანაში” მათ დევების სახლი (საწესჩვეულებო, ინიციაციის სახლი) დახვდებათ. სახლს უმცროსი ძმა აღებს (მან უნდა გაიაროს ინიციაცია და იმიტომ). სახლში სამი ოქროს ჩანგი და ოქროს სკამი დახვდებათ, რომლებიც ღვთაების სიმბოლიკაა. ინიციაციის დროს მოწიფული შეიცნობდა: რწმენას, (სიწმიდეს), სიკვდილს და სექსუალურობას. ასეთ სახლებში ოქროს საგნები სწორედ რომ პირველი მათგანის შეცნობაა. ძმები მაშინვე დაეპატრონებიან და გამოიყენებენ ამ საგნებს, უფრო მეტად კი უმცროსი. (ე.ი. შეიცნობენ). ამის შემდეგ იწება მათი თავგადასავალი ამ „ჩურჩუტანაში”, ქვის ქვეშ აღმოჩენილ ქვესკნელში. პატარა ძმას ცეცხლის მოპოვება უხდება, რითაც ის კულტურულ გმირად ყალიბდება, ცეცხლს დევებს წაართმევს. ამასობაში ქვესკნელში, ხელმწიფის ქალს ირთავს ცოლად და სავარაუდოა, რომ აქ დასრულდეს კიდეც მისი ქვესკნელური თავგადასავალი, „გამოცდილების შეძენა”, თუმცა ვაჟს ცოლის მოპოვება ძალის გამოყენებით ან რაიმე დაბრკოლების გადალახვის შემდეგ არ უხდება. ეს უკანასკნელი კი აუცილებელია სრულყოფილი ინიციაციისთვის, სრულყოფილი მოწიფულობისთვის. ამიტომ ზღაპარი გრძელდება. მის ცოლს დევი იტაცებს, ვაჟი, რა თქმა უნდა, მიდის ცოლის საძებნელად, მის ხელმეორედ, ღირსეულად მოსაპოვებლად. კლავს დევს და იბრუნებს ასულს. აქ უკვე ნამდვილად სრულდება ამბავი, ვაჟის ქვესკნელური გამოცდილება სრულყოფილია: „მოვიდა ვაჟიც, მოიყვანა ცოლიც და ცხრა დღე და ცხრა ღამე სულ ქეიფს ეწეოდნენ”.
ქართულ ხალხურ ზღაპრებში გვხვდება ქვესკნელში გაქვავებული ადამიანები, რაც ჯოჯოხეთისთვის, საიქიოსთვის არის დამახასიათებელი. („ორი ძმა მონადირენი”, „ვაჟად ქცეული ქალი”).
ხშირად ქვესკნელის ფუნქცია „უკიდეგანო ზღვას” იგივე უფსკრულს ენიჭება, „აიყვანა ეს კაცი, ააფარა პირზე ხალათის კალთა, ზღვაში შეიყვანა და ხელმწიფეს მიჰგვარა” („კაცს რომ ერთი ანჩხლი ცოლი ჰყავდა”).
ზღაპრის გმირი სიკეთისთვის დაჯილდოვდება. ზღვის მბრძანებელი პირში ენას „გამოავლებს” და კაცს ყველა სულდგმულის ენის გაგების შესაძლებლობა მიეცემა. ზღვისსკნელიდან, იგივე ქვესკნელიდან დაბრუნებული კაცი გამოცდილებაშეძენლია. მას ყველა არსების ენა ესმის, თუმცა არ უნდა გაამხილოს, თორემ მოკვდება. მაცდურის როლში ამ კაცის ცოლი გვევლინება, თუმცა ზღაპრის გმირი ზღვის ხელმწიფისგან მიცემული ნიჭის წყალობით სხვა (მისთვის უფრო საჭირო და არსების საშუალებით) სიბრძნესაც შეიცნობს: მამლის ნათქვამს გაიგებს, რომ კაპას ცოლს იფნის სახრეები არჯულებსო.
ეშმაკების სამფლობელოში ვიზიტი სასიკეთოდ წაადგება და გამოცდილებას შეიძენს ერთი ძუნწი კაცი ზღაპარში „ეშმაკის ლაგამი”. ეშმაკის „ქისტის წაკვრის” შემდეგ იგი სხვა ადამიანად იბადება (ახალშობილივით ტიტველაა), სიძუნწის ლაგამს ეშმაკებთან ტოვებს და ამ ქვეყანას ხასიათშეცვლილი უბრუნდება.
ქართულ ხალხურ ზღაპრებში კარგად ჩანს ქართველი ხალხის აზროვნება, მათი შეხედულებები, წარმოდგენები სიკვდილსა და სიცოცხლეზე. ბოროტი ყოველთვის მარცხდება, კეთილი იმარჯვებს. ავი სულები ნადგურდებიან და მზეთუნახავი ასული უმცროს ვაჟს რჩება. ზღაპრებში მოცემულია გმირის ცხოვრების ის ეტაპი, როდესაც ყმაწვილობიდან მოწიფულობაში გადადის ეს ყველაფერი კი ქვესკნელურ ინიციაციას უკავშირდება. გმირი იღებს იმ გამოცდილებას, იმ ცოდნას, რომელიც მთელი სიცოცხლის განმავლობაში მიჰყვება, ის ხომ ჩვენს თვალწინ ნამდვილ გმირად, ვაჟკაცად ყალიბდება.
